محدود جمهوريت جو قيام
ڏکڻ ۾ جمهوريت جي قيام ۽ ڊاڪٽر سن يات سين جي صدر چونڊجڻ کان پوءِ چين ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو. ڏاکڻين صوبن نانڪن کي گادي جو هنڌ بڻايو ۽ آئين لاڳو ڪري ڇڏيو. (اهو آئين 10 آڪٽوبر 1923ع تائين لاڳو رهيو.) 17 جنوري 1912ع تي يوان مٿان بم اڇلايو ويو. هن جو هڪ محافظ مارجي ويو. ڪجهه زخمي ٿيا ۽ يوان بچي ويو. ان واقعي کان پوءِ مختلف افواهون مشهور ٿي ويون. ڪنهن چيو ته بم انقلاب پسندن اڇلايو، ڪنهن چيو ته اها شاهه پسندن جي حرڪت هئي. 7 فيبروري 1912ع تي ڏاکڻين صوبن سان ٺاهه جي ڳالهه ٻولهه پڄاڻي تي پهتي. جنهن تحت راڻي لونگ يو جيڪا ريجنٽ جا فرض سرانجام ڏئي رهي هئي، 12 فيبروري 1912ع تي تاج ۽ تخت تان شهنشاهه جي هٿ کڻڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو ۽ يوان شي ڪائي کي جمهوريت قائم ڪرڻ جو حڪم ڏنو. (ان اعلان ۾ اهو واضح ڪيو ويو هو ته اهي اعلان خلق خدا جي خونريزي کان بچڻ لاءِ ڪيو ويو آهي.) جمهوريت پسندن سان جيڪو معاهدو ٿيو اهو ان جي هڪ نقطي تحت فيصلو ڪيو ويو هو ته چين جو شهنشاهه سڄي ڄمار شهنشاهه جي لقب سان ڄاتو ويندو ۽ کيس خرچ پکي لاءِ ساليانو 40 لک تائل جي رقم ڏني ويندي. هڪ ٻي نقطي ۾ هو ته يوان شي ڪائي کي جمهوريت جو صدر چونڊيو ويندو. ڏاکڻين صوبن جي حڪومت ختم ڪئي ويندي ۽ هڪ نقطي جو متن هن طرح هو ته شهنشاهه وڌيڪ ماڻهن کي خطاب ڏئي نه سگهندو. جيڪي ماڻهو ان کان خطاب ماڻي چڪا هئا انهن جا خطاب بدستور قائم رهندا.
مانچو دور ۾ شهزادن جا پنج مرتبه مقرر هئا. جيڪي نسل در نسل قائم رهندا هئا پر هر پيڙهي ۾ انهن جي عظمت ۽ شان هڪ درجو گهٽ ٿي ويندو هو. ايستائن جو 12 پيڙهين کان پوءِ هڪ شهزادي جي حيثيت عام ماڻهن جهڙي وڃي رهندي هئي (جيڪڏهن ان دوران هو پنهنجي ذاتي قابليت جي بنياد تي ڪو وڏو منصب حاصل نه ڪري سگهيو هجي ته) شاهي خاندان کان سواءِ شهزادن جا 8 خاندان ٻيا به هئا، جن جا مرتبا ساڳيا هئا. انهن ۾ پيڙهين جي گذرڻ سان ڪا گهٽتائي نه ايندي هئي (اهي انهن مانچو شهزادن جو اولاد هئا جن چين جي فتح ۾ مدد ڏني هئي.) ڪنفيوشس ۽ تائوازم جي باني جي اولاد جا ٻه وڏا مرتبا هئا. شاهي خاندان ۽ ٻين 8 شاهي خاندانن کان سواءِ اميرن جا 9 مرتبا مقرر هئا جن مان ڪجهه چند پيڙهين تائين قائم رهندا هئا. انهن مان 5 مرتبن کي يورپ جي ڊيوڪ، مارڪوئس، ارل، وائي ڪائونٽ ۽ بيرن جي برابر قرار ڏئي سگهجي ٿو. مانچو خاندان جي زوال مانچو قوم جي انهن ماڻهن کي وڏو نقصان پهچايو جن وٽ سپاهي ٿيڻ کان سواءِ گذر سفر جو ڪو ٻيو ذريعو نه هو. شاهي فوج ۾ مختلف رنگن جا 8 جهنڊا هئا.
(1) سڄو ڦڪو وٽ اڇي
(2) اڇو رنگ
(3) سڄو اڇو وٽ ڳاڙهي
(4) هلڪو ڦڪو رنگ
(5) سادو ڳاڙهو رنگ
(6) سڄو ڳاڙهو وٽ اڇي
(7) هلڪو نيرو رنگ
(8) سڄو نيرو وٽ اڇي.
انهن جهنڊن هيٺان فوج جا 3 ڊويزن رهندا هئا، مانچو، منگول ۽ چيني (هي چيني انهن چينين جي نسل مان هئا جن چين فتح ڪرڻ ۾ مانچو قوم جي مدد ڪئي هئي.) انهن علمبردار سپاهين کي معاشي مدد لاءِ هڪ تائل ۽ هڪ ٻوڪو (دٻو) چانورن جو ماهوار ڏنو ويندو هو. سوارن کي گهوڙن جي خرچ لاءِ الڳ رقم ڏني ويندي هئي. بيواهن ۽ يتيمن جي پرورش لاءِ خاص وظيفا ملندا هئا. ان کان سواءِ شادي ۽ غمي جي تقريبن ۾ سپاهين کي وڏي رقم ڏني ويندي هئي. اڪثر هنڌن تي سپاهين جي رهڻ لاءِ بيرڪون موجود هيون ۽ ڪجهه هنڌن تي انهن کي جاگيرون به مليل هيون.
حڪومت طرفان نقد ۽ جنسن جي صورت ۾ سپاهين کي جيڪي وظيفا ملندا هئا اهي انقلاب کان پوءِ بند ٿي ويا، اڪثر سپاهي ويلا ڪاٽڻ لڳا. پارليامينٽ پهريان جن مسئلن تي غور ڪيو ان ۾ هڪ مسئلو انهن فاقه ڪاٽيندڙن کي مدد ڏيڻ جو به هو.
جمهوريت پسندن نانڪن کي گادي وارو هنڌ بڻائڻ ٿي چاهيو تنهن ڪري انهن يوان کي درخواست ڪئي ته هتي اچي پنهنجي منصب جو حلف کڻو، هڪ وفد اها درخواست کڻي 26 فيبروري تي بيجنگ پهتو. وفد جو استقبال نهايت عزت ۽ احترام سان ڪيو ويو ۽ مهمانن کي اميرن جي ڪاليج ۾ رهايو ويو (جمهوريت پسندن جو وفد ان دروازي کان شهر ۾ داخل ٿيو جيڪو اڳ ۾ بادشاهن جي گذرڻ لاءِ مخصوص هو. عوام ان دروازي کي مقدس سمجهندو هو، شهر ۾ اها افواهه پکڙجي وئي ته جلد ئي ڪا مصيبت بيجنگ جي باشندن تي نازل ٿيڻ واري آهي. مقدس شاهي دروازي جي بيحرمتي ڪئي وئي آهي.) يوان شي ڪائي 29 فيبروري تي پرڏيهي آفيس ۾ وفد جي اعزاز ۾ هڪ دعوت ڪئي. ان وقت جڏهن مهمان ڀلن کاڌن مان لطف اندوز ٿي رهيا هئا ته ٻاهر بندوق ڇٽڻ جو آواز آيو. پهريدار سپاهي هڪ ٻئي پٺيان باغي ٿي گوليون هلائڻ لڳا، بجلي بند ٿي وئي، باغين پهريان اميرن جي ڪاليج تي حملو ڪيو. وفد جا جيڪي ميمبر دعوت ۾ شريڪ نه هئا وڏي مشڪل سان ڀت ٽپي ينگ مينز ڪرسچين ايسوسيئيشن جي اڱڻ ۾ پهچي ويا. باغي سپاهين بينڪن ۽ دڪانن کي لٽڻ شروع ڪري ڇڏيو. شهر جي مختلف حصن ۾ باهه لڳي وئي. 3 ڏينهن تائين رتوڇاڻ جي راند جاري رهي، حڪمرانن ڊپلوميٽڪ ڪور جي اعليٰ عهديدارن کي درخواست ڪئي ته شهر ۾ امن قائم ڪيو ۽ رتوڇاڻ کي روڪيو.
پرڏيهي سفيرن امن قائم ڪرڻ جو ذمو کڻڻ کان جواب ڏئي ڇڏيو جڏهن ته فوج (جنهن جو تعداد 2 هزار جي لڳ ڀڳ هو) کي شهر ۾ گشت ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي، ٽينٽيسن مان آمريڪي سپاهي مدد لاءِ بيجنگ ۾ آيا، فوج جي گشت سان ڦرلٽ بند ٿي وئي، گادي واري هنڌ ۾ جن سپاهين بدتميزي جو طوفان برپا ڪيو انهن جو تعلق ٽين ڊويزن سان هو، انهن ماڻهن شهر کي چڱي طرح لٽيو ۽ ان کان پوءِ بيجنگ، هنڪائو ريلوي تي 3 ٽرينن ۾ سوار ٿي ويا هليا. ٽئين ڏينهن ڪجهه بينگاهه ماڻهو جيڪي گهرن ۽ دڪانن جي ملبي ۽ گرم رک جي ڍيرن مان بچيل سچيل شين کي کوٽي ڪڍي رهيا هئا انهن کي گرفتار ڪيو ويو ۽ انهن کي فرار ٿيل سپاهين جي عبرت لاءِ ڦاهي تي لڙڪايو ويو.
ان واقعي کانپوءِ نانڪن جي وفد کي پاڻ ان ڳالهه جو يقين ٿي ويو ته امن قائم ڪرڻ لاءِ بيجنگ کي گادي وارو هنڌ بڻائڻ وڌيڪ مناسب آهي. جيتوڻيڪ اهو فيصلو ٿيو ته 10 مارچ تي يوان شي ڪائي صدر جي حيثيت ۾ پنهنجي منصب جو حلف کڻندو. اها رسم تمام سادگي سان پرڏيهي آفيس ۾ ادا ڪئي وئي. حلف کڻڻ وقت يوان شي ڪائي کي جرنل جي وردي پاتل هئي. هن ٽوپي هٿ ۾ رکي حلف کنيو ۽ دستاويز نانڪن وفد حوالي ڪيا. ان کان پوءِ صوبن جي نمائندن ۽ حڪومت جي اعليٰ عهديدارن سان ملاقاتون ڪيون. ڏکڻ ۽ اتر جي اتحاد کان پوءِ نئين پارليامينٽ لاءِ چونڊيون ٿيون. ان جو اجلاس 29 اپريل تي بيجنگ ۾ ٿيو. 7 مئي تي فيصلو ڪيو ويو ته پارليامينٽ 2 ايوانن تي ٻڌل هجڻ گهرجي. هڪ سينيٽ جنهن ۾ صوبن، ماتحت علائقن ۽ مختلف ادارن جا نمائندن شامل هجن، ٻيو نمائندن جو ايوان جنهن ۾ صوبن مان ننڍن ضلعن جا نمائنده شامل هجن. اليڪشن کان پوءِ ٻن ايوانن جي پارليامينٽ جو اجلاس 1913ع جي بهار واري موسم ۾ شروع ٿيو.
نئين حڪومت جي قائم ٿيندي ئي ٻيهر تعمير لاءِ قرض جي ضرورت پيش آئي. اتر ۽ ڏکڻ ۾ فوجن جو تعداد 10 لک جي لڳ ڀڳ هو، اهو فيصلو ڪيو ويو ته ان کي گهٽائي 3 لک ڪيو وڃي، پر ڇانٽي کان پهريان سپاهين کي پگهار ڏيڻ ضروري هو ۽ اهو ڪم قرض کڻڻ کان سواءِ نه ٿي ٿي سگهيو. جنهن ڪري 4 سلطنتن کي قرض ڏيڻ جي درخواست ڪئي وئي ۽ شروعاتي خرچ کڻڻ لاءِ سلطنتن سان واعدو ڪيو ويو ته جيڪڏهن انهن مناسب شرطن تي پئسا ڏنا ته حڪومت انهن سان قرض جو معاملو طئي ڪري وٺندي. ان واعدي کان چار ڏينهن پوءِ وزيراعظم هڪ ٻئي گروپ سان قرض جو معاهدو ڪيو. واعدي خلافي جو سبب اهو هو ته چيني ان لاءِ آماده نه هئا ته قرض وٺي پرڏيهي طاقتن کي نگراني جو حق ڏنو وڃي. بينڪرن جي نئين گروپ جي مدد روس ڪئي هئي جنهن پڻ ٻيهر تعمير جي قرض ۾ حصو وٺڻ ٿي چاهيو. ان کان سواءِ جاپان به زور ڀري رهيو هو. جيتوڻيڪ 21 جون تي روس ۽ جاپان کي به بينڪرن ۾ شامل ڪيو ويو. 1913ع جي بهار جي موسم ۾ معاهدي تي صحيحون ٿيون. ان دوران آمريڪا ان گروپ کان ڌار ٿي ويو.
راڻي لونگ يو تاج ۽ تخت تان هٿ کڻڻ کان پوءِ دنيا جي جهميلن مان دلبرداشته ٿي وئي هئي ۽ آخر ان ئي غم ۾ پڄري پڄري پوري ٿي وئي. 22 فيبروي 1913ع تي سرڪاري جهنڊو جهڪايو ويو ۽ شهر ۾ 3 ڏينهن تائين ماتم رهيو.
جيتوڻيڪ آمريڪا چين جي حڪومت کي قرض ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو پر چين ۾ ان جي جواب کي سٺي نگاهه سان ڏٺو ويندو هو. آمريڪا جي صدر ولسن پنهنجي تقرير ۾ واضح ڪيو هو ته قرض جون شرطون چين جي اقتصادي ترقي تي اثر وجهڻ واريون آهن. ڪجهه ٽيڪس جيڪي ويجهر ۾ ئي لاڳو ڪيا ويا آهن اهي قديم زماني جي يادگار آهن. ان کان سواءِ پرڏيهي نمائندن ذريعي انتظام جي تجويز اعتراض جوڳي آهي. چين کي صرف انهن ڳالهين سان ئي آمريڪا جي نيڪ دلي ۽ اصول پسندي جو يقين ٿي ويو. 18 اپريل تي چيني پارليامينٽ جو اجلاس ٿيو. 30 اپريل تائين ٻنهي ايوانن جي تنظيم مڪمل ٿي وئي، 2 مئي تي آمريڪي صدر جو پيغام چيني پارليامينٽ ۾ ٻڌايو ويو.
پارليامينٽ مستقل آئين جو مسودو تيار ڪرڻ لاءِ هڪ ڪميٽي مقرر ڪئي پر ان ڪارروائي جي شروعات ۾ اها خبر پئي ته ملڪ جي صدر ۽ پارليامينٽ جي سڀ کان وڏي پارٽي جي نقطه نگاهه مختلف هئي. ڪميٽي صدارت کي هڪ اهڙو عهدو بڻائڻ ٿي چاهيو جنهن تي ويهڻ واري جو فرض پارليامينٽ جي فيصلن کي لاڳو ڪرڻ هجي. ڪميٽي جي ويجهو اهو ضروري هو ته وزيرن جي مجلس وزيراعظم سميت پارليامينٽ آڏو جوابده هجي. صوبن کي وڏي حدتائين خودمختياري ڏيڻ جي تجويز هئي. ان جي ابتڙ صدر جي راءِ هئي ته مرڪز ۾ هڪ مضبوط حڪومت قائم ڪئي وڃي، هن رڳو نالي ماتر صدر نه ٿي رهڻ چاهيو. هن جي خواهش هئي ته آمريڪي صدر کي جيڪي اختيار حاصل آهن اهي ئي جمهوريه چين جي صدر کي به حاصل هجڻ گهرجن ان کان سواءِ هن گورنرن جي مقرري جو اختيار به پنهنجي هٿ ۾ رکڻ ٿي چاهيو.
يوان پارليامينٽ جي مخالف ميمبرن کي مختلف طريقن سان هموار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ڪجهه دٻاءُ به وڌو ويو جنهن جي نتيجي ۾ بغاوت به ٿي ۽ بيجنگ ۾ مارشل لا لاڳو ڪيو ويو. عدالت رڳو ٻڌڻي کان پوءِ باغين کي موت جي سزا جا حڪم ٻڌائڻ شروع ڪري ڇڏيا. حڪومت جي انهن ڪاررواين سان مخالف خوفزده ٿي ويا. تجويز ڪيل آئين متعلق اهو فيصلو ٿيو ته صدر جي چونڊ بابت جيڪا شق آهي پهريان ان کي لاڳو ڪيو وڃي ۽ دير نه ڪئي وڃي ۽ ٻين شقن جو فيصلو بعد ۾ ڪيو ويندو. اها ڪارروائي ان لاءِ ڪئي وئي جو يورپين ملڪن چئي ڇڏيو هو ته جيستائين صدر کي باضابطه طور نه چونڊيو وڃي جمهوريت کي تسليم نه ڪيو ويندو.
پارليامينٽ جو اجلاس 6 آڪٽوبر 1915ع تي ڏينهن جي 8 بجي کان شروع ٿي رات جي 8 بجي تائين جاري رهيو. گهڻو ئي گوڙ ٿيو پر نيٺ ٽئين بيلٽ تي يوان کي صدر چونڊيو ويو. ٻئي ڏينهن لي يوان هنگ نائب صدر چونڊيو ويو. صدر جي چونڊ جي ڪارروائي شاهي محل جي سڀ کان وڏي ڪمري ۾ ٿي. ان جاءِ تي اڳ ۾ شهنشاهه 9 ڏينهن جي درٻار منعقد ڪندا هئا ۽ شهزادن ۽ اميرن طرفان نذرانه پيش ڪيا ويندا هئا. يوان شي ڪائي 10 مارچ تي منگول شهزادن، مانچو جرنلن، تبتي اڳواڻن ۽ پرڏيهي سفيرن جي هڪ وڏي اجتماع ۾ هڪ وڏي جهنڊي هيٺان پنهنجي عهدي جو حلف کنيو. ان تقريب ۾ حڪومت طرفان قاتلن ۽ ڌاڙيلن کان سواءِ سمورن قيدين کي آزادي ۽ ڏنڊ جي معافي جو اعلان ڪيو ويو.
انقلابي حڪومت پوري چين جي ماڻهن جي سماجي زندگي تي نمايان اثر ڇڏيو. علاج جو پراڻو طريقو ڇڏيو ويو، لباس جو ڍنگ بدلجي ويو، يورپين ڪيلينڊر رائج ٿي ويو. ستن ڏينهن جو هفتو مقرر ڪيو ويو ۽ آچر تي موڪل رکي وئي. ڪرسمس ۽ پهرين جنوري مذهبي ڏڻ تسليم ڪيو ويو، مغربي طرز جي لباس جي گهرج وڌي وئي. اخبار پڙهڻ جو شوق عام ٿي ويو ۽ ماڻهو خطن ذريعي خبرون موڪلڻ لڳا، ٽرين ذريعي سفر ڪرڻ لڳا، بينڪن جا نوٽ ۽ ڊاڪ جون ٽڪيٽون رائج ٿي ويون، ماڻهو ووٽ جو قدر ۽ قيمت سمجهي ويا. ڇوڪريون تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ مدرسن ۾ وڃڻ لڳيون. نوجوان نارين حق طلب ڪرڻ لاءِ انجمنون قائم ڪري ورتيون. هڪ ٻئي کي پسند ڪري شاديون ٿيڻ لڳيون. ماڻهو انگريزي، فرانسيسي جاپاني ۽ جرمن ٻوليون سکڻ لڳا، نوجوانن رسمن ۽ رواجن جي اصلاح لاءِ جدوجهد شروع ڪري ڇڏي. روشن خيال حڪمرانن ۽ واپارين جي هڪ جماعت سندن حمايت ڪئي. ڪومنتانگ جا سرگرم ڪارڪن ڪٽر سوشلسٽ هئا. انهن جو مقصد ملڪ ۾ سوشلسٽ حڪومت قائم ڪرڻ ۽ وطن کي ترقي طرف وٺي وڃڻ ۽ آمدني جي وسيلن کي عوام جي فائدي لاءِ ڪم ۾ آڻڻ هو. سن يات سين جي ريلوي اسڪيم ان ئي تحريڪ جو هڪ حصو هئي.
يوان شي ڪائي جي صدر چونڊجڻ کان پوءِ نانڪن وارن ”ٽنگ مينگ هوئي“ کي هڪ سياسي انجمن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو ان جو نالو ڪومنٽنگ (جمعيت جمهور) رکيو. سن يات سين لينن ۽ ان جي دوستن جي حقيقت کان باخبر هو ته چين جي سرزمين سياسي پارٽين جي ترقي لاءِ گهڻو سازگار ناهي. هن ڪومنيٽانگ جي عمل ۽ اثر جي دائري کي ان ڪري وسيع ڪرڻ ٿي چاهيو جو اها جماعت اهوئي ڪم ڪري جيڪو آمريڪا ۾ گهرو ويڙهه کان پوءِ ري پبلڪن پارٽي سرانجام ڏنو هو. هن جو مقصد هو ته وزارت ذريعي حڪومت تي اقتدار قائم رکيو وڃي. يوان شي ڪائي وزارت ۾ ڪومنيٽانگ جي 5 ميمبرن کي شامل ڪري ورتو ۽ ٽنگ شائو کي وزيراعظم جو عهدو ڏنو.
ٽنگ شائو قرض لاءِ پرڏيهي ملڪن سان ڳالهيون ڪري رهيو هو، يوان 4 سلطنتن سان واعدو ڪيو هو ته ضرورت جي وقت اوهان کان سواءِ ڪنهن ٻئي کان قرض نه ورتو ويندو. جاپان ۽ روس ان ڳالهه مان ناخوش هئا ته انهن کي قرض جي درخواست ڇو نه ڪئي وئي. روس جي اشاري تي بيلجيم جي هڪڙي بينڪ چيني حڪومت کي قرض ڏيڻ جي آڇ ڪئي. وزيراعظم ان کي قبول ڪيو، ان کانپوءِ هڪ برطانوي بينڪر ڪرسپ 50 لک پائونڊ قرض ڏيڻ جي خواهش ظاهر ڪئي. وزيراعظم اها درخواست به قبول ڪري ورتي، لاڳاپيل سلطنتن ان خلاف گڏيل آواز اٿاريو. ٽنگ شائو ۽ ڪرسپ ٻنهي تي اعتراض واريا ويا، جنهن کان پوءِ ٽنگ شائو مستعفي ٿي ويو. وزيراعظم جي مستعفي ٿيڻ کان پوءِ ڪومنٽنگ پارٽي ۽ يوان شي ڪائي وچ ۾ اختلاف وڌيڪ واضح ٿي ويا. ان ئي وقت ۾ هڪ ٻي سياسي پارٽي قائم ٿي جنهن جو نالو ”ڪونگ هوئنگ“ هو، جيڪا پوءِ چينوٽنگ جي نالي سان مشهور ٿي. يوان کي ان پارٽي مان وڏي مدد ملي ۽ هن آهستي آهستي انقلاب پسندن جي جاءِ تي پنهنجي خيرخواهن کي مقرر ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو. چينوٽنگ جي راءِ هئي ته مرڪز ۾ هڪ طاقتور انتظامي ادارو قائم ڪيو وڃي.
1912ع کان 1919ع تائين چين سياسي ڇڪتاڻ ۽ شديد بدامني جو شڪار رهيو. يوان شي ڪائي جي حڪومت ۾ جاگيردارن ۽ سرمائيدارن کي پنهنجن مفاد وارين سرگرمين کي جاري رکڻ جو موقعو ملندو رهيو. ان دوران يوان شي ڪائي پاڻ کي بادشاهه مڃرائڻ جي ڪوشش به ڪئي، جيڪا ناڪام ثابت ٿي ۽ ان سلسلي ۾ سامراجي ملڪ به سندس مدد نه ڪري سگهيا. 1916ع ۾ جڏهن هو لاڏاڻو ڪري ويو ته ڪجهه جنگي سردارن وچ ۾ وري جنگ شروع ٿي وئي. انهن مان هڪ سردار جڏهن بيجنگ تي قبضو ڪري ورتو ته هن مرڪزي حڪومت جوڙڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو. پر اها مرڪزي حڪومت رڳو نالي ماتر هئي، ڇاڪاڻ ته حقيقت ۾ ان وقت چين ڪجهه جنگي سردارن جي قبضي ۾ ٽڪرن ۾ ورهائجي چڪو هو. سامراجي قوتن پنهنجي روايتي پاليسي ويڙهايو ۽ حڪومت ڪيو تحت ملڪي ورهاست مان فائدا حاصل ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيا، پر ان دوران شروع ٿيندڙ پهرين عالمي جنگ سامراجي قوتن کي چين ۾ پنهنجيون سرگرميون محدود ڪرڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. ان صورتحال جو سڀ کان گهڻو فائدو جاپان ورتو ۽ هن چين ۾ پنهنجو اثر رسوخ وڌائي روس ۾ آڪٽوبر انقلاب برپا ٿيڻ تي بيجنگ ۾ جنگي سردارن جي حڪومت کي روس خلاف استعمال ڪيو.
يوان شي ڪائي جيڪا پاليسي اختيار ڪئي هئي ڪومن پارٽي ان مان بيزار ٿي پئي. سونگ چائو جيڪو وزيراعظم واري وزارت جو اميدوار هو يوان کان مطالبو ڪيو ته پارٽي جي ذميدار حڪومت قائم ڪئي وڃي. يوان شي، جنهن آئين موجب ڪم ڪرڻ جو حلف کنيو هو، ان تي پهريون وار اترين صوبن جي ڪجهه فوجي گورنرن هڪ مختصر خط جي صورت ۾ ڪيو، جنهن جو مقصد هو ته مستقل آئين جو مسودو پارلياماني ڪميٽي بدران (جنهن جي تجويز عارضي اسيمبلي منظور ڪئي هئي) حڪمرانن جي مقرر ڪيل ڪميٽي تيار ڪري. پارليامينٽ جي چونڊيل ميمبرن ان خط کي پنهنجي لاءِ چئلينج سمجهيو. اڃا انهن جي ڪاوڙ نه لٿي هئي ته ڪومن پارٽي جي ناليواري ڪارڪن سونگ چائو کي شنگهائي ۾ قتل ڪيو ويو. 18 اپريل 1916ع ۾ پارليامينٽ جو هڪ اجلاس منعقد ٿيو. يوان شي کي رسمي طور ان ۾ شريڪ ٿيڻ نه ڏنو ويو ۽ ان جي سيڪريٽري کي به بيان پڙهي ٻڌائڻ جي اجازت نه ڏني وئي. ايوان ۾ ٽوٽل 586 ميمبر هئا جن مان 269 ميمبرن جو ڪومن پارٽي سان تعلق هو. 274 سينيٽرز مان 123 سينيٽر ڪومن پارٽي جا ميمبر هئا. اجلاس جي آغاز ۾ ڪجهه تمام اهم مسئلن تي بحث شروع ٿي ويو.
(1) اسپيڪرن جي چونڊ جو طريقو
(2) سونگ جي قتل واري واقعي تي يوان جي مذمت
(3) قرض جي سلسلي ۾ يوان مٿان پرڏيهي طاقتن سان سازش جو الزام.
بهرحال 27 اپريل تي قرض واري معاهدي تي صحيحون ٿيون. جنهن ۾ 5 سلطنتون شريڪ هيون (آمريڪا ڌار ٿي ويو.) يوان پارليامينٽ ۾ پيش ڪرڻ کان سواءِ ئي معاهدي تي صحيح ڪري ڇڏي. پارليامينٽ ان کي ناجائز قرار ڏنو، شنگهائي ۽ نانڪن جي ليڊرن چيو ته اسان ان قرض کي ادا ڪرڻ جا ذميدار نه هونداسين. پرڏيهي بينڪرن انهن حالتن جي ڄاڻ هجڻ باوجود قرض جي رقم يوان شي حوالي ڪري ڇڏي. پارليامينٽ صدر جي بجيٽ نامنظور ڪري ڇڏي، جون ۾ ٻنهي ايوانن جي هڪ ڪميٽي مقرر ڪئي وئي ته حڪمرانن کي ڪنٽرول ۾ ڪرڻ لاءِ هڪ قانون لاڳو ڪري.
يوان جولاءِ ۾ پنهنجي حڪمت عملي تحت صوبي ڪيانگسي جي انقلاب پسند گورنر کي برطرف ڪري ان جي جاءِ تي پنهنجي ڍنگ جو ماڻهو مقرر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر گورنر پنهنجو عهدو ڇڏڻ کان صاف انڪار ڪري ڇڏيو ۽ ان سان گڏ ٽن صوبن جا گورنر به ملي ويا جن کي پنهنجي برطرف ٿيڻ جو انديشو هو. انهن چئني اعلان ڪيو ته جيڪڏهن سندن خلاف ڪو قدم کنيو ويو ته ان جي مزاحمت ڪئي ويندي.
سن يات سين ۽ هوانگ سنگ اعلان ڪيو ته يوان شي ڪائي کي عهدي جي غلط استعمال جي سزا ڏيڻ ضروري آهي. انهن کي اميد هئي ته جهڙي طرح قوم مانچو خاندان خلاف بغاوت ۾ حصو ورتو هو اهڙي طرح يوان خلاف جنگ لاءِ به تيار ٿي ويندي، پر اها اميد پوري نه ٿي. سرمائيدارن جيڪي پنهنجي ڪاروبار کي وڌندي ڏسي رهيا هئا، يوان جي حمايت ڪئي. عوام ان خلاف ڪنهن خاص سرگرمي جو اظهار نه ڪيو. علائقو دوهان لي يوان هنگ جي اثر سبب يوان جو وفادار رهيو. نانڪن جي فتح لاءِ فنگ ڪوچنگ کي مقرر ڪيو ويو، هوانگ سنگ ست ڀيرا فنگ ڪوچنگ جي فوج کي پوئتي هٽڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو پر اٺون ڀيرو هو پاڻ هڪ جهاز ۾ سوار ٿي فرار ٿي ويو. حملو ڪندڙ فوج ٽن ڏينهن تائين شهر ۾ رتوڇاڻ جي راند جاري رکي جنهن ۾ شهر جو وڏو حصو تباهه ٿي ويو. سن يات سين پناهه وٺڻ لاءِ جاپان هليو ويو، پارليامينٽ جا ٻيا ميمبر به جيڪي يوان جي خلاف هئا ملڪ کان ٻاهر هليا ويا.
3 آڪٽوبر تي پارليامينٽ ۾ ڪميٽي جي ترتيب ڏنل مسودي جي ٽين پڙهائي ختم ٿي وئي. 8 آڪٽوبر تي يوان ٻنهي ايوانن جي گڏيل اجلاس ۾ صدر چونڊجي ويو، ٻئي ڏينهن لي يوان هنگ نائب صدر چونڊيو ويو ۽ 10 آڪٽوبر تي جمهوريت جي ٻي سالگره جي ڏينهن يوان جي پهرين صدر جمهوريه هجڻ جو اعلان ڪيو ويو. اهو يورپين ملڪن ۽ جاپان فوري طور تسليم ڪري ورتو. 26 آڪٽوبر تي آئيني ڪميٽي پنهنجن تجويزن جو باقي حصو پيش ڪيو. ان مسودي ۾ هي تجويزون هيون.
(1) وزارت پارليامينٽ آڏو جوابده هجي.
(2) پارليامينٽ هڪ ڪميٽي ذريعي ڪاروهنوار جي نگراني ڪري
(3) پرڏيهي ملڪن سان جيڪي معاهده ڪيا وڃن انهن جي ٻنهي ايوانن مان منظوري ضروري آهي.
(4) صدر جو ڪوبه فيصلو وزيراعظم جي صحيح کان سواءِ مڪمل نه سمجهيو وڃي.
جيڪڏهن انهن تجويزن کي منظور ڪيو وڃي ها ته يوان جي حيثيت هڪ صدارت ڪندڙ آفيسر کان وڌيڪ نه هجي ها. ان ئي ڊپ کان هو ڪميٽي جي تجويزن کي منظور ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿيو، ۽ پارليامينٽ ٽوڙڻ جو مطالبو ڪيو. 4 نومبر تي ڪومن پارٽي کي قانون جي خلاف قرار ڏنو ويو، پارليامينٽ جي اڌ ميمبرن جون سيٽون خالي ٿي ويون. 26 نومبر 1913ع تي 71 ڄڻن جي هڪ انتظامي مجلس قائم ٿي وئي. 10 جنوري 1914ع تي پارليامينٽ ٽوڙڻ جو اعلان ڪيو ويو. ذميدار وزيرن کي سيڪريٽري ايٽ تبديل ڪيو ويو، انهن تبديلين کان پوءِ يوان هڪ خودمختيار ڊڪٽيٽر بڻجي ويو. 10 مارچ تي گورنرن جي فرمائش تي صوبائي اسيمبلين کي به ٽوڙيو ويو. نئون قانون لاڳو ڪرڻ لاءِ هڪ ڪميٽي قائم ڪئي وئي. جنهن پهرين مئي 1914ع تي مسودو تيار ڪري ورتو. تجويز ڪيل آئين ۾.
(1) سمورا اختيار صدر کي ڏنا ويا.
(2) صدر جي عهدي جو مدو 10 سالن تائين وڌايو ويو.
(3) ڪائونسل آف اسٽيٽ کي اختيار ڏنو ويو ته 3/2 ميمبرن جي حمايت سان هڪ ئي شخص کي ٻيهر صدر چونڊي سگهي.
(4) صدر کي اختيار ڏنو ويو ته جنهن شخص کي چاهي خطاب عطا ڪري.
(5) نائب صدر جي چونڊ جو اختيار به صدر کي ڏنو ويو.
يوان شي پنهنجي دور ۾ جمهوريت جي اصول خلاف ڪيتريون ئي ڪارروايون ڪيون تنهن هوندي به ملڪ ۾ ڪا وڏي بغاوت نه ٿي، جڏهن ته هن جي مالي حالت پهريان کان بهتر ٿي وئي ۽ جن سلطنتن هن کي اقتصادي طورتي ڪمزور ڏسڻ ٿي چاهيو انهن جون اميدون دم ٽوڙڻ لڳيون، عارضي اقتصادي خوشحالي ۽ امن جو وڏو سبب اهو هو ته پرڏيهي سرمايو وڏي مقدار ۾ ملڪ ۾ موجود هو.
1915ع جي بهار واري موسم ۾ هڪ همراهه مسمي ٽنگ يو جيڪو ڪانگ يودي جي رفيقن ۽ حامين جي اصلاح ۾ هو پيس پرولوشن ليگ انجمن (انجمن حمايت امن) جي نالي سان هڪ انجمن قائم ڪئي. ان زماني ۾ يوان شي ڪائي جي هڪ صلاحڪار فرينگ جي گڊزنور هڪ مضمون شايع ڪيو جنهن ۾ هن اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ته چين لاءِ جمهوريت کان شهنشاهي بهتر آهي.
ڪائونسل آف اسٽيٽ يوان شي ڪائي کي درخواست ڪئي ته عوام جون التجائون قبول فرمايو ۽ پنهنجا برڪتن وارا قدم ڀري شهنشاهي تخت کي شرف بخشيو. عام ماڻهن جي اظهار لاءِ ريفرنڊم جو ڊرامو رچايو ويو. انهن حالتن کان متاثر ٿي سيانگ جي چاؤ جيڪو يوان جو پراڻو دوست ۽ قانون وارو وزير هو پنهنجي عهدي تان استعيفيٰ پيش ڪري ڇڏي ۽ پنهنجي رسالي جسٽس ۾ يوان جي نالي هڪ خط شايع ڪيو جنهن ۾ لکيل هو:
”جڏهن اوهان پهريان طرز حڪومت ۾ تبديلي جي تجويز پيش ڪئي هئي ته ان وقت به مون اوهان سان اختلاف ڪيو هو ۽ هينئر به اوهان سان اختلاف رکان ٿو. حڪومت جي روش ۾ تبديلي ترقي جي علامت هوندي آهي ۽ طرز ۾ تبديلي انقلاب جو دليل آهي. انقلاب ۾ هميشه قوم جي ترقي رڪجي ويندي آهي.“
سوشي چانگ به سيڪريٽري آف اسٽيٽ جي عهدي تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏي. يوان ان ڊپ کان ته ڪٿي لي يوان هنگ به هنڪائو ۾ بغاوت نه ڪري ڇڏي، کيس بيجنگ گهرائي ورتو ۽ پرنس جو خطاب ڏنو. لي يوان هنگ ان کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو جنهن سان يوان شي ڪائي جي همدردن ۾ ڪاوڙ جي لهر پکڙجي وئي. فنگ ڪوچنگ کي چيف آف جنرل اسٽاف مقرر ڪيو ويو، پر هو نانڪن ۾ ئي رهيو. توان چي سوئي به جنگ جي وزير واري عهدي تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏي. ڪائونسل آف اسٽيٽ جو هڪ ميمبر جنهن تي يوان کي وڏو اعتماد هو ينان هليو ويو ۽ اتي پهچي يوان جي مخالفت لاءِ فوج ڀرتي ڪري ورتي.
29 آڪٽوبر تي جاپاني سفير برطانوي ۽ روسي سفيرن سان گڏ پرڏيهي آفيس آيا ۽ چيو ته يوان جي تخت تي ويهڻ واري تجويز مناسب نه ٿي لڳي ان ڪري ڏکڻ ۾ مخالفت وڌندي پئي وڃي ۽ دنيا جي سياست ۾ بگاڙ پئجي رهيو آهي. چيني وزارت طرفان کين جواب مليو ته ان ڳالهه جو فيصلو جمهوريه چين جي هٿ ۾ آهي. بهرحال امن امان قائم رکيو ويندو. پرڏيهي طاقتن کي گهرجي ته اهي پنهنجن ملڪن ۾ چيني باغين جي سرگرمين کي روڪين.
12 آڪٽوبر تي ڪائونسل آف اسٽيٽ صدر کي اطلاع ڏنو ته سڀ ماڻهو آئيني شهنشاهيت قائم ڪرڻ ۽ اوهان کي شهنشاهه بڻائڻ ٿا چاهين. تنهن ڪري ڪائونسل درخواست ٿي ڪري ته اوهان شاهي تخت تي ويهو. يوان شي ڪائي ان درخواست جي جواب ۾ چيو ته شاهي تخت تي ڪنهن اهڙي ماڻهو کي ويهاريو جيڪو مون کان بهتر هجي. ان رسمي انڪار کان پوءِ يوان شي ڪائي ڪائونسل جي درخواست منظور ڪري ورتي ۽ ”خواهش جمهور“ جي آڙ ۾ انهن سڀني ذميدارين کان آجو ٿي ويو جيڪي جمهوريت جي مفاد متعلق مٿس لاڳو ٿيون ٿي. ڇاڪاڻ ته ملڪ اندر ۽ ٻاهر شهنشاهيت جي مخالفت وڌندي پئي وئي. ان ڪري تاج پوشي واري تقريب ملتوي ڪري هڪ اعلان ۾ واضح ڪيو ويو ته:
”صدر يوان شي ڪائي ان شرط تي شهنشاهه ٿيڻ لاءِ راضي آهي ته طرز حڪومت ايندڙ سال تائين نه بدليو وڃي. هو سمجهي ٿو ته اهو قدم سندس خاندان لاءِ تباهه ڪندڙ ثابت ٿي سگهي ٿو پر کيس وطن سان محبت آهي ۽ ان لاءِ هو وڏي کان وڏي قرباني ڏيڻ لاءِ تيار آهي.“
يوان شي ڪائي ڪانگ يودي کي طلب ڪري کيس هڪ خطاب ڏنو، ڪانگ يودي جواب ڏنو ”اهو ڏينهن ياد ڪر جڏهن 1898ع ۾ تو مون سان غداري ڪئي هئي.“ 10 نومبر تي شنگهائي جي گورنر کي قتل ڪيو ويو. 5 ڊسمبر تي باغين جي هڪ پارٽي ان ئي بندرگاهه ۾ هڪ جهاز تي حملو ڪري ڏنو. ان کان پوءِ ينان ۾ سائي آؤ جي بغاوت جا اطلاع مليا. چئني صوبن جا گورنر ان سان ملي ويا ۽ انهن جون فوجون اتر طرف وڌڻ لڳيون. ڪينٽين مان يوان شي ڪائي جي گورنر کي ڪڍيو ويو (ماڻهو کيس ڪينٽين جو ڪاسائي چوندا هئا). سن يات سين ۽ هوانگ سنگ پرڏيهه مان واپس اچي ويا ۽ جمهوريت کي بچائڻ لاءِ سرگرمي سان جدوجهد ڪرڻ لڳا. (ان دوران سائي آؤ وفات ڪري ويو) جنرل فنگ ڪوچنگ اعلان ڪيو ته آءٌ وچين علائقي مان اترين فوج کي ڏاکڻين صوبن طرف وڃڻ نه ڏيندس. ٻين جرنلن فنگ جي پيروي ڪئي، سمورن صوبن ۾ اها ڳالهه مشهور ٿي وئي ته يوان جا حامي کيس تباهي کان نه ٿا بچائي سگهن.
جاپاني حڪومت هڪ زباني بيان ذريعي يوان کي تنيبهه ڪئي ته اوهان کي شهنشاهه بڻجڻ جي اجازت نه ٿي ڏئي سگهجي. تاجپوشي واري تقريب جيڪا جنوري ۾ منعقد ٿيڻ واري هئي ملتوي ڪئي وئي. ٻن مهينن کان پوءِ عام راءِ يوان شي ڪائي جي خلاف ٿي وئي. سمورا دوست منهن موڙي ويا نيٺ تاجپوشي جي تجويز ترڪ ڪئي وئي. انقلاب پسندن شهنشاهي جي تجويز کي ختم ڪرڻ جو مطالبو ڪيو. انهن جي دٻاءَ سان وري ذميوار وزارت قائم ڪئي وئي. ان کي فوج کان سواءِ سمورا اختيار ڏنا ويا. ان دوران باغي صوبن ۾ هڪ الڳ حڪومت قائم ٿي وئي ۽ مرڪز سان ان جو ڪو تعلق نه رهيو.