منگول عهد جو چين
سنگ خاندان جي زماني ۾ ٻه اهڙيون هستيون به چين ۾ ٿيون، جن جو نالو هميشه چين ۾ زنده رهندو. وانگ آن شي (1021ع کان 1056ع) جنهن کي موجوده اشتراڪيت جو باني چئي سگهجي ٿو. هن سڀ کان پهريان تعليم واري طريقي جي اصلاح ڪئي ۽ پراڻين شعري لکڻين بدران ٻارن کي تاريخ، جغرافيائي، سياست ۽ تمدن جا رسالا پڙهائڻ جي ڪوشش ڪئي. پنهنجي غيرمعمولي قابليت جي ڪري سلطنت جو وزير ٿي ويو ۽ اتي حڪومت متعلق پنهنجو نظريو عملي طور ملڪ آڏو پيش ڪيو. هن جي نظريي جو بنيادي نڪتو اهو هو ته هو شهنشاهه لاءِ اها ڳالهه فرض سمجهندو هو ته ان جي عيت کاڌ خوراڪ ۽ زندگي جي ٻين ضرورتن کان محروم نه رهي. هن جو خيال هو ته حڪومت کي ملڪ جي سڄي ڪاروبار، صنعت ۽ زراعت کي پنهنجي هٿ وس ڪرڻ گهرجي، ته جيئن ڪاريگرن ۽ مزدورن کي زندگي جي ضرورتن جي فراهمي يقيني بڻجي سگهي ۽ سرمائيدار انهن جو رت نه چوسي سگهن. هن عدالتون مقرر ڪيون ته جيئن پوري ملڪ ۾ مزدوري ۽ جنس جا اگهه هر روز مقرر ٿيندا رهن، ٽيڪس رڳو سرمائيدارن ۽ رئيسن کان ورتو وڃي ۽ غريب ان کان آجا هجن. حڪومت کي وڏي رقم ضعيفن جي وظيفن ۽ معذورن جي سارسنڀال تي خرچ ڪرڻ گهرجي. ان جي مقابلي ۾ هر گهر ۽ هر فرد جيتوڻيڪ شهنشاهه جي فوج هئي، ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن هڪ گهر جا 2 ڄڻا فوج ۾ ملازمت جا اهل ٿيندا هئا ته هڪ کي ضرورت وقت پاڻ کي فوج آڏو پيش ڪرڻو پوندو هو. پر اهو نظام گهڻو وقت نه هلي سگهيو ۽ موجد جي زندگي ۾ ئي ناڪام ٿي ويو ان جا ڪارڻ هي هئا.
(1) لازمي فوجي خدمت
(2) وياج جي مخالفت جيڪا سرمائيدارن جي مزاج جي خلاف هئي.
(3) زميندارن ۽ سرمائيدارن جي مخالفت.
(4) بدقسمتي سان ان تجربي جي وچ ۾ ئي ڏڪار پئجي ويو. جنهن جي نتيجي ۾ حڪومت کي رڳو خرچ ئي خرچ ڪرڻو پيو ۽ آمدني نه ٿي سگهي جنهن ڪري شهنشاهه ۽ وزير به هڪ ٻئي جا مخالف ٿي پيا ۽ اهو نظام درهم برهم ٿي ويو. زي ماڪيانگ (1019ع کان 1086ع) هي قدامت پرست (پراڻن ريتن رسمن جو حامي) هو ۽ ان ڪري پهريان ذڪر ڪيل جي مخالف تاريخدان جي حيثيت ۾ چين جي عالمن ۾ کيس وڏي اهميت حاصل آهي ۽ پنجين صدي ق م کان 960ع تائين جي هن جي تاريخ معياري تحرير مڃي وڃي ٿي. سياست ۾ به هن جو رتبو مٿي هو، وانگ آن شي جي ناڪامي کان پوءِ اهو ئي وزير بڻيو ۽ هن پنهنجين ڪوششن سان گهڻي قدر حڪومت کي سنڀاليو. انهن ٻن کان سواءِ به ڪيترائي اقتدار رکندڙ عالم ۽ فيلسوف ان زماني ۾ ٿيا. فن کي ترقي ملي، مصوري ڪمال تائين پهتي پر عجيب ڳالهه اها هئي ته جتي اهي ذهني ترقيون ٿي رهيون هيون، اتي پهريون ڀيرو چين جي حڪومت چينين جي هٿن مان نڪري ڌارن ڏانهن منتقل ٿي وئي.
(5) 1260ع ۾ قبلائي خان تاتارين جو سردار بڻيو ۽ هن وڌيڪ سختي ۽ دليري سان چين تي حملا ڪرڻ شروع ڪيا. سنگ تقريباً ختم ٿي چڪا هئا پر ڏاکڻي شاخ همت سان وڌيڪ 20 سالن تائين ڄمي رهي. قبلائي خان سمرقند جي سازش دٻائڻ کانپوءِ 1263ع ۾ وري ڏکڻ چين تي اچي ٽٽيو ۽ 1276ع ۾ گادي وارو هنڌ فتح ٿي ويو ۽ 1299ع ۾ هو پوري چين جو طاقتور شهنشاهه بڻجي ويو. قبلائي خان هڪ نئون گادي جو هنڌ وڃي وسايو جنهن جو نالو خان بليغ رکيو بعد ۾ ڪمبلڪ سان مشهور ٿيو ۽ پوءِ پيڪن ۽ جمهوريت کان پوءِ پين سڏائيندو آهي. قبلائي خان جو مان مرتبو اهڙو هو جو تاريخ ۾ نه ڪو اهڙو بادشاهه ٿيو آهي ۽ شايد نه ئي ڪڏهن ٿيندو. اطالوي سياح مارڪو پولو جيڪو نقشو ان جي حڪومت جو ڇڪيو آهي. اهو پڙهڻ سان واسطو ٿو رکي، هن پوري يورپ کي چمڪائي ڇڏيو ۽ اهائي چمڪ هئي جنهن جي ڳولا ۾ يورپ جا سمورا درٻاري وفد تي وفد موڪليندا هئا.
منگولن جي زماني ۾ هان ۽ ٻين قومن تي ظلم ۽ جبر جا پهاڙ ڪيرايا ويا. يوهان عهد ۾ معاشري کي 6 سماجي طبقن ۾ ورهايو ويو. انهن مان سڀ کان اعليٰ درجي کي منگول حوالي ڪري انهن کي خصوصي مراعتون ڏنيون ويون. ٻئي درجي ۾ اولهه جا رهندڙ سيئو ماڻهو هئا پوءِ هان ۽ آخر ۾ ڏکڻ هان قوم کي درجو ڏنو ويو. ان زماني ۾ خاص طور تي هان قوم مٿان ڪيتريون ئي پابنديون لڳايون ويون ۽ انهن کي وڏن عهدن تي نوڪري نه ڏني ويندي هئي. منگولن جي اجازت کان سواءِ اهي هٿيار به نه ٿي رکي سگهيا.
قبلائي خان جي حڪومتي دور ۾ زرعي سڌارا لاڳو ڪيا ويا پر عام طور چين جي سماجي معيشت ترقي نه ڪري سگهي. هن ڪيترن ئي قبيلن کان زمينون ڦري منگول اميرن ۾ ورهائي ڇڏيون ۽ پنهنجي رواج موجب زمين جي وڏي وڏي ايراضي کي مال جي چارن وارن ميدانن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. هارين کان انهن جا گهوڙا پڻ ڦري فوجي مقصدن لاءِ استعمال ڪيا ويندا هئا. انهن قدمن جي نتيجي ۾ زرعي پيداوار کي وڏو نقصان پهتو ۽ اترين علائقن جا ڪيترائي هاري منگولن جي غلامي ۾ هليا ويا. جن هارين وٽ وڌيڪ زمينون هيون انهن مٿان ڳرا ٽيڪس لاڳو ڪري انهن کي منگول اميرن جو ڪڙمي بڻجڻ تي مجبور ڪيو ويو. جڏهن ته هٿ جي هنر واري شعبي ۾ ترقي ٿي. سون جي زيورن، چاندي، پتل، لوهه، بانس، ڪاٺين، قيمتي پٿر ۽ کنڊ جي شين لاءِ ڪيترائي ڪارخانا قائم ٿي ويا. تعمير لاءِ سرن جا بٺا، چمڙي جا ڪارخانا ۽ هٿيار ٺاهڻ جا ڪارخانا پڻ قائم ٿيا. هٿيار ٺاهڻ ۾ به چڱي ڀلي ترقي ٿي. مارڪو پولو جا به چاچا نڪولو ۽ مافيو پولو جڏهن چين آيا ته اتي چنگيز خان جو پوٽو قبلائي خان حڪومت ڪري رهيو هو. هنن هتي ڪيتريون ئي عجيب ۽ غريب شيون ڏٺيون جن کي ڏسي کين حيرت ٿي. هنن جو چوڻ هو ته هي پهريون موقعو آهي جو پوري چين تي هڪ غيرملڪي فاتح حڪومت پيو ڪري. ان وقت قبلائي خان اتر ۽ ڏکڻ ٻنهي حصن جو بادشاهه هو.
شين ڊونگ شهر ۾ موجود شاخ هوئي لونگ قبلائي خان جي زماني ۾ کوٽي وئي ۽ ٽونگ زائو کان بيجنگ تائين هڪ شاخ کوٽائي گرينڊ ڪئنال مڪمل ڪيو ويو جنهن ذريعي ٻنهي شهرن جو رابطو قائم ڪيو ويو. ان زماني ۾ ڪاغذ جا نوٽ وڏي تعداد ۾ تيار ڪيا ويا. مغرب جا ڪيترائي سياح هتي آيا ۽ انهن ذريعي چين جي ثقافتي عظمت ۽ دولت جا قصا يورپ تائين وڃي پهتا. ان زماني ۾ ٻين ملڪن جا سفارتخانا قائم ٿيا، ڊاڪ جي چوڪين لاءِ ٻه لک گهوڙا مختص ڪيا ويا. يتيمن ۽ پيرسن عالمن جي معاشي مدد لاءِ وظيفا جاري ڪيا ويا. بيمارن لاءِ اسپتالون قائم ٿيون، اترين چين ۾ جڏهن مسلمانن جي تعداد ۾ اضافو ٿيو ته صوبي يونن جي مسلمان گورنر ٻه مسجدون ٺهرايون، چين ۾ پنهنجي نوعيت جون اهي پهريون عبادتگاهون هيون.
منگول پاڻ ته ٻڌمت تي يقين رکندا هئا پر انهن اسلام ۽ عيسائيت جي پکڙڻ خلاف مزاحمت نه ڪئي، جڏهن ته اهي تائوازم خلاف ڪارروايون ڪندا رهندا هئا. يوهان خاندان جي حڪمرانن جاپان، برما، جاوا ۽ سيام تي ڪيترائي حملا ڪيا. قبلائي خان 3 ڀيرا فوجون موڪليون پر انهن کي وڏو نقصان برداشت ڪرڻ کانپوءِ واپس موٽڻو پيو. چين ۾ جيتوڻيڪ قبلائي خان خودمختيار بادشاهه هو پر چينين جي دلين کي فتح ڪرڻ واريون سندس سموريون ڪوششون بيڪار ثابت ٿيون. جڏهن ته 1286ع کانپوءِ ته ڌارين لاءِ چينين جو نفرت وارو جذبو وڌي ويو ڇاڪاڻ ته ان سال چينين کي هٿيار رکڻ کان منع ڪيو ويو. 1294ع ۾ قبلائي خان وفات ڪري ويو ته 10، 12 سال ته خود مغلن ۾ لڙايون ٿينديون رهيون. قبلائي خان جي موت کانپوءِ منگول عهد جو زوال شروع ٿي ويو. محلاتي سازشون ۽ بغاوتون شروع ٿي ويون. شهزادن ۾ اقتدار حاصل ڪرڻ جي ڊوڙ شروع ٿي وئي، 1307ع کان پوءِ اڳين 25 سالن تائين 8 بادشاهتون تبديل ٿيون. رياستي اميرن ۽ جاگيردارن عوام مٿان ظلم ۽ ستم جا پهاڙ ڪيرايا. ٻئي طرف قدرتي آفتن به عام سماجي زندگي کي بحرانن ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو پر نيٺ قبلائي خان جو پوٽو تيمور بو آن چنگ جي لقب سان 1307ع ۾ تخت تي ويٺو. ان کانپوءِ ٻه ٽي مغل بادشاهه ٿيا ۽ هر هڪ چينين جون دليون کٽڻ لاءِ خاص طور تي ڪوششون ڪيون پر عوام ۾ انهن غيرملڪي بادشاهن لاءِ شڪ، نفرت ۽ دلبرداشتگي وڌندي وئي ۽ پورو ملڪ بغاوت لاءِ تيار ٿي ويو، اها ڇڪتاڻ 20 سال جاري رهي. آخري منگول بادشاهه شن ڊي جي زماني ۾ هارين جي هڪ وڏي بغاوت اڀري، اڇي ڪنول جي گروهه جي جهنڊي هيٺ تحريڪون جمع ٿينديون رهيون ۽ جڏهن هڪ ٻڌ خانقاهه جي پڄاري ڄانگ مخالفت جو آواز بلند ڪيو ته سڄي خلق ان جي جهنڊي هيٺ گڏ ٿي وئي. باغين ڏکڻ ۾ نانڪن فتح ڪيو ۽ 1368ع ۾ آخري مغل بادشاهه شن تي کي به ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. عوام ان پڄاري يو آن چانگ کي ئي بادشاهه تسليم ڪيو. اهڙي طرح يو آن يوهان اقتدار جو خاتمو آڻي، 1368ع ۾ منگ خاندان جي حڪمراني جو بنياد وڌو.
يو آن چانگ منگولن کي بيجنگ کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو، هن دشمنن کي ته فتح ڪيو ئي پر ان سان گڏ پنهنجي مخالفن جن طرفان کيس بغاوت جو خطرو هو قتل ڪرائي ڇڏيو. اهڙي طرح سڄي طاقت جو سرچشمو هو پاڻ بڻيو ۽ ناجنگ کي گادي وارو هنڌ مقرر ڪري وڏي دٻدٻي سان حڪومت ڪرڻ لڳو. منگ خاندان جي حڪمرانن 1403ع کان 1433ع تائين ڪيتريون ئي بحري مهمون ڏاکڻين سمنڊن ۾ موڪليون جن جو مقصد هو ته هو جڳهه جڳهه تي واپاري مرڪز قائم ڪن ۽ ڏکڻ جي ملڪن تي سندن طاقت جو داٻو ويهي رهي. جيتوڻيڪ انهن مهمن جو نتيجو اهو نڪتو جو سماٽرا ۽ سيلون هنن جا ڍل ڏيندڙ ملڪ بڻجي ويا.
يو آن چانگ جنهن کي پينو بادشاهه به چيو ويندو آهي، تخت تي ويهندي ئي چيني تهذيب کي ٻيهر اڀاريو. شهنشاهه جي هر هلائڻ ۽ ملڪه جي شهتوت جا وڻ پوڄڻ جي روايت کي زندهه ڪيو. هن جو 30 سالن وارو دور هر لحاظ سان امن امان ۽ ترقي جو دور ثابت ٿيو. 1398ع ۾ هن جي وفات کانپوءِ سندس وصيت موجب سندس پوٽو تخت تي ويٺو پر ان جي چاچي (گذريل بادشاهه جو پٽ ين) بغاوت جو علم بلند ڪيو ۽ 1403ع ۾ نانڪن تي قبضو ڪري ان جي جاءِ تي پيڪن کي گادي وارو هنڌ بڻايو. هن ڏکڻ ۾ ڪو چين چيني فتح ڪيو ۽ ٻه هزار عالمن جي گڏيل ڪوششن سان هڪ چيني ”بحرالعلوم“ ترتيب ڏياريو جنهن ۾ 5 لک صفحا هئا، ان جو آخري نسخو 1900ع ۾ مڪه بازن جي بغاوت ۾ ساڙيو ويو. ان بادشاهه کان پوءِ وري اهو سلسلو هليو جنهن ۾ ڪمزور ۽ نااهل بادشاهه خاندان جي تباهي جو باعث بڻجندا رهيا. انهن مان ڪجهه ڪنڌ کڻڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڪمزوري جي ڪري انهن جي هڪ به نه هلي ۽ ڪو چين چيني هٿن مان نڪري ويو. 16هين صدي ۾ ڊچ ۽ پرتگيز آيا ۽ انهن ڪانٽن ۽ مڪائون ۾ واپاري ڪوٺيون قائم ڪيون، اڃا تائين تاتارين کان سواءِ ڪنهن به غيرملڪي چين تي حملا نه ڪيا هئا پر 1555ع کان 1557ع تائين جاپان 3 حملا ڪيا، ان جي 25 سالن کان پوءِ مشهور جاپاني جرنيل هاڊي يوشي ڪوريا ته هڪ غيرمنظم حملو ڪيو. 1597ع ۾ اهوئي سردار هڪ ڀيرو ٻيهر ڪوريا تي حمله آور ٿيو ۽ چين ۽ ڪوريا جي گڏيل فوج کي شڪست ڏني، جنهن ۾ فاتح فوج جا 38 هزار 7 سو ماڻهو مارجي ويا. جاپاني انهن سڀني جا نڪ ۽ ڪن ڪٽي کڻي ويا ۽ ٽوڪيو ۾ انهن کي دفن ڪري انهن تي هڪ يادگار ٺاهي جنهن کي مي مي زڪا چيو ويندو آهي.
يو آن چانگ جي وفات کانپوءِ ان جي چوٿين پٽ چانگ يو گادي وارو هنڌ بيجنگ منتقل ڪري بحري ٻيڙن ذريعي دنيا جي مختلف علائقن سان لاڳاپا قائم ڪيا. ان زماني ۾ اقتداري طبقي کي عروج نصيب ٿيو پر ان زماني ۾ علم ۽ فن ڪا خاص ترقي نه ڪئي. منگ حڪومت پنهنجي شروعاتي حڪومتي دور ۾ زرعي شعبي ۾ وڏي پيماني تي سڌارا لاڳو ڪيا ٻئي طرف اميرن ڪمزورن جي زمينن تي قبضو ڪرڻ جو سلسلو جاري رکيو جنهن جي نتيجي ۾ رڳو 10 سيڪڙو ماڻهو زمين جا مالڪ هئا باقي زمينن کان سواءِ. جڏهن ته ان زماني ۾ هٿ جي هنر کي هٿي ملي. منگ حڪمرانن جي زماني جي اڌ صدي تائين فوجون مسلسل حملا ڪنديون رهيون پر انهن کي ڪاميابي نصيب نه ٿي. نيٺ 1449ع ۾ خود بادشاهه جي سرپرستي ۾ فوجن منگوليا تي حملو ڪيو پر منگولن هٿان شڪست کائي بادشاهه گرفتار ٿيو، جنهن جي بازيابي لاءِ منگ خاندان کي ڊگهي جنگ وڙهڻي پئي. 1516ع ۾ چين ۽ يورپ ۾ سامونڊري واپاري رابطه پيدا ٿيا. 1610ع ۾ هڪ اطالوي عيسائي پادري گوانگ ڊونگ بيجنگ ۾ هڪ عيسائي مذهبي ادارو قائم ڪيو.
منگ حڪمرانن 60 سالن تائين وڏي دٻدٻي سان حڪومت ڪئي پر شي زونگ (1521 کان 1527ع) جي زماني ۾ زوال جو شڪار ٿي. نورهاچو کي تاتاري قبيلن 1585ع ۾ پنهنجو سردار بڻايو. 1617ع ۾ هن پنهنجي مشهور ڪتاب ”چينين خلاف تاتارين جي نفرت جا ست ڪارڻ“ شايع ڪيو ۽ ان جي بنياد تي چينين خلاف جنگ شروع ٿي وئي. اتر اوڀر ۾ تاتارين ۽ ڏکڻ اوڀر ۾ جاپاني قزاقن جي مسلسل حملن حڪومت کي ڪمزور ڪري ڇڏيو. شاهي درٻار ۾ کدڙن جي اهميت وڌي وئي ۽ انهن سياسي مخالفن کان چونڊي چونڊي بدلا ورتا، جنهن جي نتيجي ۾ ڇڪتاڻ پيدا ٿي وئي. نون نون ٽيڪسن عوام کي ايتري قدر بدظن ڪري ڇڏيو جو اهي بغاوت تي آماده ٿي ويا. ان بغاوت کي ”ڀوڪ جي بغاوت“ جي نالي سان ياد ڪيو ويندو آهي. اها بغاوت وڌندي وڌندي فوجي ڇانوڻين تائين پکڙجي وئي ۽ هاري فوج هڪ ڀيرو ٻيهر اڳرائي شروع ڪئي ۽ هڪ ڊگهي سفر کان پوءِ بيجنگ ۾ داخل ٿي وئي. جيتوڻيڪ سنگ طي جيڪو منگ خاندان جو آخري بادشاهه هو کي رڳو هڪڙو ڊپ نه هو، سمنڊ جي طرف کان 1635ع ۾ انگريز داخل ٿيا ۽ فوجن ۽ توپن جي زور تي ڪانٽن تي حاوي ٿيا. خود ملڪ ۾ لي زي چينگ ڌاڙيل پنهنجو جٿو گڏ ڪري تمام مضبوط فوج تيار ڪري ورتي ۽ پوري ملڪ ۾ ڪاهون ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيون. ايستائين جو وڌندي وڌندي حڪومت جي فوجن سان مقابلو ڪري انهن کي مات ڏني ۽ گادي واري هنڌ تي به حملو ڪري ڇڏيو. هو جڏهن شهر ۾ قيد ٿي ويو ته هن شاهي محل جي پويان ڪوئلي جي هڪ جبل تي وڃي پاڻ کي ڦاسي ڏئي ڇڏي، جنهن کان پوءِ مانچو خاندان پنهنجو اقتدار قائم ڪري ورتو.