مهاڀاري لڙائي ۾ چين جي شرڪت
ان دوران چيني حڪومت آمريڪا کي درخواست ڪئي ته چيني سمنڊ جي اڻ ڌرئي قائم رکڻ ۾ مدد ڪئي وڃي. جاپاني حڪومت 13 آگسٽ تي ان خلاف احتجاج ڪيو ۽ ان جي 2 ڏينهن کانپوءِ جرمني کي الٽميٽم ڏئي ڇڏيو. 23 آگسٽ تي برطانيه جي اتحادي جي حيثيت ۾ جرمني خلاف جنگ جو اعلان ڪيو ويو، جنگ جي اعلان کانپوءِ جاپان ڪياؤ چو جي جرمن علائقي تي فوجي چڙهائي شروع ڪري ڏني. مختصر برطانوي فوج به جاپاني فوج سان گڏ هئي، چيني حڪومت ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ڪياؤ چو جي واپسي لاءِ جرمني سان ڳالهه ٻولهه شروع ڪري ڇڏي هئي پر ان جي ختم ٿيڻ کان پهريان ئي جاپان سنگهٽائو تي حملو ڪري ڇڏيو. لونگ ڪائو بندرگاهه تي فوج لاٿي وئي ته جيئن سنگهٽائو تي پويان کان حملو ڪري سگهجي. اها فوج هڪ سؤ ڪلوميٽر جو سفر طئي ڪرڻ کان پوءِ سنگهٽائو ويجهو پهتي. چيني حڪومت جي احتجاج جو اهو جواب ڏنو ويو ته اهو عمل فوجي ضرورت جي ڪري ڪيو ويو آهي. چيني علائقي ۾ جاپاني فوج هارين ۽ شهرين کي نقصان پهچايو، پوسٽ آفيسن تي قبضو ڪيو ويو. ريلوي تي قبضي جو اهو ڪارڻ ٻڌايو ويو ته اها جرمن فوج جي اقتدار هيٺ هئي. جاپاني فوج لاءِ مضبوط بيرڪون ٺاهرايون ويون ۽ 16 نومبر تي سنگهٽائو تي جاپان جو قبضو ٿي ويو. برطانوي فوج واپس هلي وئي. شانٽنگ ۾ صرف جاپاني فوج وڃي رهي، چيني حڪومت جرمني ۽ جاپان جي جنگ جي ميدان جي حدبندي ڪري ڇڏي ۽ هن ان خطي کان ٻاهر جن علائقن تي جاپان قبضو ڪري ورتو هو انهن کي واپس وٺڻ ٿي چاهيو. جاپان ڪجهه ڏينهن تائين ته ٽرڪائيندو رهيو، نيٺ پنهنجي فوج کي هٽائڻ کان صاف انڪار ڪري ڇڏيو.
جاپاني سفير 18 جنوري 1915ع تي چين جي صدر يوان شي ڪائي سان ملي جاپاني حڪومت جا 21 مطالبا پيش ڪيا ۽ چيو ته جيڪڏهن انهن کي منظور نه ڪيو ويو ته ان جو نتيجو چين جي حق ۾ سٺو نه هوندو. ان وقت جاپان جو طاقتور دشمن روس جنگ ۾ الجهيل هو ۽ آمريڪي اتحادي جاپان سان چين جي معاملي ۾ جنگ لاءِ تيار نه هو. جاپان جون فوجون چين جي گادي واري هنڌ کان ڪجهه ڏينهن جي فاصلي تي شانٽنگ ۾ موجود هيون ۽ ان جو ٻيڙو به تيار هو. جيڪڏهن چين 21 مطالبا مڃي وٺي ها ته سندس حيثيت هڪ ڍل ڏيندڙ ملڪ کان وڌيڪ نه رهي ها. جاپان جا جيڪي پرڏيهه ۾ نمائنده هئا انهن ان ڳالهه جي ترديد ڪندي چيو ته جاپان چين کي ڪي به مطالبا پيش ناهن ڪيا. جاپان جي پرڏيهي وزارت 2 فيبروري تي اعلان ڪيو ته ڪجهه مسئلن تي چين سان ڳالهه ٻولهه ٿي آهي پر ان سان چين جي آزادي ۾ ڪوبه خلل نه ٿو پوي. 8 فيبروري تي جاپان پنهنجن مطالبن بابت اتحادين کي آگاهه ڪيو پر انهن ۾ اهي مطالبا نه هئا جن سان چين جي آزادي تي اثر پيو ٿي. ان دوران مطالبن جي حقيقي نوعيت متعلق پرڏيهي نمائندن چين مان جيڪي اطلاع موڪليا انهن تي يقين نه ڪيو ويو. يوان شي ڪائي 17 فيبروري تي جاپان جي مطالبن جو متن شايع ڪري ڇڏيو پر ان وقت به غيرملڪي ايجنسين ان تي يقين نه ڪيو. 22 فيبروري تي جاپان هڪ اعلان ۾ پنهنجي مطالبن جا وڌيڪ تفصيل شايع ڪيا. ان ۾ واضح ڪيو ويو ته جن مطالبن کي وڌيڪ اعتراض جوڳو قرار ڏنو پيو وڃي اهي صرف هڪ درخواست جي حيثيت رکن ٿا. ان سان گڏ ئي بيجنگ کي آگاهه ڪيو ويو ته انهن مطالبن ۾ ضروري ۽ غيرضروري جو ڪو فرق ناهي سڀ منظور ٿيڻ گهرجن. ان مرحلي ۾ آمريڪا 13 مارچ 1908ع جو اهو معاهدو ياد ڏياريو جنهن ۾ ٻنهي ملڪن چين جي وحدت ۽ آزادي قائم رکڻ جو واعدو ڪيو هو. جنهن کان پوءِ 28 اپريل تي جاپان نوان مطالبا پيش ڪيا جن ۾ واضح ڪيو ويو هو ته جيڪڏهن چين مطالبا منظور ڪري ورتا ته آئنده مناسب موقعي تي علائقو ڪياؤ چو واپس ڪيو ويندو. يوان پهرين مئي تي جواب ڏنو ته چين جو بحث هيٺ علائقو فوري طور واپس ڪيو وڃي.
ان کان پوءِ 7 مئي تي جاپان الٽيميٽم موڪلي ڇڏيو جنهن ۾ چين کي مطالبا منظور ڪرڻ لاءِ 51 ڪلاڪن جي مهلت ڏني وئي ۽ ٻڌايو ويو ته مطالبن جا 4 حصا بنادير منظور ڪيا وڃن. پنجين حصي تي پوءِ ڳالهه ٻولهه ٿيندي. چين 8 مئي تي جاپان جا مطالبا منظور ڪري ورتا (چين ۾ ڪنفيوشس جي نظريي مطابق اها تعليم عام هئي ته جنگ ڪرڻ وڏي بيوقوفي آهي جيڪڏهن حڪومت انصاف ڪري ٿي ته ان سان به انصاف ڪيو ويندو، ماڻهن ويڙهه جو فن ترڪ ڪري ڇڏيو هو ۽ فوجي آفيسرن کي ذلت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو هو. جڏهن ته چين جي فوجي حالت تمام گهڻي خراب هئي) آمريڪي حڪومت 13 مئي تي هڪ خط اماڻيو جنهن ۾ واضح ڪيو ويو هو ته آمريڪا ڪنهن به اهڙي معاهدي کي نه مڃيندو جنهن سان ان جي حقن ۽ چين ۾ کليل دروازي جي پاليسي تي اثر پوي ٿو (ان ۾ چين جي آزادي جو ڪوبه ذڪر نه هو.) جاپان ڌمڪي ڏيئي جيڪي مطالبا منظور ڪرايا هئا اهي ٻن معاهدن ۾ لکيل هئا. انهن مان هڪ معاهدو شانٽنگ بابت هو، جنهن تحت جاپان کي ان علائقي ۾ اهي ئي حق حاصل ٿي ويا جيڪي ان کان اڳ جرمني کي حاصل هئا، (ان معاهدي ۾ شانٽنگ ريلوي جو ڪوبه ذڪر نه هو.) جاپان شانٽنگ ريلوي متعلق ان کان پهريان اعلان ڪيو هو ته ان ريلوي تي فوجي ضرورت جي ڪري عارضي طور قبضو ڪيو ويو آهي. ٻئي معاهدي ۾ جيڪي مطالبا مڃرايا ويا انهن مان ٻه هي هئا.
(1) چيني حڪومت فوڪين ضلعي جي سامونڊي ڪناري تي ڪنهن به پرڏيهي طاقت کي بندرگاهه يا بحري فوج جو ٺڪاڻو يا ڪوئلي جو گودام قائم ڪرڻ جي اجازت نه ڏيندي ۽ نه ئي ان جي تعمير لاءِ ڪنهن ملڪ کان قرض وٺندي.
(2) جيڪڏهن مختلف ڪمن لاءِ سرمايو، غيرملڪي پوليس، فوج يا فوجي مشينري جي ضرورت پئي ته اهو مطالبو صرف جاپان کان ڪيو ويندو. (اڳ ۾ اهو مطالبو ڪيو ويو هو ته وڏن وڏن شهرن ۾ پوليس، فوج ۽ سمورن کاتن جي اعليٰ عهدن تي جاپانين کي مقرر ڪيو ويندو.)
يوان شي ڪائي ڪجهه ڏينهن بيمار رهڻ بعد جون 1916ع ۾ لاڏاڻو ڪري ويو. ان جي جاءِ تي لي يوان هنگ جانشين ٿيو. چين جي سيڪريٽري آف اسٽيٽ بسنينگ 13 فيبروري 1917ع ۾ جرمني سان واسطو ختم ڪرڻ جو اعلان ڪيو ۽ ٻين غيرجانبدار ملڪن کي به ان جي دعوت ڏني. واسطو ٽوڙڻ جو ڪارڻ اهو هو ته ان زماني ۾ آبدوز ٻيڙي فرانس جي هڪ جهاز کي ٻوڙي ڇڏيو، ان حادثي ۾ 500 چيني مزدور اجل جو شڪار ٿيا. چين ۾ يوان شي ڪائي جي اڳوڻي صلاحڪار سيانگ شي وي اتحادين کي مدد ڏيڻ لاءِ چيني مزدورن (قلين) جي ڀرتي شروع ڪري ڇڏي ۽ ان مسئلي تي جرمني ۽ چين وچ ۾ ڇڪتاڻ پيدا ٿي وئي. 14 مارچ تي چيني پارليامينٽ به جرمني سان ناتو ٽوڙڻ جو فيصلو ڪيو. ان دوران جاپان جي چرچ تي اتر چين جي فوجي گورنرن ان ڳالهه تي زور ڏنو ته جرمني سان جنگ جو اعلان ڪيو وڃي. انهن ماڻهن کي اميد هئي ته جنگ جو اعلان ٿيڻ تي آمريڪا، برطانيه ۽ جاپان وٽان فوج لاءِ وڏي رقم ملي ويندي. جرمني ۽ چين جا لاڳاپا ٽٽڻ کان پهريان جاپان ان ڳالهه جي خاطري ڪري ورتي هئي ته صلح جي وقت شانٽنگ متعلق اتحادين طرفان سندس مطالبن جي مخالفت نه ڪئي ويندي. پهرين مارچ 1917ع تي فرانس ۽ جاپان وچ ۾ هڪ ڳجهو معاهدو ٿيو، جنهن ۾ جاپان ان ڳالهه جو اقرار ڪيو ته چين مان جرمنين کي ڪڍڻ، سندن واپار ختم ڪرڻ ۽ ملڪيت ضبط ڪرڻ ۾ چيني حڪومت جي مدد ڪندو. ان عيوض فرانس اهو واعدو ڪيو ته هو آئنده صلح ڪانفرنس ۾ شانٽنگ تي جاپان جي قبضي جي حمايت ڪندو. جاپان 16 فيبروري تي برطانيه سان معاهدو ڪيو ته جيڪڏهن برطانيه شانٽنگ جي مسئلي تي سندس حمايت ڪري ته هو جرمن آبدوزن سان مقابلي ۾ هندي سمنڊ ۽ روم سمنڊ ۾ برطانيه جي مدد ڪندو. اهڙي طرح 1916ع ۾ روس سان به هڪ ڳجهو معاهدو ڪيو ويو هو، جنهن ۾ ڌرين هڪ ٻئي جي قدمن جي تائيد جو اقرار ڪيو هو. اٽلي جي مدبرن به جاپان جي تائيد ۽ حمايت جا زباني واعدا ڪيا هئا. حقيقت اها هئي ته اتحادين چين جو هڪ وڏو صوبو قربان ڪري جاپان کي پنهنجو اتحادي بڻائي ورتو هو. پهرين مهاڀاري لڙائي ۾ دوستي جي جيڪا قيمت هئي ان کي نظر ۾ رکندي ان سودي کي مهانگو نه ٿو چئي سگهجي. چيني حڪومت جرمني سان لاڳاپا ختم ڪرڻ لاءِ جنگ جو اعلان ڪرڻ لاءِ تيار نه هئي ڇاڪاڻ ته چيني مدبرن جو هڪ وڏو انگ جنگ جي خلاف هو.
سن يات سين ڪينٽين مان لائيڊ جارج جي نالي هڪ پرزور خط موڪليو هو، جنهن ۾ ان عمل خلاف احتجاج ڪيو ويو هو ته جنگ ۾ شرڪت لاءِ چين تي مختلف طريقن سان دٻاءُ وڌو پيو وڃي ان جي ابتڙ ٻي پارٽي جي راءِ هئي ته جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ سان چين کي ڪجهه وڏا فائدا حاصل ٿيندا. پهريون اهو ته اهي سڀئي علائقا مستقل طور واپس ملي ويندا جيڪي جرمني ۽ آسٽريا جي اثر هيٺ آهن. ٻيو اهو ته فسادي باڪسرز جي ڏنڊ جي ادائگي بند ڪئي ويندي. ٽيون اهو ته ڏنڊ جي جيڪا رقم برطانيه ۽ فرانس کي ادا ڪرڻي آهي اها ملتوي ڪئي ويندي. چوٿون اهو ته چين کي صلح ڪانفرنس ۾ جنگ جي ڌر جي حيثيت ۾ شامل ٿيڻ جو موقعو ملندو ۽ هو شانٽنگ جي واپسي جو مطالبو ڪري سگهندو. چيني مدبر انهن خيالي فائدن جي اميد ۾ انهن نقصانن کي وساري ويٺا جيڪي فرانس ۽ برطانيه هٿان چين کي پهتا هئا. ڪانگ يودي جنگ ۾ شرڪت جو مخالف هو، ان دوران آمريڪا چين کي جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ جي دعوت ڏني، گهڻو ڪري ان خيال سان ته جنگ ۾ شريڪ ٿيڻ کان پوءِ چين کي جاپان جي ڏاڍ مڙسي خلاف احتجاج ڪرڻ جو موقعو ملي ويندو.
14 مارچ 1917ع تي جرمني خلاف جنگ جو اعلان ڪيو ويو. سن يات سين ان انديشي کان ته متان اترين صوبن جا گورنر صلح ڪانفرنس ۾ وطن سان غداري ڪن جرمني خلاف جنگ جو اعلان ڪري ڇڏيو. جاپان پهرين آڪٽوبر 1917ع ۾ ڪياؤ چو ۽ ريلوي واري علائقي تي پنهنجو ڪاروهنوار جاري رکيو. جنهن جي نتيجي ۾ ريلوي لائين جي ٻنهي طرفن کان 10-10 ميل جو علائقو عملي طور جاپان ۾ شامل ٿي ويو. آمريڪي ۽ برطانوي درسگاهون به جاپان جي تعليم کاتي تحت اچي ويون. برطانوي ۽ آمريڪي واپارين کي سخت مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پيو ۽ ڪيترن ئي ڪاروبار بند ڪري ڇڏيو. جاپانين کي آباد ڪرڻ لاءِ چينين کي زمين وڪڻڻ تي مجبور ڪيو ويو ۽ لوهه ۽ ڪوئلي جون کاڻيون چينين جي قبضي مان نڪري ويون.
جاپان ۾ آفيم واپرائڻ تي پابندي هئي پر ان جي باوجود 1915ع ۾ 358543 اونس آفيم درآمد ٿي (ان مان 3/2 برطانيه کان آئي هئي). خيال ڪيو ويندو آهي ته ان جو ڳچ حصو شانٽنگ ۾ ويو هوندو. ان کان سواءِ سينان ۾ ڊرگ جا سوين اسٽور قائم هئا. جتي آفيم ۽ ڪوڪين وڪرو ٿيندي هئي. چيني پوليس کي جاپاني پوسٽ آفيس جي تلاشي جو اختيار نه هو. تنهن ڪري چين جي سمورن صوبن ۾ اها منشيات بنا روڪ ٽوڪ پهچي ٿي وئي. ڊرگ اسٽورن کي سرڪاري مدد به ملندي هئي. ان مان اهو پتو پوي ٿو ته شانٽنگ ۾ منشيات ڪنهن خاص پاليسي تحت وڪرو ڪئي ٿي وئي. برطانيه آفيم جي برآمد بند ڪري ڇڏي ۽ ڪوريا ۾ ڏوڏي جي پيداوار شروع ڪري ڇڏي.
جاپان جي ان پاليسي خلاف شانٽنگ ۾ بي چيني جي لهر پکڙجي وئي، شاگرد جاپان خلاف تحريڪ ۾ اڳيان اڳيان هئا. پيپلزيونين جي نالي سان هڪ سوسائٽي قائم ٿي ۽ ٻين صوبن ۾ اهڙي قسم جون انجمون ٺهي ويون. ڪوريا ۾ انقلابي تحريڪ کي چٿڻ لاءِ جاپان سخت تدبيرون اختيار ڪيون، جن سان چين ۾ جوش پکڙجي ويو. ان جوش کي ٿڌو ڪرڻ لاءِ اترين حڪومت 24 سيپٽمبر 1918ع تي جاپان سان هڪ معاهدو ڪيو جنهن مطابق ريلوي جي علائقي مان فوج هٽائي ويندي ۽ ريلوي هڪ ڪميٽي تحت ڪئي ويندي جنهن ۾ جاپان کي سرسي حاصل هوندي. چيني پوليس جاپاني آفيسرن تحت ڪم ڪندي، ان معاهدي بابت ڏاکڻئين حصي ۾ مختلف افواهون پکڙجي ويون ڪجهه ماڻهن بيان ڪيو ته جاپان اترين حڪومت کي 3 سؤ ملين ين قرض طور ڏنا آهن. ڏکڻ وارن کي انديشو هو ته بيجنگ حڪومت صلح ڪانفرنس ۾ جاپان جي نمائندگي ڪندي.
ان وقت شنگهائي ۾ اتر ۽ ڏکڻ جي اتحاد لاءِ ڳالهه ٻولهه هلي رهي هئي، ان لاءِ ڪينٽين مان مخلص نمائندن جو هڪ وفد پيرس اماڻيو ويو. ڪينٽين جي نمائندن جو سربراهه سي ٽي ونگ هو. چيني وفد چيو ته جاپان کي اهي ئي حق حاصل هوندا جيڪي جرمني کي حاصل هئا. جاپان طرفان مئي 1915ع جي معاهدي جو حوالو ڏنو ويو پر چيني وفد اهو چئي ان معاهدي کي تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪيو ته اهو دٻاءَ جو نتيجو هو. فيوم جي قبضي بابت ۾ آمريڪي صدر ولسن واضح ڪري ڇڏيو هو ته ڳجها معاهدا جيڪي صلح ۾ رڪاوٽ هجن ۽ جن جي اطلاع تي اٽلي ڪانفرنس کان ڌار ٿي ويو انهن کي نه مڃيو ويندو اٽلي طرفان اها تجويز پيش ڪئي وئي ته شانٽنگ کي 5 طاقتن جي ماتحت ڪيو وڃي، جنهن کي جاپان مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. چيني وفد ولسن جي اصول پسندي ۽ منصف مزاجي مان ڪيتريون ئي اميدون لڳايو ويٺو هو پر اهو به جاپان جي ان اقرار کان پوءِ ته آخرڪار ڪيائوچو چين کي واپس ڪيو ويندو، ان جي مطالبن جي تائيد لاءِ تيار ٿي ويو. ورسائي معاهدي تحت شانٽنگ ۾ جرمن حق غيرمشروط طورتي جاپان حوالي ڪيا ويندا. چيني نمائندن کي معاهدي تي صحيحن ۽ جاپان جي غيررسمي واعدي کي مڃڻ تي مجبور ڪيو ويو. ڏکڻ چين ۾ اها افواهه مشهور ٿي وئي ته بيجنگ حڪومت پنهنجي نمائندن کي ورسائي معاهدي تي صحيح ڪرڻ جي هدايت ڪئي آهي ۽ چين جي مفادن کي وڪرو ڪرڻ لاءِ ڳالهه ٻولهه ڪئي پئي وڃي، ڏکڻ چين جي نمائندن معاهدي تي صحيح ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو.