آفيم جون جنگيون
شهنشاهه ڪياڪنگ 2 سيپٽمبر 1820 تي 61 سالن جي ڄمار ۾ فوت ٿي ويو ۽ سندس جاءِ تي هن جو ٻيو نمبر پٽ طائو ڪوانگ تخت تي ويٺو. ان شهنشاهه شروع شروع ۾ پنهنجي فرمانن سان اهڙي اميد ڏياري جو جيتوڻيڪ چين جا ڏينهن بدلجي ويندا پر جلدئي هو عورتن ۽ کدڙن ۾ ڪاهي پيو. شروع ۾ ترڪستان، فارموسا ۽ ڏکڻ اولهه صوبن جي بغاوتن کي ته روڪيو ويو پر اصل نقصان جي شيءِ ته ڪانٽن جي ڇڪتاڻ هئي. انگريزن ۽ چينين ۾ غلط فهميون وڌنديون پئي ويون ڇاڪاڻ ته هر ڪنهن پاڻ کي ڏاڍو پئي ڀانيو. شهنشاهه طرفان سخت حڪم جاري ٿي چڪا هئا ته آفيم جو واپار ناجائز آهي پر ڪانٽن جا انگريز ان جي پرواهه نه ڪندا هئا. 1836ع ۾ ڪيپٽن ايليٽ انگريز آبادي جو ڪمشنر مقرر ٿي چين آيو. هوڏانهن 1839ع ۾ لِن ڪانٽن جو شاهي ڪمشنر مقرر ٿيو. هي نهايت سياڻو، ملڪ پرست، رعيت جو خيرخواهه ۽ سچو ماڻهو هو. لِن اچڻ شرط ڪانٽن جي سوداگرن کان سموري آفيم طلب ڪئي ته جيئن انهيءَ کي ضايع ڪري ڇڏي پر واپارين صرف هڪ هزار پيٽيون سندس حوالي ڪيون، لِن به انهن جي دوکي ۾ اچڻ وارو نه هو. هن گهيرو وجهي ڇڏيو ۽ 20 هزار 2 سو 83 آفيم جون پيٽيون هٿ ڪري ورتيون ۽ بنا ڪنهن دير جي انهن کي ضايع ڪري ڇڏيو.
هتي موجود ان مهم جي ليڊر لِن هڪ اعلاميو جاري ڪيو ته غيرملڪي بحري جهاز بندرگاهه ۾ داخل ٿيڻ کان پهريان لکت ۾ هڪ قسم نامو ڏيندو ته هن جهاز ۾ آفيم ناهي. انهن پابندين جو بدلو وٺڻ لاءِ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي نمائندي ڪيپٽن ايليٽ برطانوي حڪومت کي هڪ درخواست ڏني ته اها چين ۾ هٿياربند فوج موڪلي ته جيئن ڪانٽن مان سمورن برطانوي واپارين جي حفاظت سان واپسي جو انتظام ٿي سگهي. اها صورتحال ڏسي همت واري لِن هڪسو برطانيه جي بري ۽ بحري فوج کي ڪانٽن ۾ لهڻ نه ڏنو. برطانيه جو حمله آوار فوجي ٻيڙو اتر طرف وڌڻ لڳو ۽ زيامن پهتو ته اتي موجود چيني فوجن زبردست مزاحمت ڪئي. اڳئين مهيني برطانوي فوجن ڊنگهائي جي جزيري تي قبضو ڪري هائي هي جي دريائي ڇيڙي تي ڇانوڻي ٺاهي ورتي. ٻئي طرف ڊڄڻي، بدعنوان ۽ غيرمقبول ڪوئينگ بادشاهه برطانيه سان ٺاهه ڪرڻ لاءِ سامراجي قوتن خلاف مزاحمت ڪندڙ آفيسرن کي برطرف ڪري ڇڏيو ۽ هڪ نمائندي کي امن ڳالهين جي هدايت سان گڏ ڪانٽن اماڻي ڇڏيو. 1841ع ۾ ان نمائندي ڪيوئي شان ڪانٽن جي دفاعي تنصيبات کي ٽوڙي برطانوي واپارين کان ڦريل آفيم جي ڏنڊ طور زيانگ ڪانگ (هانگ ڪانگ) برطانوي فوجن حوالي ڪري ڇڏيو. وقت جي بادشاهه طائو ڪوانگ ان بيعزتي ۽ ذلت واري معاهدي کي مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ ڪيوئي شان کي برطرف ڪري برطانيه خلاف جنگ جو اعلان ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ 25 فيبروري تي برطانوي فوجن هيومن تي حملو ڪري ڏنو ۽ قلعن جي حفاظت تي مقرر 400 فوجين جي زبردست مزاحمت باوجود هيومن تي قبضو ڪري ورتو. ان لڙائي ۾ سمورا چيني فوجي مارجي ويا. نيٺ ڪوئينگ حڪومت جي جرنيل يي شان برطانوي آفيسرن سان جنگ بندي جو معاهدو ڪيو ۽ ڪانٽن کي برطانوي فوجن جي دخل اندازي کان بچائڻ لاءِ برطانيه کي سٺ لک چاندي جا سڪا ادا ڪري ڇڏيا. ان کانپوءِ ڪانٽن، شنگهائي ۽ ٽن ٻين بندرگاهن ۾ واپار ڪرڻ جي عام اجازت ٿي وئي، اهو معاهدو 1842ع ۾ مڪمل ٿيو.
برطانوي سامراج جي ظلم ۽ ڪوئينگ حڪمرانن جي غداري خلاف عوام ۾ حڪومت خلاف نفرت جي لهر پکڙجي وئي. ماڻهو انگريزن جي سخت خلاف ٿي پيا. هزارين ماڻهو ڪانٽن شهر جي اتر اولهه ۾ گڏ ٿي هڪ هٿياربند قوت ۾ ڀرتي ٿيڻ شروع ٿيا. ان تحريڪ جو نالو ”پنگ ينگ يوان“ هو. ان تحريڪ جي جوانن 30 مئي 1841ع ۾ هڪ هزار کان وڌيڪ برطانوي فوجين کي گهيري ۾ آڻي ختم ڪري ڇڏيو. ٻاهرين حملن خلاف چيني عوام جي اها پهرين هٿياربند جدوجهد هئي. پنهنجي هڪ هزار فوجين جي اها حالت ڏسي برطانوي فوجين آگسٽ 1841ع کانپوءِ سامونڊي علائقن تي حملو ڪيو ۽ ڏکڻ اوڀر چين ۾ اندر تائين داخل ٿي نانجنگ جي ديوار تائين پهچي ويا. برطانوي فوجين جي ان ڪارروائي دوران انهن کي مختلف ٽڪرن ۾ ورهايل چيني دستن جي مزاحمت کي منهن ڏيڻو پيو. ڪوئينگ فوجن جي بزدلي جي ڪري برطانوي اڳرائي خلاف ڪا وڏي مزاحمت نه ٿي سگهي. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو شهنشاهه طائو گوانگ ۽ ٻين حڪمرانن سڄي مزاحمت ختم ڪري، برطانوي فوجن آڏو هٿيار ڦٽا ڪيا.
29 آگسٽ 1842ع ۾ نانڪنگ جي مقام تي هڪ امن معاهدي تي صحيحون ٿيون. جنهن موجب هانگ ڪانگ کي برطانيه جي قبضي ۾ ڏنو ويو ۽ چين 2 ڪروڙ 10 لک چاندي جا ڊالر ڏنڊ طور ادا ڪرڻ قبول ڪيو. ان کان سواءِ 5 اهم بندگاهون گوانگ زائو، زيامن، فزهو، ننگ بو ۽ شنگهائي پرڏيهي واپار لاءِ کوليون ويون. ان سمجهوتي ۾ اهو به طئي ڪيو ويو ته چين جي درآمد ۽ برآمد تي ڍل جو فيصلو برطانيه ۽ چين گڏجي ڪندا. هي اها صورتحال هئي جنهن چين جي خودمختياري کي ته مفلوج ڪيو ئي پر ان سان گڏ چين جي معيشت کي به وڏو ڌڪ رسيو. اهڙا وڌيڪ قدم کڻڻ ۽ رعايتون حاصل ڪرڻ سان چين تي سامراجي قوتن جو قبضو پختو ٿي ويو.
چين ۾ برطانيه جا قدم ڄمندي ئي ٻين سامراجي ملڪن آمريڪا ۽ فرانس به لالچي اکين سان چين طرف ڏٺو ۽ ڪيتريون ئي رعايتون حاصل ڪيون. آمريڪا برطانوي حملي ۾ مدد ڪئي هئي جنهن جي نتيجي ۾ هن 1844ع ۾ ڪوئينگ حڪومت کي وانگيا معاهدي تي صحيحون ڪرڻ تي مجبور ڪيو. ان معاهدي تحت آمريڪا چين ۾ پنهنجي مفادن کي وڌيڪ فروغ ڏيڻ شروع ڪيو. وامپو جو چيني فرانسيسي ٺاهه چين- برطانيه ۽ چين- آمريڪا معاهدن جي نقل ۾ ڪيو ويو جنهن تحت ڪوئينگ حڪومت چين ۾ رومن ڪيٿولڪ مذهب اختيار ڪرڻ يا ان تي عمل ڪرڻ تي عام پابندي ختم ڪري ڇڏي.
ان معاهدي باوجود ڪيترن ئي علائقن ۾ مزاحمتي تحريڪون شروع ٿي ويون. جيڪي هٿياربند شڪل اختيار ڪنديون ويون ۽ انهن مختلف قسم جون پابنديون لڳائي ڇڏيون. مثال طور فزهو ۾ برطانوي قونصليٽ تي برطانوي جهنڊو نه ٿو ڦڙڪائي سگهجي، گوانگ زائو ۾ نانجنگ معاهدي جي 10 سالن کان پوءِ تائين برطانوي شهرين جي داخلا منع هئي. ان کانپوءِ 1845ع ۾ سينگ پنگ تحريڪ گوانگ زائو پريفڪيٽ جي برطرفي جو مطالبو ڪيو. اهي ٻئي تحريڪون ڪامياب ٿيون. ان سوسائٽي جي ميمبرن جو تعداد لکن ۾ هو پر 1855ع ۾ تائيپنگ انقلاب دوران يي منگچن شينگ پنگ شي يو سوسائٽي جي 75000 ميمبرن کي قتل ڪرائي ڇڏيو. ان دوران پهرين جنوري 1850ع ۾ شهنشاهه طائو ڪوانگ فوت ٿي ويو ۽ ان جي جاءِ تي هن جو چوٿون پٽ هين فينگ تخت تي ويٺو.
ان زماني ۾ طائي پنگ جي بغاوت شروع ٿي، ڏکڻ ۾ ڪوئي هُنگ سِن چُن هڪ مذهبي عالم طور اڀريو جيڪو مورتي پوڄا جي سخت خلاف هو ۽ هڪ خدا جي عبادت جي تلقين ڪندو هو. هن هڪ ”الله وارن جي جماعت“ ٺاهي. هن جو ڳجهن جماعتن سان ڪوبه تعلق نه هو، پر لفظ جماعت سان حڪومت شڪ ۾ پئجي وئي ۽ ان جي خلاف به حڪم جاري ڪري ڇڏيا. مانچوئن جي ڌاريا هجڻ ڪري چيني هونئن ئي سخت خلاف هئا، انهن حڪمن جي ڪري اڃا به وڌيڪ حڪومت جي خلاف ٿي پيا ۽ نئين جماعت ۾ شامل ٿي ويا. هينئر هنن ۽ حڪومت ۾ باقاعده لڙائي شروع ٿي وئي. ڏکڻ ۾ انهن جو زور وڌيڪ هو ان کان سواءِ حڪومت غيرملڪين جي جهيڙن ۾ ڦاٿل هئي ۽ پوري طرح بغاوت ڏانهن ڌيان نه ٿي ڏئي سگهي. (ڪجهه تاريخدانن جو خيال آهي ته اها بغاوت اصل ۾ غيرملڪين جي ئي عنايت هئي. هنن جنگ دوران حڪومت لاءِ هڪ اندروني راند رچائي ورتي هئي، واضح رهي ته ان بغاوت جو اڳواڻ عيسائي هو ۽ هن جي فوج سان گڏ غيرملڪي هٿيار هئا.) هنگ سن چن وڌندو ئي رهيو ۽ شهر تي شهر فتح ڪري ورتا، ايستائين جو نانڪن تي به قبضو ڪري ورتو ۽ پاڻ طين وانگ جي لقب سان بادشاهه ٿي ويهي رهيو. هن پنهنجي نائبن کي وانگ جو لقب ڏئي چئني طرف اماڻيو ته جيئن ڪاميابين جو سلسلو جاري رهي، اهي وانگ ٽوٽل 11 هئا. هن پنهنجي خاندان جو نالو طائي پنگ رکيو. ان کان پوءِ هو اتر طرف به وڌيو پر ان وچ ۾ شهنشاهه به ڌارين جي مدد سان هڪ فوج مهيا ڪري ورتي هئي جنهن باغين کي شڪست ڏئي آخرڪار 1856ع ۾ نانڪن ٻيهر فتح ڪري ورتو. طين وانگ ۽ ٻين وانگ کي فنا ڪيو ويو. ان بغاوت ۾ 16 صوبا 600 شهر ۽ تقريباً 2 ڪروڙ جانيون ضايع ٿيون.
هين فينگ جو زمانو صرف ان بغاوت لاءِ ئي مشهور ناهي بلڪ ان کان سواءِ به وڌيڪ نقصانڪار شي انگريزن سان ٻي ويڙهه هئي.
1842ع جي معاهدي کانپوءِ به آفيم جو واپار نه گهٽيو ۽ رڳو 1850ع ۾ آفيم جون 50000 پيٽيون هٿ ڪيون ويون. ان کان علاوه مانچسٽر جي ٽيڪسٽائيل مصنوعات ۽ ٻين شين لاءِ برطانوي سامراج چين جي منڊي کي وڌيڪ کولڻ ٿي چاهيو. جنهن جو مطلب مقامي مصنوعات ۽ پيداوار جي تباهي ۽ بربادي کان سواءِ ڪجهه به نه هو. ان سلسلي ۾ برطانيه کي آمريڪا ۽ فرانس جي مدد پڻ حاصل رهي. سڀ کان وڏي ڳالهه اها هئي ته ڳجهي نموني آفيم کڻي ايندڙ چينين جا جهاز به ان واپار ۾ رڌل هئا ۽ آفيم جي واپار جي نقصان کان بچڻ جي خيال سان اهي چيني جهاز به هانگ ڪانگ جي سمنڊ ڪناري موجود هوندا هئا. جڏهن اهي چين جي حدن ۾ گهڙندا هئا ته انهن جهازن تي انگريزي جهنڊو هڻي ڇڏيندا هئا ته جيئن چيني پوليس پڇاڳاڇا نه ڪري. آڪٽوبر 1856ع ۾ اهڙي قسم جي هڪ جهاز تي شڪ ٿيو ته اهو آفيم کڻي اچي رهيو آهي ان لاءِ جڏهن اهو چيني درياءَ ۾ پهتو ته چيني پوليس ان جي تلاشي ورتي ۽ عملي کي حراست ۾ وٺي ڇڏيو. انگريزن کي موقعو ملي ويو ۽ انهن فوري طور حملو ڪري ٻه ٽي قلعا فتح ڪري ورتا. ٻئي طرف روسي حڪمرانن به اڳرائي واريون سرگرميون شروع ڪري ڇڏيون. روس جي وزير پٽياٽن 1857ع ۾ چين جو دورو ڪيو ۽ شنگهائي پهچي روس لاءِ واپاري رعايتن جو مطالبو ڪيو. جڏهن چين جي حڪومت انڪار ڪيو ته هن آمريڪا ۽ برطانيه جي نمائندن سان ڳالهيون شروع ڪري ڇڏيون ۽ اهڙي طرح ٻين سامراجي ملڪن وانگر اهو به حملي ۾ شريڪ ٿي ويو.
انهيءَ جنگ جي مدد لاءِ 1857ع ۾ لارڊ الجن 5 هزار سپاهي انگلستان کان چين وٺي وڃي رهيو هو، سنگاپور پهتو ته کيس لارڊ ڪيننگ جو تمام ضروري خط مليو جنهن ۾ هندستاني بغاوت جو اطلاع هو ۽ فوج کي هندستان گهرائڻ لاءِ لکيو هو. جنهن ڪري سڄي فوج هندستان هلي وئي ۽ ان دير سان چين ۾ انگريزن کي ڪوبه نقصان نه ٿيو الٽو فائدو ئي ٿيو ڇاڪاڻ ته ان دوران هڪ فرانسيسي پادري چين ۾ قتل ٿي ويو جنهن ڪري فرانسيسي به انگريزن سان گڏجي ويا. آمريڪا ۽ روس پهريان کان ئي پنهنجي جنگي جهازن سان جنگ ۾ شريڪ هئا. هندستان مان به انگريزي فوج فارغ ٿي واپس چين پهچي وئي ته 1858ع ۾ انهن متحد طاقتن چين تي وڏو زوردار حملو ڪيو.
اهي اتحادي فوجون گوانگ زائو تي قبضو ڪرڻ کانپوءِ اتر طرف وڌيون ۽ اپريل 1858ع ۾ داگو ۽ پوءِ مئي ۾ جيانجن تي قبضو ڪري ورتو. ڪوئينگ حڪومت جيڪا تائي پنگ جي مقامي بغاوت کي ڪچلڻ ۾ مصروف هئي، ڪنهن به قسم جي مزاحمت نه ڪئي ۽ انتهائي بزدلي جو مظاهرو ڪندي شهنشاهه هين فينگ ڀڄي جي هول ۾ وڃي لڪيو ۽ ان جي ڀاءُ پرنس ڪوانگ بنا دير جي ترتيب وار چين برطانيه، چين فرانس، چين روس ۽ چين آمريڪا معاهدن تي صحيحون ڪري ڇڏيون. انهن معاهدن موجب حملن جو ٽوٽل خرچ ۽ ڏنڊ چين جي حڪومت کي ادا ڪرڻو پوندو. انهن معاهدن ۾ سامراجن جي سمورن مطالبن کي تسليم ڪيو ويو پر ڳالهه اتي ختم نه ٿي. 1859ع ۾ شنگهائي ۾ وڌيڪ ڳالهيون ٿيون ۽ آفيم جي واپار کي قانوني حيثيت ڏني وئي. فرانسيسين جعل سازي سان بعد ۾ 2 نقطا پنهنجي عهدنامي ۾ پنهنجي طرفان وڌائي ڇڏيا ته عيسائي پادرين کي چين ۾ تبليغ جي اجازت هوندي ۽ اڳ ۾ ضبط ڪيل ملڪيتون انهن کي بغير ڪنهن معاوضي جي واپس ڏنيون وينديون. ان تي به خوش نه ٿيا ته اتحاد فوجن بيجنگ ڏانهن قدم وڌائڻ شروع ڪيا ۽ رستي ۾ ڦرلٽ، تباهي ۽ بربادي ڪندا ويا. لارڊ الجن پيڪن جي ان عجوبي نما محل کي، جنهن کي خود يورپ وارا ئي ”دنيا ۾ جنت“ چوندا هئا، توپن سان ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيو. روس امور درياءَ جي اترين علائقن تي قبضو ڪري ورتو ۽ اولهه سمنڊ تي ولاڊي ووسٽڪ جي بندرگاهه ٺاهي ڇڏي. ڪوئينگ حڪمرانن سامراجن کي بيجنگ ۾ رهڻ ۽ پنهنجون سرگرميون جاري رکڻ لاءِ سموريون رعايتون ڏيڻ شروع ڪري ڇڏيون. ڪولون بستي مڪمل طور برطانيه جي ڪنٽرول ۾ ڏني وئي ۽ انهن کي ان ڳالهه جي به موڪل هئي ته اهي چيني پورهيتن جو استحصال ڪري سگهن ٿا. اهڙي طرح چيني هڪ ڀيرو ٻيهر برطانيه جا غلام ٿي ويا. ان ئي سال آگسٽ ۾ شهنشاهه هين فينگ وفات ڪري ويو ۽ ٻيو بادشاهه طنگ چي جي لقب سان تخت تي ويٺو.
طنگ چي 4 سالن جو ٻار ئي هو ان لاءِ هين فينگ جون 2 راڻيون ان جي حڪومت جون سربراهه مقرر ٿيون. انهن مان هڪ ته پهرين ۽ اصل ملڪه هئي ۽ ٻي ان ٻار جي ماءُ هئي. پهرين ملڪه رڳو نالي ۾ هئي ۽ سڄا اختيار ٻي ملڪه زوشي جي هٿ ۾ هئا. اها شڪل صورت ۾ رعبدار، ڊگهي قد ۽ تاتاري شبيهه جي مالڪ هئي ۽ هونئن به نهايت عقلمند ۽ مدبر عورت هئي.
سامراجي ملڪن جي قبضن ۽ آفيم جي درآمد جي نتيجي ۾ چين جي هارين جي معاشي حالت بلڪل تباهه ٿي وئي ۽ ڪوئينگ حڪمرانن جنگين جا ڏنڊ ڀرڻ لاءِ هارين تي وڌيڪ ٽيڪس لڳائي ڇڏيا. هي اها صورتحال هئي جنهن پوري ملڪ کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو هو. سامراجن سان نفرت ۽ حڪمرانن خلاف وڌندڙ باغين هڪ ملڪ گير تائي پنگ انقلاب جو بنياد رکيو. ان انقلاب مختلف اقليتن ۾ به بغاوت جا ٻج ڇٽيا. اها هڪ عوامي بغاوت هئي ۽ ان جو سربراهه ڪو سرمائيدار نه پر هڪ اسڪول جو ماستر هونگ زيڪوان، هڪ هاري خاندان سان واسطو رکندڙ هو. هن جنتيان جي ڳوٺن مان تحريڪ شروع ڪري تائي پنگ جي خدني سلطنت جو بنياد رکيو. تائي پنگ جون فوجون صرف چند سالن ۾ 10 هزار کان وڌي 10 لک کان به وڌي ويون. انهن جي نفرت جو نشانو طاقتور اشرافيه، جاگيردار ۽ وياج خور طبقا هئا. اهي جنهن طرف ٿي ويا، رستي ۾ زمينن جي ٽيڪسن ۽ رجسٽرين جا رجسٽر ۽ رڪارڊ ساڙيندا ٿي ويا. جاگيردارن جون ملڪيتون ضبط ڪري غريبن ۾ ورهائيندا ويا. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو غريب هارين جو هڪ وڏو انگ ان فوج ۾ شامل ٿي ويو، شهري غريبن جو تعداد ان کان الڳ هو. انهن 1853ع ۾ نانجنگ ۾ حڪومت قائم ڪري جاگيرداري جو خاتمو آندو. انهن جي انقلابي قدمن سان رياست ۾ وڏي ترقي ٿي، چانهن ۽ ريشم جي برآمد ۾ وڏو اضافو ٿيو، هنن آفيم جي واپار تي مڪمل پابندي لڳائي ڇڏي. اهو سڀ ڪجهه ته ٿيو پر هنن ان کان پوءِ چيني حڪومت جي مرڪز بيجنگ کي فتح ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪئي ۽ نه ئي پرڏيهي تسلط جي مرڪز شنگهائي تي حملو ڪيو.
هڪ اترين مهم ۾ هناني فوجن جي سربراهه ۽ جاگيردارن جو تحفظ ڪندڙ جنگي سردار زينگ گوفان جي فوجن سان تائي پنگ جي فوجن جو جهيڙو ٿي پيو. پنگ فوجن پير پوئتي هٽايا جنهن جي نتيجي ۾ تائي پنگ حڪومت ۾ ڏڦيڙ پيدا ٿي ويو ۽ اها ڀڃ ڊاهه جو شڪار ٿي وئي. 1860ع ۾ هڪ آمريڪي پيشيور قاتل ايف ٽي وارڊ اتحادي فوجن جي ٻيهر تنظيم ڪندي شنگهائي ۽ ٻين علائقن مان ڏوهاري ماڻهو ڀرتي ڪري هڪ فوج تيار ڪئي ۽ ڪوئينگ فوجن جي مدد سان تائي پنگ شهرن ۽ ڳوٺن تي حملا ڪري انهن کي لٽڻ لڳو پر تائي پنگ فوجن انهن کي هر ڀيري شڪست ڏني. جنهن کانپوءِ ڪوئينگ حڪمرانن ۽ برطانيه وچ ۾ هڪ معاهدو ٿيو، ان معاهدي تحت ان فوج جي ڪمانڊ هڪ برطانوي آفيسر سي جي گارڊن حوالي ڪئي وئي. جيتوڻيڪ هڪ برطانوي آفيسر جي سربراهي ۾ ڪوئينگ فوجون ئي چيني عوام مٿان حملا ڪرڻ لڳيون، اهي فوجون 1863ع ۾ سوزهو جي شهر ۾ داخل ٿيون ۽ انهن شهر ۾ قتل عام شروع ڪري ڇڏيو.
ٻئي طرف فرانس جا فوجي ۽ نيوي جا دستا زيجيانگ جي صوبي ۾ تائي پنگ فوجن تي ڪوئينگ ڪمانڊر جي حملن جي پٺڀرائي ڪري رهيا هئا. تائي پنگ جون فوجون سامراجي حملن جو مقابلو نه ڪري سگهيون ۽ 19 جولاءِ 1864ع ۾ نانجنگ تي اتحادين جو قبضو ٿي ويو. انهن سرڪاري عمارتن کي باهه لڳائي ڇڏي ۽ تحريڪ جي اڳواڻن کي گرفتار ڪري قتل ڪري ڇڏيو. چين جي تاريخ ۾ تائي پنگ جي تحريڪ وڏي اهميت رکي ٿي، ان تحريڪ انهن مذهبي ۽ قومي اقليتن کي اڀارڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو جنهن جي نتيجي ۾ ڪوئينگ حڪومت مذهبي اقليتن تي حد کان وڌيڪ تشدد ڪيو.
چين تي سامراجي تسلط عوام جو معاشي استحصال وڌيڪ تيز ڪري ڇڏيو. ڳوٺاڻن علائقن ۾ هاري، پنهنجي پيداوار سستن اگهن ۾ وڪڻي وڌيڪ مهانگيون ۽ درآمد ڪيل شيون خريد ڪرڻ تي مجبور ٿي ويا. انهن درآمد ٿيل شين ۾ آفيم ۽ تيار ٿيل شيون هيون جڏهن ته سامراج چين مان ريشم، چانهه ۽ ڪپهه تمام گهٽ اگهن ۾ خريد ڪري کڻي ويندا هئا. غيرملڪي بحري جهاز چين جي سمنڊن ۽ دريائن تي قابض هئا. ڪسٽمز جي انتظام ۽ سمنڊ جي نگراني تي هڪ غيرملڪي انسپيڪٽر جنرل مقرر هو. برطانوي هانگ ڪانگ بينڪ، شنگهائي بينڪ، ڪارپوريشن ۽ چارٽر بينڪ آف انڊيا سميت سمورن مالياتي ادارن کي ڪنٽرول ڪري رهيا هئا.
چيني حڪومت فيصلو ڪيو ته بغير بحري طاقت جي ڌارين جو مقابلو ممڪن ناهي، ان ڪري انگلستان مان بحري ٻيڙو خريدڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. بلڪ معاملي ۾ گهڻي اڳڀرائي به ٿي هئي پر سامراجي ملڪن جي مداخلت سبب اهو سودو عين وقت تي رد ڪيو ويو. 1867ع ۾ چين جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو هڪ آمريڪن مسٽر برلنکيم جي سربراهي ۾ هڪ چيني وفد ٻين ملڪن ۾ ويو ته جيئن پنهنجو موقف پيش ڪري سگهي. ٻئي طرف ملڪ اندر غيراطمينان جوڳي صورتحال ڪجهه صوبن کي بغاوت تي مجبور ڪري ڇڏيو. صوبي يو-نان ۾ حڪومتي عملدارن مسلمانن کي ايترو ته تنگ ڪيو جو اهي مجبور ٿي سلطان سليمان جي سربراهي ۾ پنهنجي بچاءَ لاءِ اٿي کڙا ٿيا. شهنشاهي فوج جي سامهون هڪ صوبي جي حيثيت ئي ڇا هئي پر مسلمان آخري گهڙي تائين وڏي بهادري سان وڙهيا، جڏهن سڀ اميدون ختم ٿي ويون ته سلطان سليمان پنهنجي پاڻ کي ان شرط تي حوالي ڪيو ته هن جي شهر وارن جي جان بخش ڪئي وڃي ۽ انهن سڀني جي بدلي هن کان انتقام ورتو وڃي چيني ان تي راضي ٿي ويا پر هٿيار ڦٽا ڪرائڻ بعد اهي پنهنجي واعدي تان ڦري ويا ۽ انهن شهر ۾ گهڙي تقريباً 50 هزار هٿين خالي مردن، عورتن ۽ ٻارن کي ذبح ڪري ڇڏيو. (جنوري 1873) ان ئي زماني ۾ وچ ايشيا جا مسلمان تاتاري به آزاد ٿي ويا ۽ چيني حاڪمن کان پنهنجو ملڪ ڇني ورتو پر هتان کان شاهي فوجون پهتيون ۽ اتر کان روسين حملو ڪري ڏنو، وري بدقسمتي سان مسلمانن جو سردار يعقوب جان فوت ٿي ويو جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو 1878ع ۾ يارقند ۽ خنن وري چينين جي قبضي ۾ اچي ويا، ان موقعي تي پڻ مسلمانن جو قتل عام ڪيو ويو.
هوڏانهن فارموسا ۾ ڪجهه جاپانين جي قتل جي ڪري جاپانين 1868ع ۾ پنهنجو جنگي ٻيڙو ان جزيري تي آڻي بيهاري ڇڏيو جنهن مان اڻڳڻيو ڏنڊ ڏئي جند ڇڏائي وئي. 1872ع ۾ شهنشاهه جي شادي ٿي ۽ هو خودمختيار ٿي ويو. 29 جون 1873ع تي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو چيني شهنشاهه غيرملڪي سفيرن کي محل يا درٻار ۾ نه پر هڪ الڳ عمارت ۾ درشن ڪرايو. 1875ع ۾ شهنشاهه طنگ چي فوت ٿي ويو. (ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته بادشاهه ڪنهن بيماري وگهي مري ويو، ڪجهه جو خيال آهي ته اهو ملڪ جي سربراهه ملڪه يعني خود ان جي ماءُ جو ڪارنامو هو.) شهنشاهه جي وفات جي صرف ڪجهه مهينن کان پوءِ ان جي حامله زال به مري وئي ۽ پهريون ڀيرو مانچو خاندان ۽ سلطنت چاچي جي پٽن ۾ وئي. ڇاڪاڻ ته ان کان پوءِ ملڪه هين فينگ جي ستين پٽ جي پٽ ڪوانگ سو کي جيڪو چئن سالن جو هو تخت تي ويهاريو جنهن کان پوءِ ملڪه جي سربراهي وري شروع ٿي وئي.
ڪوانگ سو جي زماني ۾ شروع ۾ ئي انگريزن سان ڏند چڪ ٿي وئي. چيو ٿو وڃي ته برما سان معاهدو ڪرڻ وقت انگريزي سفارتخاني جي هڪ همراهه کي چينين ماري ڇڏيو هو، جنهن جي بدلي ۾ چيني حڪومت پوري ملڪ ۾ انگريزن جي حفاظت سان سفر جي ذميداري کنئي ۽ 2 لک تائل ڏنڊ ڏنو ۽ پنهنجو هڪ وفد انگلستان موڪلي معافي به ورتي.
ڪوريا ۾ به گرٻڙ ٿي رهي هئي، چيني حڪومت ان طرف کان بلڪل بي فڪر هئي ۽ جهيڙي ۾ پوڻ نه ٿي چاهيائين پر اتي جون ڌاريون قومون پنهنجي پنهنجي نقصان جو مطالبو ڪري رهيون هيون. فرانسيسين جا ڪجهه پادري مارجي ويا، جاپانين جي واپار کي ڌڪ رسيو. جڏهن ته جاپان فوجون ڪاهي چڙهائي ڪري ڏني پر لي هنگ چانگ ٺاهه ڪري ورتو ۽ اهو طئي ٿيو ته ڪوريا هاڻ آزاد سمجهيو وڃي ۽ چيني يا جاپاني فوجون بغير اطلاع جي اتي نه موڪليون وڃن. هوڏانهن فرانس ڪوچين چيني، ڪمبوڊيا ۽ سائيگون ۾ عمل دخل ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو ۽ شهنشاهه کان اها ڳالهه به نه پڇي ته ان جو يقيني نتيجو جنگ آهي. جنهن ۾ چينين تمام گهڻي همت کان ڪم ورتو ۽ فرانسيسن کي مجبور ڪري ڇڏيو. ان دوران انگريزن وچ ۾ ٽپو ڏئي معاهدو ڪرايو جنهن تحت فرانس کي ڪجهه رعايتون ملي ويون. 1889ع ۾ شهنشاهه ڪوانگ سو جي شادي ٿي وئي ۽ هو خودمختيار ٿي ويو ۽ هڪ ڀيرو ٻيهر ملڪه زوشي جي ملڪي سربراهي ختم ٿي وئي. ڪوريا جو فتنو اڃا دٻيو نه هو، جاپاني ڪنهن نه ڪنهن سبب سان پنهنجو حق جتائڻ جي پويان پيل هئا ته بدقسمتي سان ٺاهه جي خلاف چيني فوجون بغير اطلاع تي ڪوريا جي محاذ تي پهچي ويون. جاپان ان کي بهانو بڻائيندي حملو ڪري ڏنو ۽ ڪجهه ئي مهينن ۾ پيڪن تائين پهچي ويو ته مجبور ٿي چينين کي ٺاهه ڪرڻو پيو. جنهن تحت ڪوريا جي مڪمل آزادي تسليم ڪئي وئي. جزيري نما ليائوطنگ فارموسا، پڪاڊوريس ۽ 20 ڪروڙ تائل جاپانين کي ڏنا ويا ۽ پنج وڌيڪ بندرگاهون واپار لاءِ کوليون ويون. ان موقعي تي جرمني، روس ۽ فرانس چينين جا همدرد بڻجي ويا ۽ جزيري نما ليائوطنگ وڌيڪ 3 ڪروڙ تائل جي بدلي چينين کي واپس ڏياريو. جنهن جي نتيجي ۾ اهي همدرد به ٻه ٻه بندرگاهون ڦٻائي ويا. جاپانين سان ويڙهه جو سڀ کان وڏو نقصان اهو ٿيو جو چينين جي ڪمزوري پوري طرح ظاهر ٿي وئي ۽ ان جو فائدو وٺڻ جي لالچ ۾ مغربي قوتون تڪڙ ۾ چين جا ڀاڱا ڪرڻ تي آماده ٿي ويون. ايستائين جو 1899ع ۾ بقول مسٽر برائون چين جي 3 هزار ميل ڊگهي سمنڊ ۾ ڪابه اهڙي بندرگاهه نه هئي جيڪا ڌارين جي قبضي هيٺ نه هجي ۽ جتي چيني پاڻ پنهنجا جهاز ڌارين جي اجازت کانسواءِ بيهاري سگهن.
جنگ جي مغربي طريقي، هٿيارن ۽ علم جو اثر ٿيڻ لازمي هو. چينين مان ڪجهه جو خيال هو ته جيستائين انهن طريقن جي پيروي نه ڪئي ويندي تيستائين ملڪ کي ترقي جي راهه تي گامزن نه ٿو ڪري سگهجي. ان لاءِ انهن شهنشاهه کي اهي مشورا ڏيڻ شروع ڪيا. هو پاڻ به انقلابي سڌارن جو قائل هو پر اها ڳالهه يو آن شي ڪائي ۽ پوڙهي ملڪه کي پسند نه هئي، ڇاڪاڻ جو انهن جو يقين هو ته جيڪڏهن مغربيت جي ان حدتائين تقليد ڪئي وئي ته پورو ملڪ مغربين جو ٿي ويندو. جيتوڻيڪ هينئر ملڪه ٽيون ڀيرو حڪومت جون واڳون سنڀالڻ جو ارادو ڪيو ۽ 1898ع ۾ شهنشاهه جي صلاحڪارن کي قتل ۽ شهنشاهه کي قيد ڪري وري ٽيون ڀيرو ملڪ جي سربراهه بڻجي وئي. ملڪه ڪنهن حدتائين ته سامراجن جي عمل دخل کي پسند ڪندي هئي پر هن کي پورو يقين ٿي ويو ته اهي غيرملڪي پوري ملڪ تي قبضي لاءِ ڏند ڪرٽي رهيا آهن ۽ موقعي جي تلاش ۾ آهن. ان لاءِ هن غيرملڪين کي ڪڍڻ لاءِ هڪ تدبير سوچي ۽ ڳجهن جماعتن جي نفرت جو رخ جيڪو پهريان شهنشاهن خلاف هو هينئر غيرملڪين خلاف ڪري ڇڏيو.