چين ۾ سيرت تي پهريون ڪتاب
علامه ليوتشي پنهنجي ڪتاب ”حيات محمدي“ جي شروع ۾ ڪجهه ڳالهيون اهڙيون لکيون آهن، جن مان هن جي زندگي، علم ۽ فن سان چاهه ۽ سيرت تي مواد گڏ ڪرڻ ۾ زبردست محبت جي خبر پوي ٿي. هن لکيو آهي ته مون 15 سالن جي عمر ۾ ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيا. 8 سالن تائين ڪنفيوشس ۽ ان جي فلسفي جو مطالعو ڪيو. ان کان پوءِ عربي سکڻ شروع ڪئي، جنهن ۾ 6 سال لڳا، ان کان پوءِ هڪ سال تائين ٻڌ جي تعليمات جو مطالعو ڪيو وري عربي ۽ فارسي ڪتابن جو مطالعو ڪيو، جن مان سڀ کان گهڻو پرايو. هن انهن ڪتابن جو انگ 37 بيان ڪيو آهي. اسلامي علم جي ان گهري مطالعي کان پوءِ لکڻ جي شروعات ڪئي ۽ اسلام متعلق 100 کان وڌيڪ ڪتاب لکيا، پر ڪيترائي ڪتاب شايع نه ٿي سگهيا. جيتوڻيڪ اسلامي عقيدن ۽ رسمن بابت جيڪي رسالا مرتب ڪيا، صرف اهي شايع ٿي سگهيا. هن سيرت متعلق مواد گڏ ڪرڻ ۾ وڏي محنت ۽ تڪليفون برداشت ڪيون. جتي جتي خبر پئي اتي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ ڦرندا رهيو. چيو وڃي ٿو ته اتر، اولهه، اوڀر۽ ڏکڻ ويو يعني بي شمار هنڌن جو سفر ڪيو ۽ اتي جي لائبريرين ۾ سيرت جي ڪتابن جي ڳولا ڪئي. ڪيترن ئي عالمن سان ملاقاتون ڪيون ۽ انهن کان ماخذ جي اپيل ڪئي پر ان ڀڄ ڊڪ باوجود مقصد حاصل نه ٿيو. آخر نانڪن ۾ هڪ خاندان جي لائبريري ۾ قديم عربي ڪتابن جو هڪ ذخيرو ملي ويو، چون ٿا ته هن انهن عربي ماخذن مان پنهنجو مسودو تيار ڪيو، جيڪو 3 سالن ۾ پورو ٿيو ۽ ان عرصي ۾ آرام نصيب نه ٿيو. ڇاڪاڻ ته ماخذن جي تلاش ۾ در در ڦرڻو پوندو هو ۽ هڪ جاءِ تي ويهي ڪم ڪرڻ جو موقعو نه مليو.
علامه ليوتشي پنهنجي زماني جو ناليوارو عالم هو، جيتوڻيڪ ان زماني جي سياسي ۽ سماجي حالتن سبب جن ۾ مسلمان تمام ڏکي زندگي گذاري رهيا هئا. انهن جي زندگي جون تفصيلي حالتون تحرير جي دائري ۾ ناهن آنديون ويون. عالمن کي هڪ ئي وقت تڪليفن ۽ دهشت کي منهن ڏيڻو پوندو هو. تنهن ڪري اهي ماڻهو پنهنجين شخصيتن کي لڪائڻ ۽ پنهنجن ڪتابن کي گمنام رکڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا. مولانا جو سن پيدائش 1735ع سمجهڻ گهرجي. هن جو خاندان تمام گهڻو خوشحال هو، ان ڪري هن پنهنجي سڄي زندگي علم ۽ فن حاصل ڪرڻ ۽ لکڻ پڙهڻ ۾ گذاري. هن پنهنجا ڪتاب شايع ڪرڻ جو ڪوبه معاوضو نه ورتو. هن جو وطن شايد نانڪن هو. هن جي شروعاتي تعليم ۽ تربيت اعليٰ پيماني تي ٿي. هن جا ٻار ٻچا به هئا، هڪ پڙپوٽي جو ذڪر ملي ٿو، پر زال ۽ ٻارن بابت ڪا ڄاڻ نه ٿي ملي. مولانا جو مطالعو انتهائي وسيع هو. مختلف علمن ۽ فن تي گهري نظر رکندا هئا. اسلام کان سواءِ ٻين مذهبن جو به مطالعو ڪيائون. اسلامي علم ۾ کين قرآن، تفسير، حديث ۽ فقهه وغيره ۾ وڏو عبور هو. اسلامي قانون ۽ شرعي مسئلن بابت گهڻي ڄاڻ هئي. هن انهن موضوعن تي عربي ۽ فارسي ۾ جن ڪتابن جو مطالعو ڪيو، انهن جو تعداد ڪيترن ئي سون تائين پهچي ٿو. ان مان علم ۽ فن ۾ هن جي غيرمعمولي دلچسپي جي خبر پوي ٿي. هن سيرت ۽ شريعت تي ڪتاب لکيا، ان کان سواءِ اسلامي تاريخ ۽ عربي ادب جو به مطالعو ڪيو هو. هن اسلامي ۽ عربي موضوعن تي جيڪي ڪتاب لکيا، انهن کي خاص شهرت ۽ مقبوليت ملي.
هن روايتي انداز فڪر ۽ لفظي لٻاڙ کان پاسو ڪندي هر مسئلي کي علمي ۽ عملي پيرائي ۾ بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ پنهنجي راءِ جو دارومدار پختن عقلي دليلن ۽ حقيقتن تي رکيو آهي. هو ان حقيقت کان چڱي طرح واقف هو ته اسلام رڳو عقيدن ۽ رڪنن جو مجموعو ناهي، پر هن دين ۾ دنيا جون سڀئي سعادتون موجود آهن. اهو انسان جو هڪ مڪمل ضابطا حيات آهي. هن رسول ﷺ جي سيرت ۽ تعليم کي دنيا ۾ ڀائيچاري ۽ انساني ”زندگي لاءِ دستورالعمل“ قرار ڏنو . اهو انداز فڪر هن جي ڪتابن جو اصل بنياد آهي. هن اسلامي شريعت جي مواد گڏ ڪرڻ ۽ رسول الله جي سيرت جي ترتيب ۾ انهيءَ حرڪت ۽ عمل کان ڪم ورتو ۽ اهڙي اسلام کي پنهنجي زماني ۾ پنهنجي وطن جي مسلمانن توڙي غير مسلم لاءِ به هڪ ترقي يافتا زنده ۽ جاويد نمونو بڻائي پيش ڪيو. انهن ڳالهين مان سندس غيرمعمولي لياقت ۽ صلاحيتن جي خبر پوي ٿي. انهن سببن جي ڪري هن جا ڪتاب مسلمان حلقن ۾ تمام گهڻو مقبول ٿيا ۽ ان وقت جڏهن مسلمانن جي زندگي تنگ ٿي وئي هئي، اهي ڪتاب انهن ۾ ولولو پيدا ڪرڻ جو سبب بڻيا. علامه ليوتشي جي غيرمعمولي علمي لياقت ۽ تحقيقي نقطه نظر جي تعريف غيرمسلمن به ڪئي آهي. چين جي ٻين مذهبن جي عالمن، حڪومت جي عهديدارن ۽ دانشورن به هن جي ڪتابن کي قدر جي نگاهه سان ڏٺو. انهن تحقيقي ۽ علمي ڪتابن جي مطالعي کان پوءِ ئي چين جي مختلف طبقن جا ماڻهو اسلام کي صحيح نموني سمجهي سگهيا ۽ مسلمانن خلاف نفرت ۽ حقارت ۾ گهٽتائي آئي. انهن ڪتابن مان ظاهر ٿي ويو ته مسلمان تخريب پسند ملڪ ۽ قوم جا باغي نه آهن، پر مذهب انهن کي امن ۽ سلامتي سان رهڻ جي تعليم ڏئي ٿو. جيتوڻيڪ ان جو ئي نتيجو آهي، جو ڀارت پنهنجي پاليسي تبديل ڪري ورتي ۽ مسلمانن بابت حڪمرانن جي رويي ۾ لچڪ آئي. اهو هڪ تمام وڏو ڪارنامو هو، جيڪو رسول ﷺ جي هڪ پيروڪار پنهنجي مذهب ۽ ملت لاءِ سرانجام ڏنو. مولانا اسلامي شريعت تي جيڪي ڪتاب لکيا، انهن مان ڪيترائي سندن زندگي ۾ شايع ٿي مقبول ٿي چڪا هئا. جيتوڻيڪ سيرت تي سندن هي ڪتاب ان وقت شايع ٿيو، جڏهن هو هن جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو هو. هن ڪتاب لکڻ ۾ کين زبردست مشڪلاتن جو منهن ڏسڻو پيو. ماخذن جي ڳولا ۾ هن ڪيترن ئي شهرن جو سفر ڪيو ۽ مختلف لائبريرين ۾ قديم ۽ اصل ماخذ حاصل ڪرڻ جي جستجو ۾ رهيو. جيئن ته هن جي نظر جو مرڪز عالماڻو هو، تنهن ڪري هن پنهنجي ڪتاب لاءِ صرف عربي ۽ فارسي تي اعتبار ڪيو. نانڪن جي هڪ خاندان جي پراڻي لائبريري ۾ عربي ڪتابن جو ذخيرو ملي ويو ۽ اتي ئي هن سيرت جو مواد گڏ ڪيو. ايئن معلوم ٿو ٿئي ته هن 1782ع ۾ تقريباً هڪ سال جي عرصي ۾ پنهنجو ڪتاب مڪمل ڪيو، پر جڏهن هو ان ڪم لاءِ 3 سالن جو عرصو بيان ڪري ٿو ته ان مان مراد اهو زمانو به ٿئي ٿو، جيڪو هن ماخذن جي ڳولا ۽ مطالعي ۾ لڳايو. 1782ع ۾ اهو ڪتاب نانڪن پهتو، جتان پوليس ضبط ڪري ورتو. ان سلسلي ۾ حڪومت جا مختلف دستاويز موجود آهن. جن ۾ پوليس، عدالت ۽ اعليٰ اختيارين جا حڪم آهن. اهي دستاويز 1783ع جي مختلف تاريخن سان تعلق رکن ٿا. بعد ۾ چين جي شهنشاهه پنهنجي فرمان ذريعي ڪتاب ضبط ڪرڻ جا حڪم رد ڪري ڇڏيا. نيٺ 2 سالن جي دير سان 1785ع ۾ اهو ڪتاب ڇپجي ماڻهن تائين پهتو.
علامه ليوتشي پنهنجي ڪتاب ۾ عربن جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي ته چين جا مسلمان ڪڏهن ۽ ڪيئن اتي پهتا ۽ انهن اتي ڪهڙا ڪارناما سرانجام ڏنا. ان جو هڪ تفصيلي احوال لکيل آهي، انهن تاريخي واقعن کي تحرير ۾ آڻڻ لاءِ هن کي چيني عربي ماخذ يا عالمن جا زباني بيان يا مسجدن ۽ عبادتگاهن ۾ ڪتابن جو مطالعو ڪرڻو پيو هوندو. ان ڪري ان موضوع تي هو ڪجهه اهڙيون ڳالهيون لکي ويو آهي، جيڪي حقيقت تي ٻڌل ناهن. مثال طور مشهور صحابي حضرت سعد بن ابي وقاص جي چين وڃڻ، اتي اسلام جي تبليغ ڪرڻ ۽ پوءِ وفات ڪرڻ تاريخ مان ثابت نه ٿو ٿئي، پر جيئن ته چين ۾ اهي روايتون مشهور هيون تنهن ڪري علامه ليوتشي به انهن کي پنهنجي ڪتاب ۾ جاءِ ڏني آهي، پر پوري ڪتاب ۾ اهڙا ڪجهه ئي هنڌ آهن. علامه ليوتشي سيرت تي ڪتاب جي پڄاڻي تي پنهنجي عمر 40 سال کان وڌيڪ ٻڌائي آهي. اهڙي طرح هن جي ولادت 1735ع جي لڳ ڀڳ هوندي. 1783ع ۾ هن جو ڪتاب ضبط ٿي ويو، عدالت ۾ هن جي پڙپوٽي بيان ڏنو ته ليکڪ مري چڪو آهي، اهو بيان جيڪڏهن مصلحت تي ٻڌل ناهي ته ان مان معلوم ٿو ٿئي ته ان ئي سال ان جي وفات ٿي وئي. ان زماني ۾ چيني مسلمان چيني حڪومت جي ظلم جو شڪار هئا، انهن تي هر ايندڙ ڏينهن مصيبتون نازل ٿينديون هيون. ڪجهه اهي عام حالتون ۽ ٻيو سيرت جو جيڪا هن وڏي محنت ۽ ايماني جذبي تحت لکي هئي، اهڙي طرح ضبط ٿيڻ ناقابل برداشت صدمو هوندو. جيڪو اڻ مندائتي موت جو سبب بڻجي ويو هوندو.
رسول ﷺ جي سيرت تي چيني زبان ۾ اهو پهريون ڪتاب تقريباً 1781ع ۾ لکيو ويو. اسلامي حلقن ۾ ان جو زبردست آڌرڀاءُ ٿيو. مولانا ليوتشي پنهنجو ڪتاب بغير ڪنهن معاوضي جي ڪيانگ نانگ جي هڪ پبلشر مائي فوشون کي ڏئي ڇڏيو. هن جو ليکڪ جيئن ته شهرت ۽ مقبوليت جو مالڪ هو، تنهن ڪري هن مسودي جو به چرچو عام ٿي ويو. ان زماني ۾ ڪتاب تختين تي لکي ڇاپڻ جو طريقو رائج هو، تنهن ڪري هن مسودو ڪاٺي جي تختين تي لکرايو، پر اڃا ڇپرائڻ جي نوبت نه آئي ته ڳجهي پوليس جي چرچ تي حڪومت قلمي نسخو ۽ لکيل تختين کي پنهنجي قبضي ۾ آڻي ورتو. رسول ﷺ جي امتين تي جيڪي مصبتون آيون، پر پاڻ سڳورن ﷺ جي سيرت ۽ ان جي ليکڪ سان جيڪو حادثو پيش آيو اهو اسلامي تاريخ ۾ پنهنجو مثال نه ٿو رکي.
چنگ عهد ۾ مانچو خاندان جي حڪمراني هئي، اهو ئي چيني عوام ۽ خاص طور مسلمانن لاءِ ڏاڍ ۽ ڏمر وارو زمانو سڏرائيندو آهي، جنهن جو خاتمو نيٺ جمهوري انقلاب ڪيو. ان دؤر ۾ مسلمانن تي هر طرح جا ظلم ڪيا ويا. ”حيات محمدي“ به ان ڪريل ظلم جو شڪار ٿي. ڪيانگ سي جي سپرنٽينڊنٽ پوليس هڪ تفصيلي رپورٽ ٺاهي ڪيانگ سي ۽ ڪيانگ سو جي گورنر ڏانهن رواني ڪئي، جنهن ۾ چيو ويو ته هائي فوشون نالي مسلمان وٽ چيني زبان جا 5 ۽ عربي زبان جا 21 ڪتاب شايع ڪرڻ لاءِ موجود آهن. جوابدار جو بيان آهي ته انهن جي ليکڪن جيڪي هن جا مذهبي ڀائر آهن اهي ڪتاب ڇاپڻ لاءِ ڏنا آهن. انهن جون تحرير ڪيل تختيون ڪيانگ نانگ ۾ آهن ۽ قلمي مسودا به ساڻ روانا ڪيا آهن ته جيئن ڏسڻ وائسڻ ۽ غور ويچار کان پوءِ ساڙيا وڃن. انهن ڪتابن ۾ قانون جي خلاف لفظ آهن ۽ انهن ۾ فتني فساد جو انديشو آهي. جوابدار انهن ليکڪن جو پتو ٻڌائي ڇڏيو آهي جن کي گرفتار ڪري ڪيس داخل ڪيو ويو آهي.
الله ڪجهه وقتن تي دشمنن جي دل ۾ به رحم پيدا ڪري ڇڏيندو آهي. حاڪم پوليس جي ان رپورٽ تي ضروري حڪم نه ڏنا، پر سمورن معاملن جي وڌيڪ جاچ ڪئي ۽ پنهنجي تبصري سان هڪ تفصيلي رپورٽ بادشاهه جي خدمت ۾ پيش ڪئي. هن پنهنجي رپورٽ ۾ لکيو ته پوليس جي هڪ بيان مطابق ڪتابن کي ضبط ڪرڻ جو سبب فتني فساد جو انديشو آهي، جنهن کي نظر ۾ رکندي مون پنهنجي ماتحت عملي کي جاچ جي هدايت ڪئي، حيات محمدي ﷺ نالي ڪتاب جي ليکڪ جي باري ۾ هن جي پڙپوٽي عدالت کي ٻڌايو ته اهو مري چڪو آهي. مون سمورن ضبط ڪيل ڪتابن جي عدالتي ڪارروائي جو چڱي نموني مطالعو ڪيو آهي. لاڳاپيل آفيسر چو چواين مون کي اطلاع ڏنو ته هو مسلمانن خلاف جاچ ۾ انتهائي سرگرم آهي. ان کان سواءِ مون کي ان وچ ۾ ڪووچونگ هو جي حاڪم لي فو جو هڪ خط مليو، جنهن ۾ هن مسلمانن جي سفارش ڪئي آهي ۽ چيو آهي ته بادشاهه کي گذارش ڪئي وڃي ته مسلمانن جي جان ۽ مال تي رحم ڪيو وڃي ۽ ضبط ٿيل ڪتاب واپس ڪيا وڃن اهي ماڻهو بادشاهه جي حق ۾ دعا ڪندا.
صوبي جي گورنر سانورائي ان خط کان سواءِ هڪ ٻيو خط بادشاهه جي خدمت ۾ روانو ڪيو. جنهن تي 3 ٻين ماڻهن، فوجي ڪمانڊر، مجلس عامله جي صدر ۽ انسپيڪٽر جنرل پوليس جون به صحيحون آهن. ان خط ۾ اهوئي چيو ويو هو ته اهي سمورا الزام هٿ ٺوڪيا آهن ۽ چو چواين مسلمانن تي ظلم ڪري سخت غلطي ڪئي آهي. هن وقت مصلحت ۽ دورانديشي جي تقاضا آهي ته مسلمانن کي تنگ نه ڪيو وڃي، هي سڌا سادا پرامن مذهبي ماڻهو آهن. درويشن وانگر زندگي گذاريندا آهن. خطن ۾ اهو ئي چيو ويو هو ته ملڪ جا سياسي ۽ سماجي قانون مسلمانن خاص طور تي مذهبي معاملن تي لاڳو نه ڪيا وڃن. چين جي هڪ نغفور جنهن جو نالو چنگ لنگ هو، حڪومت جي ذميدار عهديدارن جي سفارشن کي قبول ڪري ورتو ۽ فرمان جاري ڪري عدالتي حڪمن کي ڪالعدم قرار ڏئي ڇڏيو. اهو سڄو هنگامو 1783ع ۾ ٿيو. ان کان پوءِ ”حيات محمدي ﷺ“، جنهن ۾ سيرت محمدي ﷺ سڀاوَ جي زيور سان آراستا ٿي، جيتوڻيڪ ان ۾ ٻن سالن جو عرصو لڳو. اهڙي طرح پهريون ترتيب ڏنل ڪتاب 1785ع ۾ شايع ٿيو. ان کان پوءِ ان ڪتاب جا بي شمار ايڊيشن نڪتا ۽ اڄ به چين جي مسلم حلقن ۾ ان کي وڏي چاهه سان پڙهيو ويندو آهي.