چين جاپان جنگ
ڪوئينگ خاندان جو اٺون شهنشاهه ٽنگ چي 2 جنوري 1875ع تي هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو، وفات وقت هن جي عمر 30 سالن جي لڳ ڀڳ هئي. هن جو موت چيچڪ جي مرض سبب ٿيو. کيس ڪو به اولاد نه هو ان ڪري شهزادي چون جي 4 سالن جي پٽ سائي ئي اين کي ڪوانگ سو جي لقب سان تخت تي ويهاريو ويو ۽ سلطنت جون واڳون فوتي شهنشاهه جي ماءُ ملڪه زوشي جي هٿ ۾ رهيون. ڪوانگ سو جي زماني جي شروعات ۾ چين تي ڏڪار نازل ٿيو. چيلي، شانسي، نهان ۽ ڪانسو ۾ تقريباً هڪ ڪروڙ آبادي بک وگهي مري وئي. ڏڪار سٽيلن صوبن ۾سٺا رستا نه هجڻ ڪري کاڌ خوراڪ ۽ ٻيون شيون پهچائڻ ۾ سخت مشڪلاتن جو منهن ڏسڻو پيو. حڪومت محسوس ڪيو ته ملڪ جي مختلف حصن وچ ۾ ريل جو قائم هجڻ ضروري آهي، جيتوڻيڪ هڪ غيرملڪي ڪمپني کي شنگهائي کان واسنگ تائين (12 ميل) ريلوي لائين وڇائڻ جي اجازت ڏني وئي، حڪومت جي ان قدم سان عوام ۾ حڪومت خلاف نفرت جي لهر پکڙجي وئي. جنهن جا 3 ڪارڻ هئا.
(1) ماڻهن جي ابن ڏاڏن جون قبرون ۽ يادگار جيڪي ريلوي لائين جي رستي ۾ اچي ويندا انهن جو نالو نشان ئي مٽجي ويندو.
(2) ريلوي لائين ٺاهڻ سان چين ۾ غيرملڪين جو اثر رسوخ وڌي ويندو.
(3) ٽرينن جي جاري ٿيڻ کان پوءِ چيني مهاڻن کي ٻيڙين جو ڪرايو گهٽ ڪرڻو پوندو.
عوام جي مظاهرن باوجود چين ۾ 14 فيبروري 1876ع ۾ ريلوي جاري ڪئي وئي. مظاهرن ۾ شدت ايندي وئي ۽ هزارين ماڻهو ريلوي انجڻ جي سامهون اچي بيهندا هئا، نوجوان ته پوئتي هٽڻ بدران ڪٽجي مرڻ کي ترجيح ڏيندا هئا. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو حڪومت کي پنهنجو فيصلو واپس وٺڻو پيو ۽ 1877ع ۾ غيرملڪي ڪمپني کان ريلوي انجڻ خريد ڪري ان کي درياءَ ۾ غرق ڪيو ويو ۽ ريلوي لائين جزيري فارموسا موڪلي وئي.
برطانوي سامراج برما تي قبضي کانپوءِ پاڻ کي اڃا وڌيڪ وڌائڻ وارن ارادن تي عمل لاٰءِ ڏکڻ طرف چين جي صوبي زينان ۾ مداخلت شروع ڪري ڇڏي. 1876ع ۾ هن ڪوئينگ حڪومت کي چي فوڪنونشن تي صحيح ڪرڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. جنهن تحت برطانيه زينان، ميچوان، تبت، ڪوئينگ هائي ۽ ڪانسو ۾ معاشي ۽ فوجي سرگرمين جو اختيار حاصل ڪري ورتو.
جڏهن فرانس جرمني سان جنگ کان فارغ ٿيو ته هن اوڀر ۾ قبضي هيٺ آيل علائقي تي نئين سر پنهنجو اثر رسوخ قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. 1874ع ۾ هڪ معاهدي تحت سرخ دريا جا ڪنارا، بندرگاهه هيپ هونگ ۽ نپوئي غيرملڪي واپار لاءِ کوليا ويا. جنهن کانپوءِ اولهه چين جي صوبي زينان مان به واپار جون راهون کلي ويون. فرانس ويٽنام ۾ به پنهنجون ڪارروايون شروع ڪري ڇڏيون. هن صوبي زينان ۾ مداخلت ڪرڻ ٿي چاهي، ان اڳرائي جو نتيجو ئي هو جو چين ۽ فرانس ۾ باضابطه جنگ شروع ٿي وئي. ڪجهه معرڪن کان پوءِ ليويونگ فوجي ڪوششن سان ٽينٽسن جي مقام تي صلح جو معاهدو ٿيو پر فرانسيسي جنرل جي تڪڙ جي ڪري صورتحال وري خراب ٿي وئي. اڃا چيني جنرل کي حڪومت طرفان آخري هدايتون نه مليون هيون ته فرانيسي فوج تڪراري علائقي تي قبضو ڪري ورتو جنهن ڪري وري جنگ شروع ٿي وئي. فوجن جي سربراهي ليويونگ فو ڪري رهيو هو جنهن زينان ۾ فرانسيسي فوجن کي شڪست ڏني جنهن کان پوءِ فرانسيسي ڪابينا ٽوڙي وئي پر چيني حڪمرانن جي ڪمزوري جو نتيجو هو جو فتح حاصل ڪرڻ باوجود انهن فرانسيسي سامراج سان انهن جي شرطن تي ٺاهه ڪيو، جنهن تحت ٽونگ ڪنگ فرانسيسين جي قبضي ۾ هليو ويو ۽ چين کي سرسي هجڻ باوجود هڪ ڪروڙ تائل (ڪرنسي) جنگ جي ڏنڊ طور ادا ڪرڻو پيو.
فرانس سان جنگ ختم ٿيڻ کانپوءِ ليويونگ فو چين ۾ بحري فوج قائم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، امارات بحري لاءِ لينگ جو نالو تجويز ڪيو ويو. مارچ 1881ع ۾ شهنشاهه جي شادي جو جشن ڌوم ڌام سان ملهايو ويو.
ڪوريا ۾ چين جو عوام گذريل 2 هزار سال کان معاشي ۽ ثقافتي طور تي هڪ ٻئي جي ويجهو رهيو هو. جڏهن سورهين صدي جي ٻئي ڏهاڪي ۾ ڪوريا تي جاپاني فوجن حملو ڪيو ته ڪوريائي ايڊمرل لي شن سن چيني امداد سان جاپاني فوج کي پوئتي ڌڪي ڇڏيو. ان حوالي سان ڪوريا چين جو دوست ملڪ هو. جاپان ۾ سرمائيداري کي هٿي ملڻ سان پيدا ٿيل صورتحال هن جي سامراجي هوس کي اڃا به وڌائي ڇڏيو. جاپاني وزيراعظم تناڪا هڪ منصوبي تحت تائيوان، ڪوريا، منگوليا ۽ چين تي قبضي کانپوءِ پوري دنيا کي پنهنجي قبضي ۾ آڻڻ جو عزم ڪيو ويٺو هو. جاپان کي ڪوريا ۾ واپار بابت به ڪجهه شڪايتون هيون ۽ چيني حڪومت ان جهيڙي کان پاسيرو ٿي بيٺي هئي ۽ ڪوريا جي واقعن جي ذميداري پنهنجي مٿان نه ٿي کڻڻ چاهيائين پر اتي جون غيرملڪي قومون پنهنجي نقصان جي ازالي جو مطالبو ڪري رهيون هيون جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو جاپان ڪوريا جي خودمختياري کي تسليم ڪندي، ساڻس سڌوسنئون معاهدي ڪري ورتو. چيني حڪومت کي اها ڳالهه نه وڻي، ان دوران 1882ع ۾ ڪوريا ۾ هڪ بغاوت ٿي جنهن جو فائدو وٺندي جاپان پنهنجون فوجون موڪلي ڪوريا جي شاهي محل تي قبضو ڪري ورتو. 1894ع جي هڪ ٻي بغاوت ۾ چين جي حڪومت کان جاپان خلاف ويڙهه ۾ مدد طلب ڪئي وئي، ڪوئينگ حڪومت جاپاني حڪومت ڏانهن هڪ پيغام موڪليو ته چين ۽ جاپان گڏيل طور ڪوريا جي خطي مان پنهنجون فوجون ڪڍي وٺن. جاپانين چيني حڪومت جي تجويز رد ڪري ڇڏي ۽ ڪوريا جي بادشاهه کي گرفتار ڪري ڪوريا جي گادي واري هنڌ سيول ڏانهن ويندڙ سمورن رستن جي ناڪابندي ڪري ڇڏي. ان چڙڏياريندڙ صورتحال جي ڪري چين ۽ جاپان وچ ۾ جنگ شروع ٿي وئي پر ان وقت چين جي ملڪه زوشي جنگ لاءِ بلڪل تيار نه هئي. هن ٺاهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ جاپان خلاف روس ۽ برطانيه کان مدد طلب ڪئي. ان کان پهريان جو اهي ٻئي سامراجي ملڪ چين جي مدد ڪن جاپان وڏي چالاڪي سان ڪوريا ۽ چين جي ڪجهه علائقن تي قبضو ڪري ورتو.
ڪجهه ننڍن ننڍن معرڪن کانپوءِ 10 سيپٽمبر تي پنگ ينگ ۾ سخت لڙائي ٿي، 6 هزار چيني سپاهي ان جنگ ۾ ڪم آيا باقي بي ترتيبي سان اتر طرف ڀڄي ويا. ان واقعي جي ٻن ڏينهن کانپوءِ بحري جنگ شروع ٿي جنهن ۾ چيني وڏي بهادري سان وڙهيا پر انهن جا 5 جهاز ٻڏي ويا. 21 نومبر تي جاپاني فوج پورٽ آرٿر تي قبضو ڪري ورتو. فتح کان پوءِ شهرين جو قتل عام ڪيو ويو. اهڙي طرح فيبروري 1890ع ۾ وي هاءِ وي، جي مقام تي سخت جنگ ٿي پر چيني بحري فوج جي سربراهه ٽنگ شڪست کان پوءِ صلح جو جهنڊو بلند ڪرڻ کان پوءِ خودڪشي ڪري ڇڏي. اتر ۾ به چين جي حڪومت شڪست کان پوءِ ٺاهه ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪئي ۽ 17 اپريل تي ڪوشمو نوسڪي ۾ ٺاهه تي صحيحون ٿيون. معاهدي تحت چين جزيري نما ليائوٽنگ، جزيري فارموسا ۽ جزيرن ميڪاڊورس تان هٿ کڻي ويو. چين جاپانين کي 2 سؤ ملين تائل (ڪرنسي) جنگ جي ڏنڊ طور ادا ڪيا. ان کان سواءِ صوبي هوپي، ڪيانگسو، زوچوان ۽ چنڪيانگ ۾ ڪجهه بندرگاهون واپار لاءِ کوليون ويون ۽ جاپانين کي صنعتون هڻڻ ۽ ڪاروبار ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي.
اڳين پنجاهه سالن تائين تائيوان جي عوام جاپان جي قبضي خلاف مزاحمت جاري رکي ۽ ليائوٽنگ تي جاپاني قبضو روس جي سامراجي ارادن جي راهه ۾ رڪاوٽ هو ان لاءِ هن چين جي وحدت قائم رکڻ بهاني فرانس ۽ جرمني جي مدد سان ان معاملي ۾ مداخلت ڪئي ۽ جاپان کي اهو خطو چين حوالي ڪرڻ تي مجبور ڪيو ۽ ڏنڊ 2 سؤ ميلن تائل بدران صرف 30 ملين تائل رکيو ويو.
جاپان جي مقابلي ۾ چين کي جيڪا شڪست ملي ان غيرملڪي طاقتن جي لالچ کي اڃا به وڌائي ڇڏيو. انهن جا حوصلا وڌي ويا ۽ چين کي مفت جو مال سمجهي وڌ کان وڌ حصو وٺڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. روس پورٽ آرٿر جو ٺيڪو حاصل ڪري ورتو. آفيم جي ٻي جنگ دوران چين جي بدحالي جو فائدو وٺندي، روس اتر ۽ اتر اولهه ۾ چين جي 15 لک اسڪوائر ڪلوميٽر ايراضي تي قبضو ڪري ورتو. 1898ع ۾ هن لش ين ۽ دلائن خطن کي ليز تي حاصل ڪري چين جي اوڀر ريلوي جي تعمير جو حق حاصل ڪري ورتو. جرمني 1897ع ۾ چائوچو تي رڳو ان ڪري قبضو ڪرڻ مناسب سمجهيو جو ان علائقي ۾ 2 جرمن تبليغين کي قتل ڪيو ويو هو. ان کانسواءِ جرمني 1897ع ۾ جائيوزائو جو علائقو جبري طور ليز تي وٺي اتان کان جنان تائين ريلوي لائين وڇائڻ جو ڪم شروع ڪري ڇڏيو. برطانيه جيڪو چين جاپان تڪرار ۾خاموش رهيو هو ان به 2 اپريل 1898ع ۾ وي هاءِ وي جو ٺيڪو حاصل ڪري ورتو. ان کان سواءِ برطانيه ڪوئينگ حڪومت کي ديوار چين کان ٻاهر ريلوي لائين جي تعمير لاءِ قرض جي پيش ڪش ڪئي، جنهن تي روس ۽ برطانيه وچ ۾ ڇڪتاڻ پيدا ٿي وئي ۽ نيٺ برطانيه ۽ روس وچ ۾ ريلوي ۽ پٽڙيون وڇائڻ وارن علائقن جي ونڊ ورڇ تي ٺاهه ٿي ويو. فرانس ان کان هڪ مهينو پوءِ رنگچونون تي قبضو ڪري ورتو، ان کان سواءِ گوانگ زائو صوبو ليز تي وٺي ڇڏيو. ايستائين جو اٽلي به سائمن جو مطالبو ڪيو ۽ 1899ع تائين چين جي سمنڊ تي جنهن جي ڊيگهه 3 هزار ميل جي لڳ ڀڳ هئي هڪ به اهڙي بندرگاهه اهڙي نه هئي جتي چيني حڪومت غيرملڪي طاقتن جي اجازت کان سواءِ پنهنجا جهاز ڪاهي وڃي سگهي.
مطلب ته چين کي مختلف سامراجي اثر جي دائري ۾ ورهايو پئي ويو. ديوار چين جي اترين حصي تي روس دعويٰ ڪيو ويٺو هو، برطانيا چانگ جيانگ جو خطو، جرمني شان ڊونگ ۽ يونان جو هڪ حصو، گوانگ ڊونگ ۽ گوانگ زي صوبن جي وڏي حصي تي برطانيه جو قبضو هو. جڏهن ته انهن صوبن جا ٻيا علائقا فرانس جي ڪنٽرول ۾ هئا. جاپان وري فوجيان کي پنهنجي جاگير بڻائي ڇڏيو هو. آمريڪا پنهنجي لاءِ سمورا دروازا کليل رکيا ۽ کيس سامراجن جي قبضي هيٺ علائقن ۾ مداخلت ڪري چيني عوام جو سڌوسنئون استحصال ڪرڻ جو حق حاصل هو. ان سڄي صورتحال ۾ چين جا اقتدار وارا طبقا ٻن حصن ۾ ورهائجي ويا. هڪ حصو جنهن جي سربراهي ملڪه زوشي ڪري رهي هئي، جيڪا سامراجي ملڪن مان ايندڙ پنهنجي عياشي جي سامان جي لالچ ۾ سامراجي قوتن جي چين ۾ موجودگي کي فخر جي نگاهه سان ڏسندي هئي ٻيو حصو اميرن ۽ جاگيردارن جو هو، جيڪو معاشي ۽ اقتصادي سرگرمين ۾ سامراجي قوتن جي ايجنٽ جو ڪردار ادا ڪري رهيو هو، ان جي سربراهي لي هانگ زينگ ڪري رهيو هو. اهي ماڻهو ”مغربت جي اثر هيٺ آيل ٽولي“ جي نالي سان مشهور هئا. ٻئي حصا پنهنجن پنهنجن مقصدن تحت هڪ ٻئي جي ٽڪر ۾ هئا ۽ هڪ ٻئي تي برتري حاصل ڪرڻ جي فڪر ۾ رهندا هئا.