قديم چيني تهذيب ۽ تاريخ
(1) هتي هڪ فطري پاڻ ڀري معيشت جو دور هو، هاري پاڻ لاءِ رڳو زرعي مصنوعات ئي پيدا نه ڪندا هئا پر اهي هٿ جي هنر جون گهڻيون ئي شيون پاڻ ٺاهيندا هئا. جاگيردار انهن کان بٽائي جي طورتي جيڪو ڪجهه وٺندا هئا اهو هنن جي نجي آسائش لاءِ هوندو هو نه ڪي زمين جي استعمال ڪرڻ جي معاوضي طور. جيتوڻيڪ وقت گذرڻ سان گڏ زمين استعمال ڪرڻ يا بٽائي جي اهميت ۾ اضافو ٿيو پر اهو عنصر مجموعي طور معيشت ۾ اهم ڪردار ادا نه ڪري سگهيو.
(2) جاگيرداراڻو حڪمران طبقو جاگيردارن، اميرن، وزيرن ۽ شهنشاهن جي خاندانن تي ٻڌل هوندو هو ۽ تقريباً سموري زمين سندن ملڪيت هوندي هئي. ان جي ابتڙ هارين وٽ نه هجڻ برابر زمين هئي. هاري پنهنجي هارپي جي اوزارن سان جاگيردارن، وزيرن ۽ شاهي خاندان جي زمين تي فصل پوکيندا ۽ انهن جي نجي آسائشن لاءِ انهن کي فصل جو 40، 50، 60، 70، يا وري 80 سيڪڙوتائين حصو ڏيندا هئا. عملي طورتي هاري اڃا تائين هنن جو غلام هو.
(3) جاگيردار، امير، وزير ۽ شاهي خاندان هارين کان حاصل ڪيل بٽائي تي ئي گذارو نه ڪندا هئا پر انهن مٿان ٽيڪس به لڳائيندا، نذرانو وٺندا ۽ بيگر وهائيندا هئا. اهڙي طرح هي پنهنجي سرڪاري آفيسرن جو پيٽ ڀريندا ۽ ان فوج کي پگهار ڏيندا هئا جيڪا گهڻو ڪري هارين کي ئي چٿڻ لاءِ رکي وئي هئي.
(4) جاگيرداراڻي ملڪي نظام اقتدار جو هڪ اهڙو طبقو هلندو پئي آيو جيڪو جاگيرداراڻي استحصال جو تحفظ ڪندو هو. جيتوڻيڪ چن خاندان جي حڪومت کان پهريان جي زماني ۾ جاگيرداراڻو چين ننڍين ننڍين رياستن ۾ ورهائجي ويو پر پهريون چن شهنشاهه ان کي ٻيهر متحد ڪرڻ ۽ ان کي مرڪزيت ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو، پوءِ به ڪجهه جاگيردار الڳ ٿلڳ رهيا. شهنشاه جاگيرداراڻي چين تي وڏي دٻدٻي سان حڪومت ڪئي. هن ملڪ جي سمورن حصن ۾ فوج، عدالتون، خزانن ۽ اناج جي گودامن جا انچارج سرڪاري آفيسر بڻائي ڇڏيا هئا ۽ جاگيردار ان پوري جاگيرداراڻي حڪومتي نظام جا وڏا وڏا ٿنڀ هئا.
هيءَ هئي اها جاگيرداراڻي اقتصادي ڦرلٽ ۽ سياسي تشدد جنهن تحت صدين تائين چيني هاري غربت ۽ افلاس جو شڪار ٿي غلامن وانگر زندگي گذاريندا رهيا. جاگيرداري جي زنجيرن ۾ کين انساني آزادي نصيب نه هئي. جاگيردارن وٽ انهن کي مارڪٽ ڪرڻ، گاريون ڏيڻ ۽ ايتري تائين جو قتل ڪري ڇڏڻ جو به حق حاصل هو. ان جي برعڪس وري هنن مظلوم هارين کي ڪنهن به قسم جا سياسي حق حاصل نه هئا. جاگيرداراڻو استحصال ۽ سياسي تشدد چيني هارين جي حد کان گهڻي غربت ۽ پوئتي هجڻ جي ڪري هئو. جنهن سبب چيني معاشرو ڪيترن ئي سالن تائين معاشرتي ۽ اقتصادي ترقي جي هڪ ئي مرحلي تي بيٺو رهيو.
جاگيرداراڻي معاشري ۾ سڀ کان وڏو اختلاف هاري طبقي ۽ جاگيردار طبقي وچ ۾ هو. هاري ۽ جاگيردار اهي بنيادي طبقا هئا جن معاشري جي دولت ۽ ثقافت پيدا ڪئي.
چيني جاگيردارن جي بي رحم اقتصادي ڦرلٽ ۽ سياسي تشدد هارين کي جاگيرداراڻي ظلم خلاف ڪيترين ئي بغاوتن تي مجبور ڪيو. ننڍيون وڏيون ڪيتريون ئي بغاوتون ٿينديون رهيون. اهي سڀ هاري بغاوتون يا هاري انقلابي جنگيون هيون. چن خاندان جي حڪومتي دور ۾ چن شينگ، دوڪانگ، هيانگ يو ۽ پيوپانگ جي بغاوتن کان هانگ خاندان جي حڪومتي دور ۾ جن شي پنگنن، ريڊ آءِ برد، برائنزي، هارسيز ۽ زيوڙ جون بغاوتون ٿيون جي حڪومتي دور ۾ لي، سي ۽ توچن تي جون بغاوتون، تانگ خاندان جي حڪومتي دور ۾ دانگ هن چي ۽ هوانگ چائو جون بغاوتون، سنگ خاندان جي حڪومتي دور ۾ سنگ چيانگ، ۽ فانگ لا جون بغاوتون، يوان خاندان جي حڪومتي دور ۾ چويوان ۽ چانگ جون بغاوتون، چنگ خاندان جي حڪومتي دور ۾ بيتاينگ خدائي بادشاهت جي جنگ تائين. چيني تاريخ ۾ جنهن وڏي پيماني تي هاري بغاوتون ۽ جنگيون ٿيون آهن ان جو مثال ڪٿي نٿو ملي. هارين جي طبقاتي جدوجهد، هاري بغاوتون ۽ جنگيون چيني جاگيرداراڻي معاشري ۾ تاريخي ترقي جون حقيقي قوتون آهن. هر وڏي هاري بغاوت ۽ جنگ جاگيرداراڻي حڪومت کي ڪاپاري ڌڪ رسايو ۽ ٿوري يا گهڻي معاشرتي تعميري قوتن جي پرورش ۾ مدد ڏني. ڇاڪاڻ ته ان زماني ۾ نه ته تعميري طاقتون هيون نه ئي پيداوار جا نوان ذريعا ۽ نه ئي وري طبقاتي قوتون يا ڪا ترقي يافته سياسي پارٽي موجود هئي. تنهن ڪري هاري بغاوتن ۽ جنگين کي صحيح قيادت نه ملي سگهي. جيئن اڄ پرولتاري ۽ ڪميونسٽ پارٽي مهيا ڪري ٿي، ان ڪري هر هاري انقلاب ناڪام ٿي ويو ۽ هر انقلاب دوران يا ان کانپوءِ جاگيردارن، اميرن ۽ وزيرن هاري طبقي کي هميشه پنهنجي مقصد لاءِ هٿيار طور استعمال ڪيو. جيتوڻيڪ عظيم هاري انقلابي جدوجهد کانپوءِ ٿوري معاشرتي ترقي ٿي، پر جاگيرداراڻا اقتصادي لاڳاپا ۽ سياسي نظام بنيادي طور تي جيئن جو تيئن ئي رهيو.
چيني تهذيب ۽ تمدن کي وجود ۾ ايندي چار هزار سال گذري چڪا آهن. ان وقت يورپ تي جهالت جي اونداهي ڇانيل هئي ۽ اهل چين ايجاد جي ميدان ۾ سمورين همعصر قومن کان اڳتي وڌيل هئا. ان جي علمي ۽ ادبي ڪارنامن جي تاريخ سلطنت روما کان وڌيڪ پراڻي آهي. اهل چين ان وقت سوشلزم اسٽيٽ جو تجربو ڪيو، جڏهن برطانيه ۾ ڪا مضبوط حڪومت قائم نه هئي. چين جي شهنشاهه هندستان جا علمي نوادر جمع ڪرڻ لاءِ ان وقت وفد موڪليو جڏهن يورپ علم ۽ هنر جي دولت کان محروم ۽ فن کان ناواقف هو.
چيني تهذيب جي سڄي تاريخ ۾ ان جي زراعت ۽ دستڪاري پنهنجي اعليٰ معيار جي ڪري مشهور رهي آهي. هن ڪيترائي عظيم مفڪر، سائنسدان، ايجاد ڪندڙ، سياستدان، سپاهي، اديب ۽ فنڪار پيدا ڪيا آهن ۽ هن وٽ ڪلاسيڪل سرمائي جو وڏو قيمتي ذخيرو آهي.
ڪاغذ سازي جو فن تقريباً 1300 سال پهريان ۽ باقائده ٽائيپ ذريعي ڇپائي 800 سال پهريان ايجاد ٿي. چينين کي بارود جو استعمال يورپ کان پهريان ايندو هو. مطلب ته چيني تهذيب دنيا جي قديم ترين تهذيبن مان آهي. ماهرن موجب چين ۾ پٿر جو دور 5 لک سال اڳ موجود هو. ان جا آثار بيجنگ ۾ 50 ڪلوميٽر جي فاصلي تي چائوڪوٽين جي مقام تي 1929ع ۾ دريافت ڪيا ويا. ان کان پوءِ 1954ع ۾ چين جي ٻين ٻن ضلعن ۾ پيليولٿڪ ۽ نيولٿڪ دورن جي وچ عرصي جا نوادرات به مليا آهن.
چينين جو خيال آهي ته هو هميشه کان پنهنجي ملڪ ۾ آباد آهن. مغربي تاريخدان چون ٿا ته 6 هزار سال ق م جي زبردست انساني لڏپلاڻ جي سلسلي ۾ جڏهن سرياني قومون عرب ۽ برابر جي ملڪن تي ڇانئجي ويون هنيون ته توراني تهذيب جون حامل ڪجهه قومون اتر ۾ دٻجي چين ۾ به ويون هونديون ۽ اتي ئي رهي پيون هونديون ۽ اتي جي ابتدائي تهذيب ٿوري گهڻي فرق سان شباني هوندي جيئن ته ڪجهه لفظن، گهرن ۽ جهوپڙين جي تعمير مان خبر پوي ٿي جن جي ڇتين جون چوٽيون وچ ايشيا جي خانه بدوش ماڻهن جي خيمن جي چوٽين وانگر مٿي کان اٿيل هونديون آهن. چيني تاريخدان ان جي خلاف ان ڳالهه تي متفق آهن ته اتي جي تهذيب ڪڏهن به شباني ناهي رهي. جڏهن ته اهي ماڻهو هميشه کان هارپو ڪندا پيا اچن.
چيني پاڻ جهڙي طرح پنهنجي تاريخ جي ابتدا ڪن ٿا اها هي آهي ته:
اهو مڃيو ويو آهي ته ابتدا کان ڪنفيوشس جي وقت تائين (481 ق م) ڪل 22 لک 67 هزار سال ٿين ٿا. ان جو پهريون ماڻهو جيڪو هندن جي برهما ۽ ايرانين جي لي ما سان ملندڙ جلندڙ آهي، پان ڪو سڏائيندو آهي، سندس ابتدا جي خبر ناهي پر اهو خيال آهي ته کيس زمين ۽ آسمان جون رمزون معلوم هيون ۽ ان ئي انهن ٻنهي شين کي الڳ الڳ ڪيو. چيني تصويرن ۾ ان کي هيئن ڏيکاريو ويو آهي ته هو هڪ وڏي ڇپ تي بيٺل آهي، سندس هٿ ۾ ڇيڻي ۽ هٿوڙو آهي. جن سان هن ڇپ ۾ سوراخ ڪري ڇڏيو آهي ۽ ان سوراخ مان چنڊ، سج ۽ تارا نظر اچي رهيا آهن. پان ڪو 18 هزار سال تائين دنيا جي تعمير ۾ محنت ڪئي، ان عرصي دوران هن جو جسم روز 6 فٽ وڌندو رهيو ۽ آخرڪار هو پنهنجي تعمير خاطر مري ويو. ان جو مٿو جبل ٿيو، ساهه هوا ۽ بادل ٿي ويو، آواز ڪوڪ ۾ تبديل ٿي ويو، ان جا عضوا چئن قطبن ۾ تبديل ٿي ويا. ان جون رڳون درياءَ بڻيون ۽ پٺي زميني سطح جي هيٺ مٿاهين، ان جو گوشت فصلن ۾ تبديل ٿي ويو، ان جي ڏاڙهي مان تارا پيدا ٿيا. ان جي ڏندن ۽ هڏين مان ڇپون، اوزار ۽ قيمتي پٿر وجود ۾ آيا، ان جو پگهر پاڻي ٿي ويو ۽ جيڪي ڪيڙا ان جي مرده جسم ۾ پئجي ويا هئا اهي آخرڪار انسان ٿيا، پان ڪو کانپوءِ ٽي مقدس زمانه آيا.
(1) آسماني حڪومت جو زمانو: ان وقت آسمان جي ترتيب مڪمل ٿي. ان زماني ۾ 12 ڀائرن حڪومت ڪئي. جن کي طين وانگ يعني آسماني بادشاهه چيو ويندو آهي. انهن جا جسم نانگن جهڙا هئا ۽ انهن مان هر هڪ 18 هزار سال حڪومت ڪئي.
(2) ارضي حڪومت جو زمانو: ان زماني ۾ 11 ڀائرن حڪومت ڪئي. جن کي طي وانگ يعني ارضي بادشاهه چوندا آهن. انهن جا جسم ۽ شڪل اروڙ، نانگ، گهوڙي ۽ انسان جو مجموعو هئي. انهن ڏينهن ۽ رات ٺاهيا ۽ زماني کي سال ۽ مهينن ۾ ورهايو.
(3) انساني حڪومت جو زمانو: ان زماني ۾ 9 ماڻهن حڪومت ڪئي، اهي جن وانگ يعني انساني بادشاهه سڏائيندا آهن، انهن جا جسم نانگ وانگر ۽ شڪل انسانن جي.
ان کان پوءِ ترقي جا 10 دور ڳڻيا ويندا آهن جن ۾ مختلف قسمن جي تمدني ترقي ٿي، مثال طور ان ئي زماني ۾ سوئي جن باهه دريافت ڪئي ان کان پوءِ 3 بادشاهن جو زمانو آهي ۽ ان بابت چيو ويندو آهي ته جيتوڻيڪ ديومالائي دور مان آهستي آهستي تاريخي دور ۾ تبديلي ٿي رهي آهي.
1. فوهه هي: جيتوڻيڪ چيني ان کي تاريخي هستي مڃن ٿا پر اهو شايد افساني کان وڌيڪ ڪجهه به ناهي، چيو ٿو وڃي ته ان جي پيدائش به خوارق مان هئي. ان جو زمانو 2852 ق م آهي. ان جي شڪل بابت چيني چون ٿا ته ان جو جسم نانگ جهڙو هو ۽ سندس صلاحڪار به 6 وڏا نانگ هئا. ان جي قبر به اڃا تائين محفوظ ٻڌائي وڃي ٿي. هيٺين شين جي دريافت يا ايجاد ان سان منسوب ڪئي ويندي آهي.
1- شادي مقرر ڪيل رسمن سان 2- موسيقي جا ساز خاص طور تي 35 تارن جو ستار 3- اٺن شڪلين وارا عنصر (جيڪي رمل ۽ جفر ۾ استعمال ٿين ٿا.) 4- تحرير جو فن 5- پالتو جانورن جو استعمال، يعني گهوڙو، ڪتو، رڍ، سوئر ۽ ڪڪڙ.6-شهتوت جي پتي جو استعمال ريشم جي ڪپڙي جي خوراڪ طور، ان کان علاوه مڇي پڪڙڻ جو ڄار ۽ خدا جي عبادت جو طريقو به ان ڏانهن منسوب ڪيو ويندو آهي.
2. شين ننگ 2705- 2737 ق م: ان سڀ کان پهريان هر ٺاهيو ۽ کيت کيڙڻ سيکاريو، ان ڪري هن کي آسماني فلاح به چوندا آهن. هن اهڙيون بازارون قائم ڪيون، جتي جنس جي مٽاسٽا ٿي سگهي، جڙي ٻوٽين جون طبي خاصيتون دريافت ڪرڻ به ان ڏانهن ئي منسوب ڪيو ويندو آهي.
3. هوانگ طي 2595- 2704 ق م: ان ڦيٿن واري گاڏي ايجاد ڪئي ۽ جهاز، ويڙهه جا هٿيار ۽ مٽي جا ٿانوَ ٺاهيا. ان جي عمر 111 سال ٿي، پهريون شاهي تاريخدان سانگ ڪي سندس زماني ۾ مقرر ڪيو ويو. سندس ملڪه سي لنگ شي ريشم دريافت ڪئي ۽ ان جا ڪپڙا ٺاهرايا. ان کان پوءِ تقريباً 2 سؤ سال جا واقعا نه ٿا ملن ۽ اهو زمانو شروع ٿي ٿو وڃي جنهن جو ذڪر تاريخ جي ورقن ۾ آهي.
جيتوڻيڪ چين جي اصل تاريخ يا او کان شروع ٿئي ٿي. (2357 ق م) ان ئي مختلف صوبن ۽ ضلعن کي متحد ڪري هڪ سلطنت ٺاهي. ان بادشاهه پنهنجي گهر جي دروازي تي هڪ تختي لڳائي ڇڏي هئي ته جيئن عوام به حڪومتي طرز تي راءِ ڏئي پنهنجي بادشاهه کي پنهنجي خيالن کان آگاهه ڪري سگهي. اهڙو هڪ وڏو دهل به اتي رکيو ويو هو ته جيئن فريادي اچي بادشاهه کي اطلاع ڏئي سگهي. سندس خلوص ۽ رعيت جي خيرخواهي جو ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ثبوت ٿي سگهي ٿو ته هن پنهنجي پٽ بدران پنهنجو جانشين شن کي مقرر ڪيو جنهن جي نيڪي ۽ لياقت کي هو چڱي طرح پرکي چڪو هو، ان جي وفات تي ملڪ ۾ ڪٿي به ڳائڻ وڄائڻ نه ٿيو.
شن ( 2206- 2258 ق م): هي به پنهنجي بادشاهه جي نقش قدم تي هلندو رهيو، ننڍپڻ ۾ ئي سندس ماءُ وفات ڪري وئي هئي ۽ سندس ماٽيلي ماءُ کيس تڪليفون ۽ ايذاءَ ڏيڻ ۾ ڪا ڪسر نه ڇڏي هئي، ايتريقدر جو جان تي به حملا ڪيا ويا. پر هن نيڪي ۽ محنت سان سڀني جي دلين ۾ جاءِ ٺاهي ورتي. هن سال جي جنتري مڪمل ڪئي، هن وزن ۽ پيمائش جا ماپا مقرر ڪيا ۽ جسماني سزا ۾ گهٽتائي آندي. هن يااو وانگر پنهنجو جانشين پٽ جي جاءِ تي يو کي چونڊيو. جيڪو ان زماني جو پهريون بادشاهه يو اعظم هو. جنهن 2205 ق م تائين حڪومت ڪئي. هن تخت تي ويهي پنهنجي خاندان کي نوازيو جيڪو خاندان هي آ سڏيو. يواعظم مرڻ کان پهريان پنهنجي پٽ کي تاج ۽ تخت جو وارث قرارڏنو. ان کان پوءِ بادشاهي هڪ موروثي منصب بڻجي ويو. بادشاهه کي ظل الله سمجهيو وڃڻ لڳو. يواعظم پنهنجي ملڪ جي بهتري لاءِ ڪيترائي ڪم ڪيا، خاص طور تي ملڪ کي ٻوڏن کان نجات ڏياري ۽ پنهنجي دروازي تي 5 قسمن جا باجا رکي ڇڏيا ته جيئن دانهن ڏيندڙ نه رڳو پنهنجو آواز اندر پهچائي سگهن پر پنهنجن مسئلي کان شهنشاهه کي آگاهه ڪن. يواعظم ملڪ کي ساڳئي مرڪز جي 9 هم چورس حصن ۾ ورهايو. وچون هم چورس شاهي علائقو هو، ان کان ٿورو پري امير ماڻهن جو علائقو، پوءِ امن جو علائقو ۽ پوءِ فوجي علائقو. ان ڪري چين جي حڪومت ”وچين حڪومت“ سڏجڻ لڳي. هن جو قول هو ته منهنجي ڪاميابي جو راز اهو آهي ته آءٌ بغير وقفي جي روزاني محبت سان ڪم ڪندو آهيان. اهائي شيءِ هئي جو هو ملڪ کي ٻوڏن کان محفوظ رکي سگهيو نه ته بقول چينين جي، هن وقت تائين سڄي ملڪ ۾ ماڻهن بدران مڇيون هجن ها. شروعات ۾ ملڪ اندر وڏو ڏڦيڙ هو. پوءِ آهستي آهستي ٻه قومون وجود ۾ اچي ويون، هڪ جو نالو يانگ هو ۽ ٻئي جو نالو ين هو. يانگ چمڪ، جوش، عمل ۽ مردانگي کي ظاهر ڪندي هئي ۽ ين اونداهي، سستي، ماٺار ۽ نامردانگي کي. (اهو دور 300 ق م کان 200 ق م تائين باقي رهيو.) رسم ۽ رواج متعلق لکڻين جو دور 1100 ق م کان شروع ٿي، 750 ق م تائين جاري رهيو. ان دور ۾ خانگي زندگي ۽ شاهي رهڻي ڪهڻي بابت ڪتاب لکيا ويا ۽ جمهوريت طرف رجحان پيدا ٿيو. ان زماني ۾ تحرير ۽ تقرير جي آزادي تي زور ڏنو ويو ۽ اسٽيٽ سوشلزم جو بنياد وڌو ويو، امير طبقي جو وقار قائم ٿيو ۽ صعنت جي ترقي سان گڏ نوان شهر آباد ٿيا.
سپين ۽ هڏين تي ڪيل تحريرن مان خبر پوي ٿي ته 21 هين صدي ق م کان وٺي 17 هين صدي ق م تائين زيا خاندان جي حڪومت هئي، جيڪا ڪجهه ماهرن موجب چين ۾ پهرين بادشاهت تسليم ڪئي وڃي ٿي. ان خاندان جو آخري شهنشاهه جي هو، جنهن جي حڪومت کي شانگ خاندان ختم ڪري ڇڏيو، چين ۾ اڃا تائين اهڙا دستاويز موجود آهن جيڪي ٽامي، ڪمي، نانگ ۽ ٻين جانورن جي هڏين تي تحرير ڪيل آهن ۽ جن ۾ شانگ خاندان بابت تفصيل لکيل آهي. اها بادشاهت 6 سؤ سال تائين قائم رهي. اهو دور چيني تهذيب ۽ تمدن جو سنگ ميل ثابت ٿيو. ان دور ۾ چين ٽامي جي دور ۾ داخل ٿي چڪو هو ۽ ان زماني ۾ ٽامي جي ٺهيل عام استعمال جي ٿانون ۽ جنگي هٿيارن جو استعمال عام ٿيو. ان ئي زماني ۾ چين ۾ زراعت جي هنر کي سمجهيو ويو ۽ ان ۾ ترقي ٿي، ان زماني جي عام فصلن ۾ جوئر، ٻاجهري شامل هيون. ڪڻڪ پوکڻ جو رواج پوءِ شروع ٿيو، قديم آثارن واري کاتي جي رپورٽن موجب ان ئي زماني ۾ هوانگي (Huanghe) درياءَ جي ڪناري هاٿين جي موجودگي جا آثار لڌا ويا، جن کي جنگي استعمال ۾ آندو ويندو هو.
انهن سمورين دريافتن ۽ تجربن مان اها ڳالهه سامهون اچي ٿي ته شانگ خاندان جي زماني ۾ غلام رکڻ جو رواج عام هو ۽ انهن کان سخت پورهئي وارو ڪم ورتو ويندو هو. ان کان علاوه شاهي خاندان لاءِ عياشي جي شين جي تياري جو ڪم به انهن حوالي ڪيو ويندو هو پر انهن مان مذهبي عالمن، هنرمندن ۽ تخليق ڪارن کي غلامي کان آجو قرار ڏنو ويندو هو بلڪ انهن جي خدمت لاءِ غلام مهيا ڪيا ويندا هئا. ان زماني جي هڪ مشهور ڳالهه آهي ته مسلسل پاڻي کوٽ سبب ڏڪار پئجي ويو ۽ ماڻهو لاچار ٿي ويا ته هن پنهنجي جان خدا جي درگاهه ۾ قرباني لاءِ پيش ڪئي ۽ جهنگل ۾ وڃي سجدي ۾ ڪري پيو ۽ پنهنجا گناهه قبول ڪيائين، اڃا ايستائين پهتو هو ته خدا جي رحمت سان برسات پئجي وئي جنهن سڄي ملڪ کي آلو ڪري ڇڏيو. ان بادشاهه پنهنجي مشهور وزير آء ين جي مدد سان سهڻي نموني حڪومت ڪئي، ان وزير بابت ڪيترائي فرضي قصا مشهور آهن. ڪجهه چون ٿا ته: هو هڪ شهتوت جي پتي ۾ پليو هو. هڪ ڪهاڻي آهي ته هو اعليٰ درجي جو بورچي هو ۽ ان فن جي ڪري بادشاهه جي طبيعت تي حاوي ٿي ويو هو. ڀل ڪجهه به هجي پر ان کان انڪار نه ٿو ڪري سگهجي ته هو پنهنجي زماني جو شايد بهترين مدبر هو. هي آ خاندان وانگر هن ۾ به نااهل ۽ نالائق وارثن جي ڪري ڪمزوري ايندي وئي. اهي بادشاهتون انتهائي ظالماڻين روين جون حامل هيون. مثال طور هر سال سرڪاري طور تي ڪيترن ئي غلامن جي قرباني ڏني ويندي هئي. هتي جو حڪمران چوسن ظلم ۽ عياشي ۾ سڀني کان اڳتي نڪري ويو. سندس ملڪه طاڪي بي انتها ظالم هئي. جڏهن ظلم جي انتها ۽ صبر جي حد ٿي وئي ته رئيس چو رعايا جي خيال سان هن جي خلاف بغاوت شروع ڪئي ۽ کيس شڪست ڏني. سن سڙي مري ويو، طاڪي گرفتار ٿي ۽ ان کي موت جي سزا ڏني وئي، پر ان جي خوبصورتي جو اهو اثر هو جو ڪو شخص ان جو سر قلم ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿي ٿيو. آخرڪار ودوانگ رئيس چو جي پوڙهي مصاحب طائي ڪنگ پنهنجو منهن ڍڪي ان عورت جو قصو ختم ڪيو. سن جي وزيرن مان هڪ ڪي زي نئين حڪومت جي ماتحتي قبول نه ڪئي ۽ ڪوريا هليو ويو، ان وزير 1083 ق م ۾ وفات ڪئي.
شانگ خاندان جو سڀ کان پهريون حڪمران ٽينگ هو. ان کي شڪست ڏيندڙ قبيلو زوؤ نالي هو. جنهن 11هين صدي ق م ۾ پنهنجي حڪومت قائم ڪري ورتي، جيڪا 771 ق م تائين جاري رهي. ان دوران شانگ، زوؤ ۽ ڪجهه ٻين قبيلن وچ ۾ حڪمراني لاءِ ڪيتريون ئي جنگيون ٿينديون رهيون ۽ ماڻهو هڪ کان ٻئي علائقي تائين هجرت ڪندا رهيا، ان خاندان جي پهرين شهنشاهه جو نالو ڪيوي هو ۽ ان جو حڪومتي مرڪز شانڪسي صوبو هو، پر جڏهن زوؤ جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪيو ويو ۽ هو ٻيهر اقتدار ۾ اچي ويو ته هن اولهه چين ڏانهن رخ ڪيو، جتي ان جو گادي جو هنڌ فينگ هو. ودوانگ شهنشاهه پنهنجي تسلط هيٺ علائقن کي انتظامي لحاظ کان 71 ضلعن ۾ ورهايو، اهڙي طرح خاص طورتي زراعت جو نظام مضبوط طريقي سان هلايو ويو، پر ان بابت ماهرن جي راءِ ۾ اختلاف ڏٺو وڃي ٿو، ودوانگ رياستن کي پنهنجي عزيزن ۽ اهڙن دوستن ۾ ورهائي ڇڏيو جن سلطنت حاصل ڪرڻ ۾ مدد ڪئي هئي. اڳتي هلي، اها خبر پئي ته اهاوڏي غلطي هئي. مرڪزي حڪومت ڪمزور ۽ رياستون طاقتور ٿي ويون، هڪ ڀيري اهي رياستون وڌي 152 ٿي ويون هيون. اها ئي شيءِ ان خاندان جي زوال جو باعث بڻي، ڪنفيوشس ان خاندان جي آخري زماني ۾ پيدا ٿيو.
پر اڀرندي زوؤ دور جو سماج ترقي طرف روان دوان هو. شهنشاهه تخت تي ويهندي قيدين کي آزاد ڪيو، تعليم عام ڪيائين، سرڪاري عهدن کي ورثي مان ڪڍي اهليت ۽ قابليت تي ڀاڙيو، پنهنجي پيءُ جي ڪتاب ”صحيفه تغيرات“ جو متن لکيائين پر سندس زماني جون اهي سموريون ڪاميابيون سندس ڀاءُ چوڪنگ جي ڪري ٿيون. جيڪو هينئر ريئس چو ٿي ويو هو. ان جي تعريف ان کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي ته من سي هن کي چين جي بهترين عالمن مان هڪ ڄاڻايو آهي. (2) ٻيا ڪنفيوشس ۽ يو آهن. هن رئيس چين جي حڪومت ۽ سياست جو بنياد وڌو ۽ پنهنجي پيءُ جي ڪتاب تي تفصيل سان بيان لکيو. ملڪ کي وحشين کان پاڪ ڪيائين، هو شهرت ۽ مان مرتبي کان گهڻو پري ڀڄندو هو. نيڪي کان سواءِ ڪنهن به شيءِ ۾ اڳتي وڌڻ نه چاهيندو هو. هن رئيس بابت روايت آهي ته هن طرف ٻڌائيندڙ اوزار ايجاد ڪيو. هن حڪومتي قاعدن قانونن تي هڪ ڪتاب ”چولي“ جي عنوان سان لکيو. پروفيسر هرٿ جو خيال آهي ته قوم کي تربيت يافته بڻائڻ لاءِ اهو ڪتاب دنيا جي سمورن ڪتابن ايتري تائين جو بائيبل کان به ڀلو ڪتاب آهي. ان ۾ هن خلق کي 9 ڌنڌن ۾ ورهايو آهي. (1) زميندار (2) مالهي يا شڪاري (3) آري هلائيندڙ يا جهنگ ۾ ڪاٺين جو ڪم ڪندڙ (4) ڌنار (5) ڪاريگر ۽ فن وارو (6) واپاري (7) گهريلو عورتون (8) ملازم ۽ (9) اهي جن جا ڌنڌا مقرر ڪيل ناهن. ان ئي ڪتاب ۾ حڪومت جا اصول ۽ 6 وزارتن جو تفصيل سان ذڪر آهي. جيڪي هي آهن.
(1) وزيراعظم جي وزارت: حڪومت جي سمورن شعبن جي نگراني ۽ شهنشاهه بابت سمورن انتظامن جو تعلق ان وزارت سان لاڳاپيل قرار ڏنو ويو آهي.
(2) گهرو وزارت: رعيت جو سڄو انتظام هن جي حوالي هو، شادي جو انتظام به ان کاتي جو حوالي هو ۽ ان جو فرض هو ته عورت کي 20 سال ۽ مرد کي 30 کان وڌيڪ عمر تائين ڪنوارو نه رهڻ ڏنو وڃي، تعليم وغيره به هن جي ماتحت هئي.
(3) مذهبي معاملن واري وزارت: هي سمورن مذهبي معاملن جي ذميوار هئي.
(4) جنگ جي وزارت: مقصد ظاهر آهي.
(5) عدل ۽ انصاف واري وزارت: سزا ۽ جزا جي ذميواري هن کاتي تي هئي.
(6) عام فائدن واري وزارت: هن جو ڪم روڊ، پليون، شاخون وغيره ٺاهڻ هو، هي اڄڪلهه اسان وٽ ڪي پي ڊبليو ڊي جي کاتي وانگر هئي.
ان نظام جي ان کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي تعريف ٿي سگهي ٿي ته 1900ع تائين چين جي حڪومت بلڪل ايئن ئي هلندي رهي ۽ 1900ع ۾ به صرف پرڏيهي وزارت جو اضافو ڪيو ويو ۽ ٻيو سڀ نظام بلڪل اهوئي رهيو.
شهنشاهه پنهنجي گهڻ گهرن وزيرن ۽ دوستن کي زمين تحفي ۾ ڏيندا هئا ۽ اهي پيداوار جو هڪ حصو حڪومتي خزاني ۾ جمع ڪرائيندا هئا. ان دوران جاگيردارن جو هڪ اهڙو طبقو به پيدا ٿي ويو جيڪو زمين تي ڪم ڪندڙ ڪڙمين جا حق غصب ڪندو هو. ڪيترائي ڪڙمي بادشاهن ۽ شهزادن جي زمينن تي ڪم ڪندا هئا. زوؤ خاندان رڳو وڏي پٽ کي ورثو ڏيڻ جو قانون به لاڳو ڪيو.
1002 ق م ۾ شهنشاهه چووانگ شڪار جي سلسلي ۾ رعيت جي فصلن کي لتاڙي ڇڏيو، ان جي سزا هن کي اها ڏني وئي ته دوکي سان ماڻهن هن کي درياءَ جي وچ ۾ وٺي ٻوڙي ڇڏيو. ان کانپوءِ سوه وانگ تخت تي ويٺو. (وفات 947 ق م) هن پنهنجي گاڏي ۽ اٺن گهوڙن جي مدد سان ان وقت جي دنيا جي ڪنڊڪڙڇ گهمي ڏٺي. سندس سفرنامي ۾ هڪ شهزادي سان ملاقات جو ذڪر به آهي. طاؤ فلسفي جي پيروڪارن ان جو تفصيل به لکيو آهي ته ڪيئن هوءَ ملڪه ڪوهستاني باغن ۾ رهندي هئي. اتي موتين جي ڍنڍ هئي ۽ گل ڦٽندا هئا. هن جي باغن جا پهريدار جن هئا وغيره. ڪجهه ليکڪن ان ملڪه کي ملڪه بلقيس ٻڌايو آهي، پر اهو صحيح معلوم نه ٿو ٿئي ڇاڪاڻ ته اهو قصو گل بڪائولي (عمدي اڇي رنگ جو خوشبودار گل) سان ملندڙ جلندڙ آهي.
781 ق م ۾ بووانگ تخت تي ويٺو، هن جي طبيعت تي نامردانگي حاوي هئي. پنهنجي سُريت پاؤزي خاطر ملڪه ۽ ولي عهد کي ملڪ بدر ڪري ڇڏيائين. پائوزي صرف تفريح خاطر اڪثر خطري جون مشعلون ٻارائيندي هئي جنهن کي ڏسي سمورا رئيس مخالف حملي جي خبر سمجهي پنهنجون پنهنجون فوجون وٺي ڀڄندا هئا ۽ محل تي پهچي معلوم ٿيندو هو ته اهو صرف مذاق آهي، هڪ ڀيري سچ پچ دشمن اچي پهتا، مشعلون روشن ٿي ويون پر دوکو سمجهي ڪير به مدد لاءِ نه آيو اهڙي طرح بادشاهه قتل ڪيو ويو ۽ پائوزي قيد ٿي ويو ۽ هن قيد دوران ئي خودڪشي ڪري ڇڏي.
اڀرندي رياست ۽ خاندان جو آخري بادشاهه يو هو، جنهن کي مغربي چين جي هڪ قبيلي جي سربراه ڪوانگ زونگ قتل ڪرائي ڇڏيو هو. هن جي پٽ پنگ ٽين صدي ق م، ۾ گادي جو هنڌ اڀرندي طرف لوڻي (موجوده هنان) صوبي جي شهر لوينگ ۾ منتقل ڪري ڇڏيو جيڪو اٺين صدي ق م تائين رهيو. انهن پنجن صدين ۾ چيني معاشري ۽ تهذيب ۾ وڌيڪ اڳڀرائي ٿي ۽ لوهه جي دريافت ۽ ان مان ٺاهيا ويندڙ زرعي اوزارن جي بدولت زراعت بي انتها ترقي ڪئي. اهڙي طرح چيني تهذيب دنيا جي سڀ کان پهرين تهذيب هئي جنهن ڇهين صدي ق م ۾ لوهه کي رجائي ان کي استعمال ۾ آندو جنهن سان تجارت ۽ هٿ جي هنر ۾ تيزي سان ترقي ٿي، شهرن ۾ اضافو ٿيو ۽ شهرن جو پاڻ ۾ رابطو پيدا ٿيو.
چين ۾ هونئن ته سڪن جي تاريخ گهڻي پراڻي آهي. پر لوهه جي سڪن جو استعمال به ان دور ۾ ئي شروع ٿيو. ان زماني ۾ زمين جي ملڪيت جي احساس زور ورتو ۽ زمين جو ڪرايو پيداوار جي مخصوص ڍل جي شڪل ۾ وصول ٿيڻ لڳو. ان زماني ۾ رياستي ڍانچي ۾ به اهم تبديليون ڪيون ويون ۽ رياست کي صوبن ۽ شهرن ۾ ورهائي گورنر ۽ مئجسٽريٽ مقرر ڪيا ويا. ادب، فلسفي، ثقافت ۽ ٻين فنن ۾ غيرمنظم ترقي ٿيڻ لڳي. چيني ماهر، جيڪي تارن جي حرڪت کي پهريان کان ئي سمجهندا هئا، هينئر چنڊ تارن ۽ زمين جي حرڪتن کي سمجهڻ جي قابل ٿي ويا. اهڙي طرح زراعت لاءِ پاڻي ذخيرو ڪرڻ جا منصوبه به ٺهڻ لڳا. چين جي جغرافيه دانن دنيا جي ٻين ملڪن ڏانهن به ليئا پائڻ شروع ڪري ڇڏيو ۽ انهن جي جغرافيائي صورتحال ۾ دلچسپي ورتي. ان زماني ۾ چيني شينسي جي ميدانن ۾ ڏکڻ ۽ اولهه ڏانهن پکڙيا. بادشاهن قبيلن جي خودمختيار سردارن کي خطاب ڏئي پنهنجي فرمانبرداري لاءِ آماده ڪري ورتو، آزاد قبيلن سرحدن تي حملا ڪيا. حڪيم ڪنفيوشس ۽ فيسس جي تعليم ان ئي زماني ۾ عام ٿي. ان زماني جي سوڀن جي ڪري سلطنت جو دائرو وسيع ٿيو، تعليم يافته طبقي کي عروج نصيب ٿيو، سرڪاري نوڪرين لاءِ امتحانن جو طريقو رائج ٿيو. بانس جي تختين جي جاءِ تي ڪاغذ جي ايجاد ماڻهن کي قلم کان ڪم وٺڻ جو رستو ڏيکاريو ۽ تعليم عام ٿي وئي. ان بي لگام ترقي رياست ۾ ڏڦيڙ پيدا ڪري ڇڏيو، جنهن سان حڪومت ڪمزور ٿي وئي ۽ ان جو فائدو وٺندي، چن خاندان (6) اهم رياستن تي قبضو ڪري اتي پنهنجي بادشاهت جو بنياد وڌو.
چن خاندان علائقائي انتظاميه جو هڪ نئون ڍانچو تيار ڪيو. هڪ گڏيل لکت ۽ انگن جي زبان ترتيب ڏني، ڪرنسي رائج ڪئي، قانون لاڳو ڪيو ۽ ماپ تور جو نظام رائج ڪيو. ماضي جي سمورين رياستن وچ ۾ حدبنديون ختم ڪيون ويون. زيان رونگ کي گادي جو هنڌ بڻايو ويو، پوري ملڪ ۾ رستن جو ڄار وڇائي مواصلات کي ترقي ڏني وئي. چن خاندان (210- 249 ق م) جي پهرين بادشاهه چيانگ سيانگ وانگ لوپودي کي پنهنجو وزير مقرر ڪيو. هو شروع ۾ واپاري هو پوءِ ليکڪ ٿيو ۽ ان ۾ ايتري جدت ۽ نواڻ آندي جو ڪير به سندس برابري نه ڪري سگهيو، جنهن کان پوءِ هو وزير ٿي ويو ۽ وزارت دوران هن جي ملڪه سان واقفيت ٿي جنهن جو نتيجو شهزادي چينگ جي صورت ۾ مليو. شهنشاه وزير کي ته ڪڍي ڇڏيو پر شهزادي کي سمجهائي ورتو. جيڪو شهنشاهه جي وفات کانپوءِ 13 سالن جي عمر ۾ تخت تي ويٺو ۽ شي هوانگ تي لقب اختيار ڪيو. شايد اهو چوڻ غلط نه هوندو ته حقيقت ۾ هو چين جو پهريون شهنشاهه هو، هن اشوڪ وانگر (جيڪو سندس همعصر به هو) ملڪ ۾ حڪومت جي مضبوطي ۽ متحد ڪرڻ ۾ ڪابه ڪسر نه ڇڏي هئي، ايستائين جو هن مذهب ۾ به ويجهڙائي پيدا ڪري ڇڏي. ماتحت رياستن جو نظام ختم ڪري سڄو ملڪ هڪ شهنشاهه جي ماتحت ڪيو ويو. سمورين رياستن هوانگ تي کي شهنشاه تسليم ڪيو. جيتوڻيڪ ڪنفيوشين ايئن ئي هاءِ گهوڙا مچائي ڇڏي جيئن اشوڪ خلاف برهمڻن باهه ٻاري ڏني هئي. ٽي ڳالهيون هن کان اهڙيون ٿيون جيڪي ڪنهن کان به نه ٿي سگهيون هيون. پهريون اهو ته هن پوري ملڪ کي متحد ڪري ان جو نالو چين رکيو ۽ سمورين رياستن کي فتح ڪري ان جو پهريون شهنشاهه بڻيو. ٻيو هي ته اتر کان ايندڙ تاتارين جي حملي کان بچاءَ لاءِ ديوار چين جو بنياد وڌائين ۽ ٽيون اهو ته هن پنهنجي زماني ۾ تمام پراڻين تاريخن ۽ ٻين ڪتابن (علم جوتش، طب ۽ زراعت جي ڪتابن) کانسواءِ باقي ڪتابن کي ساڙي ڇڏيو. چين جي سرحد تي قلعا ته پهريان کان موجود هئا پر شهنشاهه هوانگ تي انهن جي نئين سر تعمير ۽ ڪوٽ مڪمل ڪرڻ جو حڪم ڏنو، جنهن کي عالم پناهه چوڻ بهتر ٿيندو. اها ڀت شي هيلوان کان شينسي جي آخري سرحد تائين پکڙيل آهي. (تقريبن 15 سؤ ميل) ڀت جي تعمير ۽ تڪميل هڪ پيشگوئي جي بنياد تي عمل ۾ آئي، جنهن جو مطلب اهو هو ته چين جي شهنشاهيت هن قوم هٿان تباهه ٿيندي. ڀت جي تعمير ۾ هزارين ماڻهو بيگر ۾ ڪم ڪندا هئا، سزا مليل قيدين سان گڏ واپارين کي به ان ڪم تي لڳايو ويو، جنرل منگ ٽين ڪم جو نگران هو. مشهور آهي ته قلم به ان ئي جنرل ايجاد ڪيو هو. ديواراعظم جي تعمير بابت ڪيتريون ئي ڪهاڻيون به مشهور آهن. بيان ڪيو ويو آهي ته رازن ۽ مزدورن ۾ هڪ گهوڙو به رهندو هو، جيڪو انهن جي اڳيان اڳيان هلندو هو جنهن جاءِ تي هو بيهي رهندو هو، سمجهيو ويندو هو ته تعمير جو ڪم هن جاءِ تائين ڪرڻ ضروري آهي. اهو به مشهور آهي ته ڀت جي تعمير ۾ انسانن کان سواءِ جنن کان به ڪم ورتو ويندو هو. جن کي نافرماني ڪرڻ تي ڪوڙا هڻڻ جي سزا ڏني ويندي هئي. ان بابت هي به مشهور آهي ته چين جي ملڪه ڀت جو معائنو ڪرڻ آئي ته هڪ دروازو جيڪو تازو ٺهيل هو ڪري پيو، ان مان ماڻهن اهو نتيجو ڪڍيو ته عورتن ۽ ٻلين آڏو جادو جو اثر ختم ٿي ويندو آهي.
شهنشاهه هوانگ تي جي زماني ۾ ڀت جي تعمير کان سواءِ ٻيا به ڪجهه وڏا ڪم پڄاڻي تائين پهتا. سنيانگ ويجهو شاهي محل تعمير ڪيو ويو، جنهن تي سالن جا سال لکين مزدورن روزاني ڪم ڪيو. پهاڙ ڪٽي سرنگون ٺاهيون ويون، پهاڙن کي سڌو ڪيو ويو، وڏن وڏن دريائن تي پل ٻڌا ويا. انهن ڪمن جو مقصد سلطنت جي ڏورانهن حصن کي متحد ۽ انتظام ۾ سهولتون پيدا ڪرڻ هو.
شاهي محل جو وچون ڪمرو ايترو ته وڏو ۽ ويڪرو هو جو ان ۾ هڪ ئي وقت 10 ماڻهو ويهي سگهيا ٿي ۽ 20 وال وڏا جهنڊا ڦڙڪائي پئي سگهيا. مشهور آهي ته هي عاليشان محل هڪ نجومي جي ان پيشنگوئي جي بنياد تي جوڙيو ويو هو ته شهنشاهه هر رات پنهنجي آرام جي جاءِ تبديل ڪري نه ته سندس حياتي کي خطرو آهي.
شي هوانگ تي تمام ڏاڍ کان ڪم ورتو. ڪنفيوشس جا ڪتاب قانون مخالف قرار ڏئي ساڙيا ويا. بظاهر ان جو سبب اهو ٻڌايو ويو ته لڪير جا فقير شهنشاهه جي هر قدم جي مخالفت ڪندا آهن ۽ انهن طرفان ڪنفيوشس جا قول ۽ ان جي ڪتابن مان حوالا پيش ڪيا وڃن ٿا. اهو به چيو ويندو آهي ته هو چاهيندو هو ته ايندڙ نسل کيس ئي چين جي حڪومت ۽ تهذيب جو باني سمجهن پر اهو صرف بهتان آهي، ڇاڪاڻ ته تاريخ ۽ رسمن کان سواءِ ٻيا ڪتاب نه ساڙيا ويا هئا. حقيقت اها آهي ته چين ايتري تائين پراڻين ۽ فرسوده رسمن ۾ ڦاٿل هو جو ترقي ناممڪن نه، ته به مشڪل ضرورر هئي. ڳالهه ڳالهه تي پراڻي دور جي ماڻهن جا مثال، بزرگن جي پيروي ۽ بي شمار رسمن ۽ پابندين سان مقابلو هو ۽ اهو وڌندڙ مزاج جي سخت خلاف هو. سڀ کان وڌيڪ اهو ته ڪنفيوشس تعليم ماتحت رياستن جي حامي هئي ۽ سياسي نقطه نظر سان انهن جو وجود مرڪزي حڪومت لاءِ موت جو پيغام هو، شي هوانگ تي رياستي نظام جو خاتمو آندو ۽ جيئن ته ماڻهن انهن ڪتابن جي بنياد تي ان تي اعتراضن جو وسڪارو لائي ڏنو ان لاءِ هن اهي سڀ ڪتاب فنا ڪرڻ جو پڪوپهه ڪيو جن جي ڪري خرابيون پيدا ٿي ويون هيون. خاندان جي حڪومت کي مستقل بنيادن تي قائم ڪرڻ لاءِ سمورا هٿيار ضبط ڪيا ويا، سمورن پوکيل فصلن تي 3/2 حصو وٺڻ شروع ڪيو ويو. (3) لک ماڻهن کي ديوار چين جي تعمير لاءِ جبري پورهئي تي لڳايو ويو، ان کان علاوه 7 لک ماڻهن کي سندن مرضي خلاف محلن جي تعمير تي لڳايو ويو ۽ ايترين ئي ماڻهن کي شي هوانگ جو مقبرو ٺاهڻ لاءِ لڳايو ويو. 5 لک ماڻهن کي گوانگ ڊانگ جي فوج کي ڀڄائڻ تي لڳايو ويو. ٽيڪسن جي ڀرمار ۽ جبري پورهئي هارين لاءِ ڌرتي تنگ ڪري ڇڏي ۽ هر طرف بغاوت جا آثار نظر اچڻ لڳا، شي هوانگ تي کان پوءِ ان جو ننڍو پٽ تخت تي ويٺو پر هو هڪ بلڪل ئي کدڙي جي هٿن ۾ هو ۽ ان جي ئي هٿئون صرف (3) سالن ۾ کيس ۽ سندس خاندان کي به سلطنت تان هٿ ڌوئڻا پيا.
209 ق م ۾ چين شينگ ۽ ووگوانگ جي سربراهي ۾ ڪڙمين جي هڪ وڏي بغاوت چن خاندان جي بادشاهت کي تباهه ڪري ڇڏيون، 206 ق م ۾ هاري اڳواڻ ليوبينگ حڪومت تي قبضو ڪري هان خاندان جي حڪمراني جو بنياد رکيو ۽ موجوده زيان شهر کي پنهنجي گادي جو هنڌ بڻايو. 196 ق م ۾ چائو ٽو کي بادشاهه مڃيو ويو. ان خاندان جي حڪومت 4 سؤ سال تائين جاري رهي، ان دوران 32 بادشاهه ٿيا. چائوٽو کان پوءِ ان جي بيواه تخت جي وارث يعني ان جي پٽ کي ٻاهر ڪڍي پاڻ ملڪه ٿي ويهي رهي ۽ 16 سال حڪومت ڪيائين. ان کان پوءِ 181 ق م ۾ ان جي خلاف هڪ مهم هلائي وئي جيڪا ناڪام ٿي، ان کانپوءِ نيوئي اتي جو حڪمران ٿيو ۽ هن سمورن ڪتابن کي گڏ ڪري هڪ لائبريري تعمير ڪرائي. ان کانپوءِ 140 ق م کان 87 ق م تائين ووتي جي حڪومت قائم ٿي جيڪو بنا شڪ شبهي هڪ وڏو بادشاهه هو. هن ڪيترائي علائقا فتح ڪيا ۽ ڪنفيوشس جي ڪتابن جي مطالعي جو اهتمام ڪيو. هو علم ۽ ادب جو عاشق هو جيڪو شروع ۾ ڪنفيوشس ۽ پوءِ طائو مذهب جو پوئلڳ رهيو. زيارت وارن هنڌن تان جلوس خاص طور تي هن منظم ڪيا، پر هن جي اصل بزرگي اها هئي ته هن اولهه جي طرف کان هَن قوم جا حملا بند ڪيا ۽ پنهنجي حڪومت ان طرف وڌائي. هن جي زماني ۾ گذريل بدنظمي ۽ ڪنگالي جي جاءِ قانون ۽ اعتدال والاري. قلم ۽ پينسل جي ايجاد جيتوڻيڪ چن خاندان ڪئي پر ان جو استعمال هان خاندا ڪيو. ان زماني ۾ لغت تي به پهريون ڪتاب لکيو ويو. علم ۽ ادب جي اهميت جو مثال اهو آهي ته 18ع ۾ هڪ دولت مند مشهور ليکڪ پانگ سنگ کي ان شرط تي هڪ لک رپيا روڪ ڏيڻ جو واعدو ڪيو ته هو پنهنجي ڪنهن به ڪتاب ۾ سندس نالو آڻي پر پانگ سنگ جواب ڏنو ته منهنجي ڪتاب ۾ اهڙي ڪنهن شخص جو ذڪر ڪرڻ جنهن وٽ پيسن کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي ايئن ئي غيرمناسب هوندو جيئن پڃري ۾ ڏاند. ان زماني ۾ جاگيرون صرف وڏن پٽن کي ڏنيون وينديون هيون. 127 ق م ۾ اڌ جاگير ننڍي پٽ کي به ڏيڻ جو فيصلو ڪيو ويو. ان زماني ۾ وڻن جي ڇوڏن، روئي ۽ ڦاٽل ڪپڙن مان ڪاغذ ٺاهيو ويو. اهوئي سبب هو جو ان زماني ۾ لکڻ پڙهڻ کي ايتري قدر عروج حاصل هو جو مردن کان سواءِ گهٽ ۾ گهٽ هڪ عورت مسمات پان چائو به ان زماني ۾ ادب ۽ تاريخ نويسي ۾ ڪمال حاصل ڪيو. هن جي ڪتابن ۾ تاريخ هان ۽ اسباق النساءِ يادگار آهن.
هان خاندان جي حڪمراني ۾ زرعي شعبي ۾ چڱي ڀلي ترقي ٿي لوهه ڳارڻ ۽ لوڻ جي ڪاروبار کي هٿي ملي. چانگان ۾ لوهه جي هڪ وڏي فائونڊري قائم ڪئي وئي. ان کان علاوه ڪپڙي، شراب، ڪاٺين جي ڪم، ڪڙهائي، رنگ ڪرڻ ۽ ٻي دستڪاري ۽ صعنتن ۾ گهڻي ترقي ٿي. تمام گهڻا خوشحال ڪاروباري شهر وجود ۾ آيا. ان ڪاروباري پکيڙ سبب مختلف قبيلن ۽ نسلن وچ ۾ رابطه پيدا ٿيا. اتر ۽ اتر اولهه طرف واڌاري وارن منصوبن تي عملدرآمد لاءِ ڪيتريون ئي جنگيون وڙهيون ويون. انهن مان هڪ ڊگهي جنگ زياؤنگ نو خلاف 90 سالن تائين جاري رهي. آخر 51 ق م ۾ زيائونگ جي فوجن کي شڪست ملي ۽ انهن هٿيار ڦٽا ڪيا، اهڙي طرح اتر اولهه چين تي به هان خاندان جو قبضو ٿي ويو. ان کان پوءِ اولهه طرف واپار جا رستا کلي ويا ۽ وچ ايشيا، ڏورانهين مغرب، فارس، هندستان ۽ سلطنت روم سان واپار جي هڪ نئين دور جو آغاز ٿيو.
چين ڪم سن بادشاه جو نائب ونگ منگ هو، جيڪو بعد ۾ پاڻ ئي بادشاهه ٿي ويو. هن ملڪ ۾ ڪيترائي سڌارا آندا؛ مثال طور زمين کي قومي ملڪيت بڻايو ويو ۽ ان کي وڏين وڏين جاگيرن ۾ ورهايو ويو، غلامن جي آزادي جو قانون ختم ڪيو ويو ۽ غلام رکڻ تي ٽيڪس لڳايو ويو، بادشاهه وياج جي روڪٿام لاءِ اعلان ڪيو ته جيڪي ماڻهو پنهنجي مئلن جي ڪفن دفن لاءِ قرض وٺڻ چاهين انهن کان 3 مهينن تائين ڪوبه وياج نه ورتو ويندو.
چين جي تاريخ ان ڳالهه جي گواهه آهي ته هارين جون تحريڪون ڪيترن ئي حڪمرانن جو تخت اونڌو ڪرڻ جو سبب بڻيون. چيني قوم سڄي دنيا ۾ نه رڳو پنهنجي اڻٿڪ محنت جي ڪري پر آزادي سان محبت ۽ ڀرپور انقلابي روايتن جي ڪري به مشهور آهي، هان ماڻهن جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته چينين ڪڏهن به ڪنهن حڪمران آڏو ڪنڌ نه جهڪايو، پر هميشه انقلابي ذريعن سان يا ته ان جو تختو اونڌو ڪري ڇڏيو يا ان کي تبديل ڪري ڇڏيو آهي. هان تاريخ ۾ جاگيردارن جي پرتشدد تسلط خلاف هارين سوين بغاوتون ڪيون ۽ انهن هاري بغاوتن جي ڪري وڏيون تبديليون آيون، پر ظلم اهو ٿيو جو انهن تحريڪن جا سربراهه پاڻ حڪمران ۽ جاگيردار بڻجي انهن ئي هارين ۽ ڪڙمين جو استحصال ڪندا رهيا، جڏهن ته نوان حڪمران انهن تحريڪن جي دٻاءَ سبب پراڻن حڪمرانن جي ڀيٽ ۾ هارين کي ڪجهه بهتر رعايتون ۽ سهولتون فراهم ڪري پنهنجي اقتدار کي استحڪام بخشيندا رهيا. جيتوڻيڪ هان بادشاهن جي انهن فيصلن جي ڪري واپارين کي نقصان برداشت ڪرڻو پيو ۽ انهن مقامي اڳواڻن سان ملي بغاوت جي تحريڪن کي اڀارڻ شروع ڪري ڇڏيو، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو ته ان عظيم الشان ترقي جي صرف پنجاهه سالن کانپوءِ هان بادشاهيت خطري ۾ پئجي وئي. شاهي دربار ۾ بدعنوانين جو راڄ ٿي ويو، شهنشاهه يوهان ڊي جي گهرواري ۽ ٻين سريتين جي مٽن مائٽن بدعنوانين کي هٿي وٺرائي ۽ شاهي درٻار مان مليل مراعتن جو فائدو وٺندي بي پناهه دولت گڏ ڪرڻ شروع ڪري ڏني. ٻئي طرف حڪومت به ماڻهن تي ڳرا ٽيڪس لاڳو ڪري ڇڏيا. ان کان سواءِ هڪ لازمي شرط اهو هو ته هڪ هاري 90 ڏينهن شاهي درٻار لاءِ بغير اجرت جي ڪم ڪندو. هي اها صورتحال هئي جنهن هارين ۽ ٻين طبقن کي حڪومت خلاف نفرت تي آماده ڪيو. سن 02ع تائين هارين جي حالت اها هئي جو هنن پاڻ کي غلامي لاءِ وڪرو ڪرڻ شروع ڪيو. ڳوٺاڻن علائقن ۾ ڏڪار واري حالت هئي ۽ بادشاهه ۽ امير پنهنجي گهوڙن کي داڻو کارائي رهيا هئا، جيڪو هارين جي پهچ کان گهڻو پري هو. جيڪڏهن ڪا ڪسر رهجي وئي هجي ته اها ٻوڏن پوري ڪري ڇڏي. شاهي خاندان جي هڪ فرد انهن بحرانن مان نڪرڻ لاءِ ڪجهه سڌارا لاڳو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر ناڪام ٿي ويو. آخرڪار بغاوتون زور وٺڻ لڳيون ۽ انهن وانگ مانگ جي حڪومت جو تخت اونڌو ڪري ڇڏيو.
بغاوتن جي اڀرڻ ۽ انهن کي چٿڻ جي ڪشمڪش اڃا جاري هئي ته هان خاندان جي هڪ جاگيردار هنان صوبي ۾ فوجون جمع ڪري هارين جي بغاوتن کي چٿڻ شروع ڪري ڇڏيو. جنهن جي نتيجي ۾ 25ع ۾ ٻيهر هان خاندان جو اقتدار قائم ٿيو جيڪو 220ع تائين جاري رهيو. ان زماني جي مشهور ڳالهه اها آهي ته ٻڌمت سڀ کان پهريان چين ۾ داخل ٿيو. شهنشاهه مينگ تي پنهنجي هڪ خواب جي تعبير ۾ 18 ماڻهن کي ساڪامني وٽ ٻڌمت سکڻ لاءِ موڪليو. اهي اتان کان هندستاني پرچارڪن موجب 67ع ۾ واپس آيا ۽ گادي واري هنڌ هڪ مندر ٺاهيو. هن ڪيترائي سڌارا لاڳو ڪيا جن سان زراعت کي ڪافي حدتائين هٿي ملي ۽ ترقي جا رستا کلي پيا. ان زماني ۾ ٻڌمت هندستان ۽ وچ ايشيا رستي چين تائين پهتو. جيتوڻيڪ مهاتما ٻڌ بابت چينين وٽ ڪابه صحيح ڄاڻ يا تعليم نه هئي پر هنن وٽ جيتري ڄاڻ هئي اها هنن ٻين کان حاصل ڪئي هئي، ان ڪري هنن فيصلو ڪيو ته هو پاڻ هندستان وڃي ٻڌمت جا سمورا ڪتاب گڏ ڪن ۽ انهن سڀني جو ترجمو چيني زبان ۾ ڪن ته جيئن چين جا رهاڪو ٻڌمت جي حقيقي تعليم کان واقف ٿين. جيتوڻيڪ 200ع کان 600ع تائين تقريباً 82 چيني عالمن هندستان جي سياحت ڪئي، انهن مان هڪ فاهيان هو جيڪو وچ ايشيا جي ريگستاني علائقي مان ٿيندو هندستان پهتو ۽ سمنڊ رستي واپس هليو ويو. سنگ ين او ديانه ۽ گنڌارا رستي هندستان آيو ۽ انهيءَ ئي رستي سان واپس هليو ويو.
43ع ۾ جاوا، سماٽرا، هند چيني، انام ۽ ملايا وغيره چين جي اثر هيٺ اچي ويا، 74ع کان 94ع تائين پن چائو چين جو بادشاهه ٿيو. هو وڏو عقلمند ۽ ڊگهي نظر رکڻ وارو حڪمران هو. هن پنهنجي سياڻپ سان ترڪستان جي سمورين ننڍين ننڍين رياستن تي قبضو ڪري اوڀر روم جي حڪومت سان ريشم ۽ ريشمي ڪپڙي جو واپار ڪرڻ لاءِ رستو کولي ڇڏيو.
ان زماني ۾ ڪيترين ئي ايجادن کان سواءِ واپار کي هٿي ۽ نين بندرگاهن جي تعمير عمل ۾ آئي. جڏهن ته ٻئي طرف قبائلي سردارن ۽ علائقائي حڪمرانن وچ ۾ ويڙهه جي بازار گرم رهي، جنهن حڪمران طبقي کي به پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي ورتو. جنهن جي نتيجي ۾ صورتحال ڳنڀير ٿي وئي. چاليهن سالن تائين جاري رهندڙ ان جنگ ۾ جيتوڻيڪ هان خاندان کي فتح حاصل ٿي پر جنگ جي ڳرن خرچن معيشت کي تباهه ڪري ڇڏيو ۽ هان خاندان جو اقتدار هڪ ڀيرو وري ٿڙڻ لڳو.
شاهي خاندان جي عورتن ۽ کدڙن جي سازشن حڪومت جي پاڙن کي ڪمزور ڪري ڇڏيو. کدڙن دانشور طبقي کي به تشدد جو نشانو بڻائڻ شروع ڪيو، جنهن خلاف شاگردن مزاحمت شروع ڪري ڇڏي ۽ وڏا وڏا مظاهرا ٿيا. ٻئي طرف هارين نين نين بغاوتن کي جنم ڏنو. انهن ۾ مشهور بغاوت ”پيلي پگون“ هئي جنهن ڊگهي عرصي تائين مزاحمت ڪندي هان خاندان جي حڪومت ڪيرائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هان خاندان جي آخري بادشاهه سين ئي (وفات 220ع) کان پوءِ چين ۾ بدانتظامي جي بازار گرم ٿي وئي. فوجي سردار ملڪ ۾ لشڪرن سان گڏ گشت ڪرڻ لڳا. ملڪ جا سمورا اختيار انهن ماڻهن جي هٿ ۾ هئا جن 220ع کان 264ع تائين نيون حڪومتون قائم ڪيون هيون. ان زماني ۾ اهڙي ته افراتفري مچي جو 4 سو سالن تائين ڪابه مضبوط سلطنت قائم نه ٿي سگهي ۽ 304ع کان 339ع تائين اترين سرحد سان گڏوگڏ تقريباً 16 رياستون وجود ۾ آيون.
”هان خاندان جي تاريخ“ نالي ڪتاب ”بان گو“ (32- 29ع) تحرير ڪيو جنهن جي لکڻ جي انداز اڄ تائين جي تاريخدانن کي پنهنجي اثر هيٺ رکيو آهي. ماديت پسند فلسفي دان وانگ چونگ شاهي درٻار ۾ وسوسن، مافوق الفطرت نظرين ۽ رجحانن جي سخت مخالفت ڪئي. سائنسدان زيانگ هينگ سيسمو اسڪوپ ۽ هوا جو رخ معلوم ڪرڻ وارا اوزار ايجاد ڪيا. ان زماني ۾ آسماني شين بابت ڄاڻڻ جي سائنس ترقي ڪئي ۽ ڪيلينڊر به ان ئي زماني ۾ جاري ٿيو. چمق جي ڪشش جا ڪارڻ به دريافت ڪيا ويا. هان خاندان جو اقتدار ختم ٿيڻ کانپوءِ چين 3 بادشاهتن ۾ ورهائجي ويو ۽ اها صورتحال 220ع کان 60 سالن تائين قائم رهي پر ان عرصي دوران ڪيترائي شهر تباهه ۽ برباد ٿي ويا ۽ ڪيترائي ڳوٺ دنيا جي نقشي تان مٽجي ويا.
هان خاندان جي اقتدار کان پوءِ (3) بادشاهتن جي دور ۾ فوج ۽ هٿيارن جي تياري خاص طور تي ترقي ڪئي. شو رياست هڪ ئي وقت 6 تير هلائڻ واري ڪمان ايجاد ڪئي، وي رياست پٿر اڇلائڻ واري توپ ايجاد ڪئي، اهڙي طرح سن ڪوان هڪ اهڙو بحري ٻيڙو تيار ڪيو جيڪو هڪ ئي وقت 10000 ماڻهن کي جنگي مشن تي کڻي وڃي سگهيو ٿي. اها ڇڪتاڻ جاري هئي ته جاگيردار طبقي مان سما خاندان هوانگي درياءَ جي وادي مان ڪنڌ مٿي ڪيو ۽ ڏسندي ڏسندي (3) بادشاهتن کي ختم ڪري هڪ متحد رياست قائم ڪئي، پر اهو اتحاد گهڻو وقت قائم نه رهي سگهيو ۽ 18 سالن جي مسلسل رتوڇاڻ کان پوءِ ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويو. ان جي نتيجي ۾ 16 رياستون وجود ۾ آيون. 304ع کان 439ع جو زمانو اتر چين لاءِ تمام ڳرو رهيو ۽ ان ۾ وڏي تباهي ۽ بربادي ٿي. 16 رياستن جو خاتمو ان وقت ٿيو جڏهن اتر وي اتر چين کي ملايو.
اتر ۽ ڏکڻ چين جي ورهاست ڏکڻ چين جي ترقي جا به رستا کولي ڇڏيا. جيڪي مهاجر اتر چين ۾ سياسي ڏڦيڙ جي ڪري هجرت ڪري ڏکڻ چين ۾ وڃي آباد ٿيا هئا، اهي پاڻ سان اتر چين جا هنر به کڻي ويا هئا، جنهن سان ڏکڻ چين جي زراعت ۾ به تمام گهڻي ترقي ٿي ۽ پهريون ڀيرو چانهه جي پوک به ڪئي وئي. ان ئي زماني ۾ چيني جي ٿانون جي ايجاد به ٿي ۽ انهن تي پرنٽنگ جي فن به هان خاندان جي زماني ۾ ئي ترقي ڪئي. ان زماني ۾ واپار ”مال جي بدلي ۾ مال“ جي بنياد تي ٿيندو هو. ڌاتو جا سڪا عملي طور تي 495ع ۾ هلڻ شروع ٿيا. ڪيترن ئي دانشور خاندانن جي هجرت ڏکڻ رياست کي ثقافتي ۽ سياسي سرگرمين جو مرڪز بڻائي ڇڏيو. ان زماني ۾ ادب ۽ فن کي هٿي ملي ۽ رياضياتي سائنس ۾ اهم ايجادون ٿيون. جن ۾ گول جي قطر جو تناسب دريافت ڪيو ويو جيڪو اڄ به صحيح مڃيو وڃي ٿو.
چين ۾ ٻڌمت جو نظريو تقريباً (2) هزار سال پهريان سامهون آيو ۽ ان کي هان خاندان جي زماني ۾ هٿي ملي. ٻڌمت جي پکيڙ آهستي آهستي تاؤازم جي جاءِ وٺندي رهي. اها هڪ قدرتي ڳالهه هئي ته ڪنفيوشس دانشورن، فلاسافرن ۽ ٻڌمت جي پيشوائن وچ ۾ ڇڪٿاڻ پيدا ٿئي، جيتوڻيڪ شهنشاهه ووڊي جي زماني ۾ هڪ عالم فان زين روح جي تباهي جو نظريو پيش ڪري ٻڌمت جي پيشوائن ۾ هلچل مچائي ڇڏي. هن جو چوڻ هو ته روح جسم سان گڏ پيدا ٿئي ٿو ۽ جسم سان گڏ مري وڃي ٿو. ان جي مقابلي ۾ ٻڌمت جي پيشوائن جو چوڻ هو ته روح هڪ جسم کان ٻئي جسم ۾ هجرت ڪري ۽ ٻيهر جنم وٺي ٿو. ايترين بادشاهتن مسئلا حل ڪرڻ ۾ ناڪام ٿيڻ کان پوءِ ٻڌمت ۾ پناهه ورتي ۽ پنهنجي روحاني تسڪين ۽ عوام کي مطمئن ڪرڻ لاءِ ان کي استعمال ڪيو. بادشاهه ووڊي ته باقاعده ٻڌمت جي تبليغ ڪئي ۽ سياست کان پاسيري ٿيڻ کان پوءِ ٻڌمندر ۾ رهائش اختيار ڪري ورتي. ليانگ خاندان جي زماني ۾ جيانڪانگ ۾ 500 ٻڌ درسگاهون هيون، جن ۾ هڪ لک ٻڌ پيشوائن ۽ ٻڌ ديوين جي رهڻ جي گنجائش هئي. ماڻهن جي زمينن تي ناجائز قبضو ڪري ٻڌمندرن جي ملڪيت قرار ڏنو ويندو هو ۽ ان جي آمدني مان وياج تي غريبن کي قرض ڏنو ويندو هو. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو ڏکڻ رياست ۾ معاشرتي واڌويجهه انتشار جو شڪار ٿي رهجي وئي.
ٻئي طرف اتر چين ۾ به ٻڌمت کي فروغ مليو. ان کي حڪمران طبقي جي سرپرستي حاصل هئي. 534ع ۾ ليائويانگ ۾ ٻڌمت جا 1367 مندر ۽ درسگاهون هيون. ان حصي ۾ به مذهبي ادارن ذريعي غريبن جو استحصال زورشور سان جاري رهيو. ٻڌمت جا پيروڪار هاري پنهنجي فصلن جو هڪ وڏو حصو مندرن تي صدقي طور ڏيندا هئا جڏهن ته اتر ۽ ڏکڻ ٻنهي حصن ۾ ٻڌ مذهب جا پيشوا وڏا جاگيردار ۽ وياج خور هئا ۽ اهو سڀ ڪجهه واڳ ڌڻين جي سرپرستي ۾ ٿيندو هو.
چين ۾ ٻڌمت جي فروغ سان پٿر گهڙڻ جي فن ترقي ڪئي، ڇاڪاڻ ته مندرن لاءِ هزارن جي تعداد ۾ ٻڌ جا مجسما تيار ڪيا ويا. ٻڌمت جي اچڻ سان موسيقي، ناچ ۽ موسيقي جي اوزارن ۽ تعمير ۾ به نيون نيون ايجادون ٿيڻ لڳيون. ٻڌ سوترن جي ترجمي سان چيني زبان ۾ وسعت پيدا ٿي.
581ع ۾ وزيراعظم يانگ جين سوئي خاندان جي حڪمراني قائم ڪئي جنهن کانپوءِ هن ڏکڻ ۾ چن خاندان جي حڪومت کي شڪست ڏئي هڪ ڀيرو وري متحد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هن هارين کي مختلف قسم جون رعايتون ڏئي انهن تان بار گهٽائڻ جي ڪوشش ڪئي. ان زماني ۾ زرعي پيداوار ۾ اضافو ٿيڻ شروع ٿيو. ڪيترائي سڌارا لاڳو ڪيا ويا، ٻنهي حصن جي متحد ٿيڻ سان هارين کي نيون منڊيون حاصل ٿيون ۽ واپار کي هٿي ملي.
605ع ۾ جڏهن يانگ ڊي بادشاهه بڻيو ته هن نوان نوان ترقياتي منصوبا شروع ڪيا. جنهن تحت پهرين مرحلي ۾ 20 لک ماڻهن کي ديوار چين جي مرمت ۽ ان جي ڊيگهه ۾ واڌ تي لڳايو ويو. هن هانگ زاؤ کي زائوجن سان ملائڻ لاءِ هڪ وڏي شاخ جي کوٽائي جو ڪم شروع ڪرايو، اڳتي هلي ان شاخ جي تڪميل چين جي معاشرتي ترقي ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو پر بدقسمتي سان انهن سمورن سٺن قدمن باوجود قدرتي آفتن ۽ وڌندڙ غربت جي ڪري وري هاري بغاوتون شروع ٿي ويون جيڪي آخرڪار سوئي خاندان جي اقتدار جي خاتمي تي ختم ٿيون.
سوئي حڪومت جي هڪ ذميدار لي يوان آخري بغاوتن جي قيادت ڪئي ۽ ٽنگ خاندان جي حڪومت جو بنياد وڌو. هن چنگان کي پنهنجي گادي جو هنڌ بڻايو. اڳين حڪمرانن ٽائي زونگ ۽ زوان زونگ غريب هارين کي زمين ڏيڻ سان گڏوگڏ آبپاشي نظام جي بهتري لاءِ ڪوششون ورتيون، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو ته ڳوٺاڻي معيشت ۾ بهتري ڏسڻ ۾ آئي، قالين ٺاهڻ، ايمبرائيڊري ۽ رنگ ٺاهڻ جي صنعت کي به هٿي ملي. ان عرصي ۾ 58 چاندي جون فائونڊريون 96 ٽامي جون فائونڊريون ۽ ڪيترائي دڪان زي جيانگ ۽ جيانگزي ۾ قائم ٿي ويا.
ٽائي زونگ تخت تي ويهڻ کان پهريان ئي گهڻو مشهور ٿي چڪو هو ۽ سچ ته اهو آهي ته هن پنهنجي شهرت کي سهڻي نموني برقرار رکيو، ايستائين جو چين ۽ چينين کي سندس نالي تي فخر ٿيڻ لڳو. ٻاهرين مذهبن سان به هن سٺا لاڳاپا قائم ڪيا. هن جي مدد سان 621ع ۾ ايران مان نڪتل زردشني اتي پهتا ۽ 628 ۾ اسلام جا تبليغي به گادي واري هنڌ پهريان پهتا هئا. روايت آهي ته 631ع ۾ عيسائي پادري به اتي آيا. ان وقت جي گادي واري هنڌ سي آن قو ۾ چين جي پهرين مسجد تقريباً 630 ۾ بڻجي وئي هئي.
ٻين مذهبن جي اچڻ ڪري ۽ پنهنجي طبيعت جي رجحان سبب به شهنشاهه علم ۽ ادب کي تمام گهڻي ترقي ڏني. اهڙي طرح تمدني سڌارا به سڌرندڙ رهيا. فوجداري قانون ۾ ترميم ٿي، هن جي ڪتاب ”آئينه مطلا“ ۾ سياسيات تي تمام گهڻو بحث ٿيل آهي، شهنشاهه جي وفات تي پوري ملڪ تي اداسي ڇانئجي وئي، پنهنجا ته پنهنجا پر پراون به ڏک ۾ بي حال ٿي خنجرن سان پنهنجو پاڻ کي رت ۾ ڳاڙهو ڪري ڇڏيو ۽ شهنشاهه جو جنازو پنهنجي رت سان رنگي ڇڏيو.
ان کان پوءِ وري ساڳي تنزلي جي هوا لڳي، ڪائوسنگ زال جو مريد هو. هن جي زماني ۾ هن جي ملڪه ووهوهي حڪومت ڪندي رهي. ان ئي ملڪه جي جرنيلن ڪوريا فتح ڪيو ۽ خنن وارن کي شڪست ڏني. شهنشاهه جي وفات کانپوءِ هن جائز وارث کي الڳ ويهاريو ۽ خودمختياري سان حڪومت ڪرڻ لڳي. 705ع ۾ فوجي سازش جي مدد سان مظلوم شهزادي چنگ سنگ کي بادشاهه بڻايو ويو، ۽ ملڪه گردي جو زمانو ختم ٿي ويو. هي بادشاهه ماءُ جي اثر مان نڪتو ته زال جي چنبي ۾ اچي ويو. 710ع ۾ هو ۽ سال کان پوءِ سندس ملڪه به وفات ڪري وئي.
713ع ۾ شهنشاهه هوانگ سنگ پنهنجون فوجون ڏکڻ ۾ تاتارين ۽ وڌندر عربن خلاف موڪليون، شايد اهو پهريون موقعو هو جو چيني فوجون اسلام جي فوجين سان وڙهيون. 756ع ۾ شهنشاهه هوانگ سنگ جي زماني ۾ هن جو هڪ سر ڦريو امير اولوشان باغي ٿي ويو ۽ حڪومت جون وايون بتال ڪري ڇڏيون. چينين کي مسلمانن جي تلوارن جي تيزي ياد هئي، جڏهن هو ڪجهه نه ڪري سگهيا ته شهنشاهه خليفه بن منصور ڏانهن سفير موڪليو ۽ مدد جي طلب ڪئي. خليفي 10 هزار مسلمانن جو لشڪر ساڻس گڏ روانو ڪيو. جنهن چين پهچندي ئي اولوشان جي بغاوت کي ختم ڪري ڇڏيو. اهڙي طرح خشڪي رستي پهريون ڀيرو مسلمانن جا قدم چين ۾ پيا پر ان وقت تائين تنگ خاندان جا خراب ڏينهن اچي چڪا هئا. عورتن ۽ محلن جو اثر وڌندو ويو ۽ سلطنت ڪمزور ٿيندي وئي. ان دوران ڪجهه بادشاهن اڀرڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڪامياب نه ٿيا، ووسنگ ان سڄي خرابي جو ڪارڻ ٻڌمت کي ڄاڻايو ڇاڪاڻ ته انهيءَ جي ڪري ملڪ ۾ اعليٰ درجي جا ماڻهو، سپاهي، سياستدان، وزير، ليکڪ، اصلاح ڪندڙ ۽ اڳواڻ وغيره سڀ مذهبي پيشوا بڻجندا ٿي ويا ۽ ملڪ ۽ ان جي انتظام کي ڇڏي درگاهن ۽ مندرن جا ٿي رهيا هئا. هن ٻڌمت جي سختي سان مخالفت ڪئي، 4 هزار 6 سؤ درگاهن کي ڀڃي ڇڏيو ۽ اڍائي لک عورتن ۽ مردن کي ٻيهر گهرگهاٽ جي زندگي ۾ داخل ڪيو. ان سان ٿوري عرصي لاءِ بهتري ٿي پر پوءِ ماڻهو اوڏانهن ئي راغب ٿي ويا ۽ حڪومت شهنشاهه جي نه پر فوج ۽ ان جي سالارن جي هئي. عرب تاريخدانن جي بقول ان وقت چين اهڙو ئي هو جهڙو سڪندراعظم جي وفات تي مقدونيا، آخرڪار 907ع ۾ آخري تنگ بادشاهت کي ختم ڪري خاندان ليانگ ثاني شهنشاهيت سنڀالي ورتي.
ستين صدي جي شروعات ۾ ته توبو قبيلي جي هڪ اڳواڻ سانگستان گيمبو تبت جي مختلف قبيلن کي منظم ڪري پنهنجي سلطنت قائم ڪري ڇڏي ۽ ان جي گادي جو هنڌ لحاشا بڻايو. ٽنگ خاندان جي اقتدار ۾ توبو ۽ ٽنگ وچ ۾ فوجي جهڙپون معمول جو حصو بڻجي ويون پر آخر ۾ ان مسئلي کي سنجيدگي سان حل ڪرڻ طرف ڌيان ڏنو ويو ۽ ان مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ ٽنگ حڪومت شهزادي سين چينگ ذريعي سفارت موڪلي ته هن سانگستان گيمبو سان شادي ڪري ڇڏي. ان شادي سان هان ۽ تبت قومن وچ ۾ معاشي ۽ ثقافتي رابطا قائم ٿيا.
ان زماني ۾ عرب ۽ ٻين ملڪن مان روحاني پيشوا ۽ واپاري چين اچڻ شروع ٿيا ۽ چين جي گادي جو هنڌ چانگان بين الاقوامي ثقافتي ۽ واپاري سرگرمين جو مرڪز بڻجي ويو ۽ چيني ثقافت ڪوريا ۽ جاپان ۾ به متعارف ٿي. ڪاغذ جو فن جيڪو چين ۾ ايجاد ٿي چڪو هو، هتان کان وچ ايشيا ۽ عربن ذريعي يورپ ۾ متعارف ٿيو.
هڪ طرف چين جي گادي واري هنڌ ۾ ثقافتي ۽ معاشي سرگرميون جاري هيون ته ٻئي طرف حڪمران طبقي ۾ ڏڦيڙ پيدا ٿي ويو. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو ته 755ع ۾ جويوزائو ۽ آن لوشان جي فوجي ڪمانڊر مرڪز خلاف بغاوت ڪري گادي واري هنڌ چانگان تي حملو ڪري ڏنو. ان جنگ ۾ هو مارجي ويو ته هن جي هڪ نائب شي سمنگ باغين جي ڪمان سنڀالي جنهن وڏي پيماني تي هانن جو قتل عام ڪيو. جيتوڻيڪ اها بغاوت ناڪام ٿي وئي پر ان جي اڀرڻ سان فوجي ڌڙابندي ۾ اضافو ٿيو ۽ ملڪ ۾ گهرو ويڙهه شروع ٿي وئي. ٻئي طرف حڪمران طبقي بدعنوانين جو بازار گرم ڪري ڇڏيو هو ۽ ڏڦيڙ نين هاري بغاوتن کي جنم ڏنو. آخرڪار 880ع ۾ هاري فوجن گادي واري هنڌ چانگان تي قبضو ڪري ورتو ۽ هوانگ چائو جي سربراهي ۾ هڪ نئين حڪومت جوڙي ورتي، اها حڪومت گهڻو عرصو قائم نه رهي سگهي ۽ ٽنگ ۽ ڏکڻ ترڪن جي هڪ شاخ شاتون گڏجي ان جو خاتمو آندو پر اها به صرف ڪجهه سال ئي قائم رهي سگهي ۽ 907ع ۾ يووين ٽنگ خاندان جي حڪومت جو خاتمو آڻي ليانگ خاندان جي حڪومت قائم ڪئي. ڪوششن باوجود چين جي سياسي صورتحال معمول تي نه اچي سگهي ۽ حڪمران خاندانن ۽ قبيلن جي جنگين جو رواج رهيو. ان وقت صورتحال اها هئي جو صرف گادي واري هنڌ چانگان ۾ رڳو ڪجهه پاڙن، مندرن ۽ رياستي عمارتن کان سواءِ پورو شهر رک ٿي ويو.
ان دوران زائو خاندان جي هڪ فوجي آفيسر زائو ڪوانگ ين هڪ بغاوت منظم ڪئي ۽ 960ع ۾ گادي واري هنڌ تي قبضوڪري، سونگ خاندان جي اقتدار جو بنياد رکيو. ان نئين حڪومت جي گادي جو هنڌ ڪائي فنگ کي بڻايو ويو. ان خاندان چين کي وري متحد ڪرڻ جو عمل شروع ڪيو ۽ فوجي ۽ مالياتي ادارن کي منظم رياستي ڍانچن ۾ تبديل ڪيو. هنن زرعي سڌارا پڻ لاڳو ڪيا، جيڪي گهڻو فائديمند ثابت نه ٿي سگهيا. جڏهن ته کاڻين جي کوٽائي واري شعبي ۾ سٺا نتيجا مليا. سون، چاندي، ٽامي، لوهه، ٽين ۽ سڪي جي پيداوار ۾ سٺو اضافو ٿيو. ان زماني ۾ پهريون ڀيرو ٻيڙو هلائڻ جي ڌنڌي ۾ ڪمپاس ۽ جنگين ۾ استعمال ٿيندڙ سامان جو استعمال ڪيو ويو. اهڙي طرح ڇپائي جي ايجاد کي وڌيڪ تقويت ملي ۽ پورهيت کي انهن جي پورهئي جو معاوضو ملڻ لڳو. پهريون ڀيرو زين زونگ جي زماني ۾ ڪاغذ جا ڪرنسي نوٽ جاري ٿيا. تنگ خاندان جو زمانو چين لاءِ تمام سٺو ثابت ٿيو. شاعري، مصوري ۽ عام علم ۽ فن کي ترقي ملي. چين جو سڀ کان وڏو شاعر طوفو ان ئي زماني ۾ هو. اهڙي طرح لي پو شاعر به گهٽ مشهور نه ٿيو ۽ اهو به انهيءَ زماني سان تعلق رکندو هو. طوفو جو ته اهو گمان هو ته هو پنهنجي شاعري کي مليريا بخار جو علاج سمجهندو هو. بان پو به جيڪو چيني ادب ۾ واضح شهرت رکي ٿو انهيءَ زماني ۾ هو. ان جو فلسفو ڪنفيوشس (جيڪو چوي ٿو ته انسان پيدائشي طور نيڪ آهي) ۽ ٻڌ (جنهن جو فلسفو آهي ته انسان پيدائشي طورتي ناپاڪ ۽ بد آهي سٺا ڪم ۽ نئون ويس تبديل ڪرڻ کانپوءِ نيڪ ٿئي ٿو.) جي وچ وارو آهي. مصوري ۾ به ووطاؤزي ان زماني ۾ هو جيڪو چين جو سڀ کان وڏو مصور مڃيو وڃي ٿو. واپار زور وٺڻ لڳو، عرب واپارين هندستان ۽ ملايا کان وڌي ڪري چين ۾ وڃي پير ڄمايا. ابن وهاب جي نائين صدي عيسوي جو سفرنامو موچين ان وقت جي چين جي حالتن تي تاريخي روشني وجهي ٿو. چيني شهنشاهه پاڻ به عالمي سياست کان بي خبر نه هو. جيڪو سندس قول مان ظاهر آهي ته ”دنيا جا پنج وڏا بادشاهه آهن.“ هن چيو ته ”پهريون بادشاهه عراق يعني خليفه جيڪو بادشاهن جو بادشاهه آهي، ٻيو چين جو بادشاهه جيڪو خلق جو بادشاهه آهي، ٽيون ترڪستان جو بادشاهه جيڪو وحشين جو بادشاه آهي، چوٿون هندستان جو بادشاهه جيڪو هاٿين ۽ جهنگلن جو بادشاهه آهي ۽ پنجون روم جو بادشاهه جيڪو مهذب ماڻهن جو بادشاهه آهي.“
997ع ۾ سونگ خاندان جي بادشاهه تائي سنگ پوري سلطنت کي 15 صوبن ۾ ورهائي ڇڏيو. آهستي آهستي اهي صوبا 18 ۽ ان کانپوءِ 23 تائين پهچي ويا. ٻئي طرف جاگيردارن غريب عوام جو استحصال به جاري رکيو. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو مرڪزي رياست کي هڪ وڌيڪ هاري بغاوت جو خطرو درپيش هو، جيتوڻيڪ سونگ خاندان جي حڪمران ونگ آنشي زرعي سڌارن جو عمل شروع ڪري ٻهراڙي جي جاگيردارن جي مفادن کي ڌڪ رسايو ۽ زراعت ۽ واپار بابت قانون جوڙي عوام کي جاگيردارن ۽ واپارين جي استحصال کان بچائڻ جي ڪوشش ڪئي. هن هڪ نئون ناڻو کاتو قائم ڪيو. پگهارن ۾ اضافو ڪري ڇڏيو ته جيئن سرڪاري ملازم ديانتداري سان ڪم ڪن ۽ رشوت خوري کان نفرت ڪرڻ لڳن. هن وياج خورن جي ظلم کان بچائڻ لاءِ نقد ۽ جنس جي صورت ۾ قرض ڏيڻ شروع ڪيو. هن جي باقاعده فوج 10 لک جي لڳ ڀڳ هئي پر اڌ جي لڳ ڀڳ ماڻهو ڪنهن ڪم جا نه هئا جن کي برطرف ڪيو ويو. ان زماني ۾ سڀ کان پهريان سرڪاري بينڪون قائم ٿيون، ان سان گڏ بغاوتن کي روڪڻ لاءِ فوج جي ٻيهر تنظيم ۽ ان کي جديد هٿيارن سان ليس ڪيو ويو پر اهي سڌارا گهڻو پائيدار ثابت نه ٿي سگهيا. واپاري ۽ جاگيردار طبقا حڪومت خلاف گڏيل مزاحمت تي لهي آيا، جنهن جي نتيجي ۾ 1125ع ۾ انهن سڌارن ۾ ترميم ڪري بااثر طبقن جي خواهش مطابق ڪيو ويو ۽ غريب ڪڙمي ۽ ننڍا آبادگار وري استحصال جو شڪار ٿي ويا. هاري بغاوتون وري اڀرڻ لڳيون، سونگ خاندان اندروني بگاڙ جو شڪار ٿي ويو ۽ پنهنجي جبري پاليسين جي ڪري ٻاهرين دنيا ۾ به ڪو مقام نه ٺاهي سگهيو ۽ ڪمزور پرڏيهي پاليسين جي نتيجي ۾ ڏکين شرطن تي ٺاهه ڪرڻ تي مجبور هو.مثال طور 1004ع ۾ هو کيتان کي امن برقرار رکڻ جي نتيجي ۾ ساليانو هڪ لک اونس چاندي ۽ ريشم جا 2 لک ٿان ڏيندا هئا. انهن جي ان ڪمزوري جو فائدو وٺندي رنزن قبيلي پهريان کيتان کي سونگ حڪومت خلاف استعمال ڪيو پوءِ آخرڪار هنن 1126ع ۾ سونگ خاندان جي گادي واري هنڌ ڪائي نيگ تي قبضو ڪري هوائي زونگ ۽ ولي عهد ڪوئن زونگ کي قيد ڪري ورتو، اهڙي طرح اتر سلطنت پنهنجي انجام تي پهتي.
هوائي زونگ جي هڪ ٻئي پٽ گاؤن زونگ جي اڳواڻي ۾ 1127ع ۾ فوجي ۽ سول اهلڪارن جي هڪ فوج جيانگ درياء جي پارلينان جي مقام تي ڏکڻ سونگ اقتدار قائم ڪيو. هي اهو وقت هو جڏهن اتر ۾ سونگ حڪومت نزن قبيلي سان جنگ ۾ مصروف هئي. ڏکڻ سونگ ان زماني ۾ به ترقي جا ڪيترائي مرحلا طئي ڪيا. خاص طور تي ٽڪيسٽائيل جي صنعت ۾ وڏي ترقي ٿي، هڪ نئين قسم جو ڪپڙو به دريافت ٿيو.
سونگ خاندان جي دور (960ع کان 1279ع) ۾ 18 بادشاهه ٿيا. 1127ع تائين ته اهي بادشاهه پوري ملڪ تي حڪمراني ڪندا رهيا پر ان کانپوءِ ڏکڻ تائين ئي انهن جي حڪومت محدود ٿي وئي، ڇاڪاڻ ته اتريون حصو تاتارين فتح ڪري ورتو هو. ان خاندان جي شروعات ۾ ئي اتر ۾ خنن جي تاتارين تنگ ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو هو جنهن جي نتيجي ۾ چين انهن کي خراج ڏيڻ منظور ڪيو ۽ انهن پنهنجي خاندان جو نالو ليائو معني آهني رکيو ۽ ملڪ جو نالو به اهوئي رکي ليائوتنگ ۾ رهڻ لڳا. ان کان پوءِ اتر جي ٻين قبيلن به تنگ ڪرڻ شروع ڪيو ته شهنشاهه 1126ع ۾ ٻين قبيلن جي تاتارين کي پنهنجي مدد لاءِ سڏي، اترين دشمنن کي ڀڄائي ڇڏيو پر اهي گهرايل تاتاري ان تي بس ڪرڻ وارا نه هئا. هنن خنن جي تاتارين کي شڪست ڏئي پوءِ پاڻ شهنشاهه ڏانهن رخ رکيو ۽ 1127ع ۾ اترين ملڪ جا مالڪ ٿي ويٺا ۽ ليائو جي مقابلي ۾ پنهنجي خاندان جو نالو ڪم يا ڪن معنيٰ پتل رکيو. ڇاڪاڻ ته هو چوندا هئا ته لوهه کي زنگ لڳي ويندو آهي پر سون ان کان محفوظ رهي ٿو پر ٿوري ئي عرصي کانپوءِ چنگيزي طوفان پهريان اتر ۽ پوءِ پوري چين تي ڇانئجي ويو.