چين- روس لاڳاپا
انهن ڳالهين ۽ گڏيل مفادن کي نظر ۾ رکندي مائوزي تنگ 1950ع ۾ سوويت يونين جو دورو ڪيو ۽ ٻنهي ملڪن دوستي جي معاهدن سان گڏوگڏ مختلف نوعيت جي ٻه طرفان اقتصادي، سياسي ۽ واپاري معاهدا به ڪيا ۽ اهو عزم ڪيو ته ٻاهرين اڳڀرائي جو گڏجي مقابلو ڪيو ويندو. ان دوري کان پوءِ چيني ڪميونسٽ پارٽي جي نئين سر تنظيم سازي ڪئي وئي. زراعت ۽ صنعت جي فروغ جي سلسلي ۾ مارڪس ازم ۽ اسٽالن ازم جي نظرين کي نظر ۾ رکندي اجتماعيت جي اصول کي اپنايو ويو. چين جي ترقي لاءِ سوويت يونين تعاون فراهم ڪيو ۽ پنهنجا فوجي صلاحڪار چين اماڻيا. انهن قدمن سان ٻنهي ملڪن وچ ۾ شروع ۾ لاڳاپا نهايت خوشگوار بنياد تي قائم ٿيا. جڏهن ته 1953ع ۾ اسٽالن جي موت کان پوءِ ٻنهي ملڪن جا تعلقات بگڙجڻ شروع ٿي ويا.
اسٽالن جي دؤر ۾ چين اقتصادي ۽ صنعتي لحاظ سان، جيڪا ترقي ڪئي ان ۾ روس جي امداد جو وڏو دخل هو، پر نظرياتي هم آهنگي جي باوجود روسي ليڊر چين جي آبادي کان ڊنل هئا. روس نه ٿي چاهيو ته چين ان قدر ترقي ڪري جو هڪ ڏينهن ان جو شمار دنيا جي وڏين طاقتن ۾ ٿيڻ لڳي. وڏي طاقت بڻجڻ کان پوءِ چين اشتراڪي بلاڪ ۾ روسي قيادت جي هڪ هٽي کي چئلينج ڪري ٿو سگهيو. ان امڪان جو احساس اسٽالن کي به هو. ان جي شعور ۾ به عظيم چين جو خوف لڪيل هو. هڪ روايت موجب جنهن ڏينهن مائو ”عوامي جمهوريه چين“ قائم ٿيڻ جو اعلان ڪيو، اسٽالن ريڊيو تي ان تقريب جو اکين ڏٺو احوال ٻڌي رهيو هو. هن جي چهري جا تاثر ٻڌائي رهيا هئا ته هن جون اکيون پري خلا ۾ ڪنهن عظيم طوفان جا آثار ڏسي رهيون آهن.
جيتوڻيڪ چين ۽ روس ٻئي دعويٰ ڪندا هئا ته انهن جي اختلافن جي پس منظر ۾ قومي عصبيت ڪم نه پئي ڪري، پر حقيقت اها آهي ته انهن ٻنهي جي وچ ۾ ٻن مختلف تهذيبن، ٻن مختلف قوميتن جو فاصلو رڪاوٽ بڻيل هو. چين اوڀر ۾ آهي ۽ روس اولهه ۾. روس ۽ چين جا اختلاف پهريون ڀيرو 1956ع ۾ سامهون آيا. ڪميونسٽ پارٽين جي 20هين ڪانگريس ۾ خروشيف جي تقرير ڪميونسٽ بلاڪ کي باقاعده ٻن حصن ۾ ورهائي ڇڏيو. خروشيف پنهنجي تقرير ۾ اسٽالن تي سنگين الزام هنيا ۽ ان جي دؤر کي وحشت ۽ بربريت جو دؤر قرار ڏيندي اعلان ڪيو ته ڪميونزم جي بين الاقوامي تحريڪ کي شخصيت پرستي جي لعنت کان ڇوٽڪارو ڏيارڻ جو وقت ويجهو اچي ويو آهي. اسٽالن هڪ اذيت پسند، جاهه طلب ۽ مغرور آمر هو. هن جي گناهن جو ازالو اسان صرف ان صورت ۾ ڪري سگهون ٿا ته هن جي شخصيت جي بت کي هميشه هميشه جي لاءِ ڀورا ڀورا ڪري ڇڏجي. ان تقرير پوري دنيا ۾ هڪ سنسني پکيڙي ڇڏي. يوگو سلاويه جي صدر مارشل ٽيٽو ان جي آجيان ڪندي چيو ته اسٽالن جي ڏوهن تان پردو کڻي روس جي موجوده ليڊرن ڪميونزم جي عالمي تحريڪ تي ٿورو ڪيو آهي. مارشل ٽيٽو نظرياتي طور ڪميونسٽ هجڻ جي باوجود اسٽالن جو زبردست دشمن هو. اسٽالن روس جي ڪميونسٽ پارٽي کان سواءِ ٻين ملڪن جي ڪميونسٽ پارٽين جا معاملا به پاڻ طئي ڪندو هو. مارشل ٽيٽو کي يوگو سلاويه جي اندرين معاملن ۾ روس جي مداخلت سخت ناپسند هئي ۽ آخرڪار 1948ع ۾ مارشل ٽيٽو اسٽالن جا حڪم مڃڻ کان جواب ڏئي ڇڏيو. يوگو سلاويه پهريون ڪميونسٽ ملڪ هو، جنهن ماسڪو خلاف علي الاعلان بغاوت ڪئي ۽ بنيادي طور اشتراڪي نظرين تي ڪاربند رهڻ جي باوجود روس ۽ آمريڪا جي سرد جنگ ۾ غيرجانبدار رهڻ جو فيصلو ڪيو. ٻئي طرف چين اسٽالن جو بت ٽوڙڻ جي حق ۾ نه هو. مائوزي تنگ خروشيف جي تقرير کي وڏي سياسي غلطي قرار ڏنو. مائوزي تنگ جو خيال هو ته اسٽالن کي ڏوهاري ثابت ڪرڻ سان ڪميونسٽ تحريڪ کي ڪوبه فائدو نه ٿيندو. اسٽالن تنقيد جي لائق ضرور آهي، پر لعنت ۽ ملامت جي نه. اسان کي اهو نه وسارڻ گهرجي ته اسٽالن جي 30 سالن جي قيادت دوران ڪميونسٽ تحريڪ کي تمام گهڻو استحڪام نصيب ٿيو. اسٽالن ۾ ڪيتريون ئي ڪمزوريون هيون، پر هن جي خوبين جو پلڙو پوءِ به ڳرو هو. اسٽالن کي ڏوهاري ثابت ڪرڻ جو مطلب اهو ٿيو ته ان جي دؤر ۾ ڪميونسٽ تحريڪ، جيڪي ڪاميابيون حاصل ڪيون اهي سڀ هڪ مجرماڻي ذهن جي پيداوار هيون.
شروع ۾ چين خروشيف جي اسٽالن مخالف پاليسين کي رڳو دليلن ذريعي ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر جڏهن روس چين جي احتجاج کي نظرانداز ڪري اسٽالن ازم خلاف پنهنجي مهم جاري رکي ته چين روس کي تنبيهه ڪئي ته هو ڪميونسٽ بلاڪ ۾ ڏار وجهڻ کان پاسو ڪري. ”جيڪڏهن ڪامريڊ اسٽالن ڏوهاري آهي ته اسان سڀ ڏوهاري آهيون.“ پيڪنگ جي هڪ اخبار پيپلز ڊيلي پنهنجي هڪ ايڊيٽوريل ۾ لکيو ”پر اصل حقيقت اها آهي ته نه ڪامريڊ اسٽالن ڏوهاري هو ۽ نه اسان سڀ ڏوهاري آهيون. اصل ڏوهاري مغربي سامراج آهي، جنهن جي خلاف ڪامريڊ اسٽالن سڄي ڄمار جدوجهد ڪئي. روسي ڪامريڊن کي گهرجي ته اهي ڪامريڊ اسٽالن جي خلاف بيڪار مهم هلائڻ بدران مغربي سامراج کي فيصلائتي شڪست ڏيڻ جي جدوجهد تيز ڪن. اسٽالن خلاف مهم هلائي روسي ليڊرن آمريڪا جي سرمائيدارن جا هٿ مضبوط ڪري ڇڏيا آهن.“ روسي ليڊرن چين جي تنبيهه تي ڌيان ڏيڻ بدران ڪميونسٽ ملڪن جي راءِ کي پنهنجي حق ۾ ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو. خروشيف پوري دنيا جي ڪميونسٽ پارٽين کي ڳجها خط اماڻيا،، جن ۾ چين ۽ روس جي اختلافن تي روشني وجهندي ثابت ڪيو ويو ته اسٽالن تشدد ۽ دهشتگردي جو رستو اختيار ڪندي ڪميونزم جي عالمي تحريڪ کي نقصان پهچايو هو. سرمائيداراڻي نظام خلاف پرولتاري آمريت جي جنگ صرف اصولي بنيادن تي کٽي سگهجي ٿي، تشدد ۽ دهشتگردي جي زور تي نه. انهن خطن ۾ اشاري سان چين جي ليڊرن تي انتهاپسندي جا الزام به لڳايا ويا. هاڻي چين ۽ روس جي نظرياتي اختلافن باقاعده سياسي جنگ جي صورت اختيار ڪري ورتي ۽ ڪميونسٽ بلاڪ جا ٻه ڌڙا ٻن الڳ الڳ رستن تي روان دوان ٿي ويا.
ٻي مهاڀاري لڙائي دوران اوڀر يورپ جي ڪميونسٽ ليڊرن ماسڪو ۾ پناهه ورتي هئي. جڏهن روسي فوجون مغرب طرف وڌيون ۽ مشرقي يورپ تي قابض ٿي ويون ته انهن ڪميونسٽ ليڊرن پنهنجن ملڪن ۾ وڃي، جيڪي حڪومتون قائم ڪيون، اهي مڪمل طور تي اسٽالن جون وفادار هيون ۽ ان جي اشارن تي نچنديون هيون. صرف يوگوسلاويه هڪ اهڙو ڪميونسٽ ملڪ هو، جنهن روس جي بالادستي کي تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪيو. ان کان سواءِ مشرقي جرمني، رومانيه، البانيه، هنگري، پولينڊ، چيڪو سلواڪيه ۽ بلغاريه جون حڪومتون اسٽالن جي موت تائين ماسڪو کي اقتدار جو والي وارث مڃينديون رهيون، پر انهن ملڪن جي عوام روسي مداخلت کي ڪڏهن به دل سان قبول نه ڪيو. بنيادي طورتي ڪميونسٽ هجڻ جي باوجود انهن ملڪن جي ماڻهن پنهنجي قسمت جا فيصلا پاڻ ڪرڻ پنهنجو حق ٿي سمجهيو ۽ اهو حق انهن کان روس کسي ورتو هو. وارسا معاهدي تحت انهن مان ڪيترن ئي ملڪن ۾ روسي فوجون موجود هيون. ظاهر ۾ ته اهي فوجون مغربي سامراج جي جارحاڻن ارادن خلاف مشرقي يورپ جي دفاع لاءِ رکيون ويون هيون، پر حقيقت ۾ انهن جو مقصد روس سان مشرقي يورپ جي وفاداري کي مستحڪم بڻائڻو هو. 1956ع ۾ هنگري جي عوام روس جي اقتدار اعليٰ خلاف، جيڪا بغاوت ڪئي ان کي روسي فوجين ئي چٿيو هو ۽ چين ان جي سخت مخالفت ڪئي هئي. انهن سببن جي ڪري ٻنهي ملڪن جي اشتراڪي پارٽين هڪ ٻئي تي کلي ڪري تنقيد ڪرڻ شروع ڪري ڇڏي. 1960ع ۾ روس اقتصادي ۽ فوجي امداد بند ڪري پنهنجن فوجي ۽ ٻين صلاحڪارن کي چين مان واپس گهرائي ورتو، جنهن کي چين دشمني جي انتها قرار ڏنو. تائيوان حاصل ڪرڻ جي سلسلي ۾ روس جي رڳو اخلاقي مدد ۽ 1962ع ۾ چين ۽ ڀارت وچ ۾ سرحدي تڪرار ۾ روس طرفان چين جي حمايت ڪرڻ بدران غيرجانبداري جي مظاهري چين کي روس خلاف بدظن ڪري ڇڏيو.
انهن سببن کان سواءِ به تاريخي لحاظ سان روس 19 هين صدي جي شروعات ۾ چين جي ڪمزور حڪومت جو ناجائز فائدو وٺندي ٻين سامراجي ملڪن سان ملي ان جي ڪيترن ئي علائقن تي قبضو ڪري ورتو هو. جڏهن اختلافن شدت اختيار ڪري ورتي ته چين انهن علائقن کي حاصل ڪرڻ لاءِ روس تي دٻاءُ وجهڻ شروع ڪري ڇڏيو ۽ 1963ع ۾ پهريون ڀيرو وزيراعظم چو اين لائي روس ۽ چين جي ٻيهر حدبندي جو مطالبو ڪيو. انهن اختلافن تڪرارن جي شڪل اختيار ڪري ورتي ۽ ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ 1969ع ۾ خونريز سرحدي جهڙپون شروع ٿي ويون، جنهن سان ٻنهي طرفن کان سخت جاني ۽ مالي نقصان ٿيو. روس چين تي دٻاءُ وجهڻ لاءِ منگوليا جي سرحد تي 52 ڊويزن فوج جو اضافو ڪري ڇڏيو، جنهن سان چين جي سلامتي خطري ۾ پئجي وئي.
روس ۽ چين جي اختلافن اوڀر يورپ جي سياست تي وڏو اثر وڌو. البانيه روسي اثر رسوخ مان نڪري چين سان اچي مليو. رومانيه ۾ به قومپرست رجحانن زور پڪڙي ورتو. اوڀر يورپ جي ٻين ملڪن ۾ به اهو احساس پيدا ٿيڻ لڳو ته روسي اقتدار اعليٰ کي تسليم ڪرڻ کانسواءِ به اشتراڪي نظرين تي ڪاربند رهي سگهجي ٿو. البانيه چين جي جنهن زور شور سان حمايت ڪئي، اها صرف نظرياتي بنيادن تي نه هئي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته البانيه جا ليڊر چين جي ليڊرن وانگر سرمائيداراڻي نظام خلاف مڪمل ۽ فيصلائتي جنگ جا حامي هئا، پر چين جي علي الاعلان حمايت ڪرڻ سان البانيه جو اصل مقصد روس جي اقتدار اعليٰ کي چئلينج ڪري پنهنجي قومي خودمختياري جي تصديق ۽ تحفظ ڪرڻ هو. چيڪو سلواڪيه، هنگري ۽ پولينڊ جيئن ته نظرياتي طور تي خروشيف جي ”ترميم پسندي“ جي حق ۾ هئا، ان ڪري انهن روس ۽ چين جي جهيڙي ۾ روس جو ساٿ ڏنو، پر اها صرف نظرياتي هم آهنگي جي ڳالهه هئي نه ته سياسي طور تي انهن ملڪن ۾ به قومپرست رجحان روسي اقتدار اعليٰ تي حاوي ٿيندا پئي ويا.
آمريڪا ۽ روس جي گڏيل سرد جنگ جو مقصد ڪيوبا جي ناڪابندي هو. جڏهن آمريڪي حڪومت روس کي ڪيوبا مان پنهنجا ميزائيل هٽائي ڇڏڻ جو الٽيميٽم ڏنو ته پوري دنيا ۾ خوف ۽ هراس پکڙجي ويو. ”ڇا دنيا ٽين مهاڀاري لڙائي جي ڪنڌي تي اچي پهتي آهي؟“ اهو سوال ڪروڙن ذهنن تي تري آيو. روس ۽ آمريڪا جي فوجي طاقت بابت اندازا لڳايا ويا. ايٽمي جنگ جي خوفناڪ نتيجن بابت بحث ٿيا. دنيا جي ڪجهه سياسي حلقن ۾ آمريڪا کي ڪيوبا جي ناڪابندي ڪرڻ تي سخت تنقيد جو نشانو بڻايو ويو. مشهور برطانوي فيلسوف برٽرينڊرسل روس کي اپيل ڪئي ته هو انساني نسل کي تباهي کان بچائي. نيٺ خروشيف انتهائي ڊرامائي انداز ۾ اعلان ڪيو ته روس آمريڪا جي جنگي جنون کي ٿڌو ڪرڻ جي طاقت رکي ٿو، پر هو ايئن نه ڪندو. ”اسان انساني نسل جي بقا خاطر ڪيوبا مان پنهنجا ميزائيل هٽائڻ جو فيصلو ڪيو آهي.“ دنيا اطمينان جو ساهه کنيو. خروشيف جي ان فيصلي کي امن پسند قوتن جي فتح قرار ڏنو ويو، پر چين جو رد عمل شديد هو. ”روس آمريڪي اڳرائي سامهون هٿيار ڦٽا ڪري، جنهن شرمناڪ بزدليءَ جو مظاهرو ڪيو آهي، ان اسان کي قائل ڪيو آهي ته سرمائيداراڻي نظام ۽ سامراجي قوتن جي چئلينج جو اثرائتو جواب ڏيڻ جي جرئت صرف چين ۾ آهي. روس ڪارل مارڪس ۽ لينن جي نظرين ، جيڪا غداري ڪئي آهي ان جو ازالو اسان ڪنداسين.“ چين جي الزامن جي جواب ۾ خروشيف اعلان ڪيو ته روس جنگ نه ٿو چاهي، ڪو چريو ماڻهو ئي هن دؤر ۾ جنگ جو تصور ڪري سگهي ٿو. اسان آمريڪا کي دنيا جي نقشي تان مٽائڻ جي اهليت رکون ٿا، پر اهو صرف ان صورت ۾ ٿيندو جڏهن اسان تي جنگ مڙهي وڃي نه ته اسان سرمائيداراڻي نظام کي پرامن طريقي سان به شڪست ڏئي سگهون ٿا. امن جو رستو جنگ جي رستي کان بهتر آهي. لينن ۽ ڪارل مارڪس جي تعليم کي اسان صرف ”پرامن گڏيل بقا“ ذريعي ئي پکيڙي سگهون ٿا.
چين ”پرامن گڏيل بقا“ جي نعري کي لينن ۽ مارڪس جي بنيادي نظرين ۾ ترميم ڪرڻ جي شرمناڪ روسي سازش قرار ڏنو. جنهن جي نتيجي ۾ روس ۽ چين وچ ۾ ڇڪتاڻ اڃا به وڌي وئي ۽ روس ۽ آمريڪا وچ ۾ سرد جنگ جو دائرو محدود ٿي ويو. ايٽمي تجربن تي پابندي لڳائڻ جي تحريڪ شروع ٿي، جنهن زماني ۾ روس ۽ آمريڪا وچ ۾ ڊگهيون ڳالهيون ٿيون. چين 1964ع ۾ پنهنجو پهريون ايٽمي تجربو ڪرڻ جي تيارين ۾ هو. چين روس تي الزام هنيو ته هو سامراجي طاقتن سان سازباز ڪري چين کي ايٽمي طاقت بڻجڻ جي حق کان محروم ڪرڻ چاهي ٿو. ان دوران چو اين لائي جو هڪ بيان اخبارن ۾ نمايان طور شايع ٿيو، جنهن ۾ ان عزم جو اظهار ڪيو ويو هو ته چين هر قيمت تي هٿيارن جي معاملي ۾ پاڻڀرو بڻجندو. ”روس جي ترميم پسند ليڊرن روسي انقلاب جي روح کي مجروح ڪري ڇڏيو آهي. هاڻي لينن ۽ ڪارل مارڪس جي تعليم کي فروغ ڏيارڻ جي ذميداري چين تي لاڳو ٿئي ٿي. اسان ان ذميداري کي پورو ڪنداسين، اسان آمريڪا جي سامراجي ارادن آڏو ڪڏهن به هٿيار ڦٽا نه ڪنداسين. روس ۽ آمريڪا ايٽمي ميدان ۾ اسان کان گهڻو اڳتي آهن، پر چين مستقبل قريب ۾ هڪ عظيم ايٽمي طاقت بڻجي ويندو.“
1963ع ۾ روس ۽ آمريڪا وچ ۾ ايٽمي هٿيارن جي ڊوڙ ختم ڪرڻ ۽ ايٽمي تجربن تي پابندي لڳائڻ جي معاهدي تي صحيحون ٿيون. ڪينيڊي اعلان ڪيو ته هي معاهدو ان ڳالهه جو ثبوت آهي ته آمريڪا دنيا ۾ پائيدار امن جو خواهشمند آهي، پر چين ان معاهدي کي آمريڪي ڊپلوميسي جو شاهڪار قرار ڏيندي، ان عزم جو اظهار ڪيو آهي ته ”اسان ايٽم بم بڻائڻ جي حق ٿا هٿ نه کڻنداسين.“ چين جي هڪ اخبار پيپلز ڊيلي لکيو ته،
”آمريڪا دنيا کي ڌوڪو ڏئي رهيو آهي، ڇا دنيا ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ آمريڪا جي جارحاڻين سامراجي سرگرمين کان آگاهه ناهي؟ ڇا دنيا نه ٿي ڄاڻي ته آمريڪا چين تي حملي لاءِ بهانا ڳولي رهيو آهي؟ اسان آمريڪا جي متوقع حملي جو منهن ٽوڙ جواب ڏيڻ لاءِ ڀرپور تياري ڪنداسين.“
18 آڪٽوبر 1964ع ۾ چين پنهنجو پهريون ايٽمي تجربو ڪيو، جيڪو اميدن کان وڌيڪ ڪامياب ثابت ٿيو. هاڻي چين عالمي سياست ۾ آمريڪا ۽ روس جي هڪ هٽي ختم ڪرڻ لاءِ ايٽمي برابري ۾ شامل ٿي چڪو هو. ٻئي طرف روس هڪ عرصي تائين ٻي وڏي طاقت جي حيثيت سان آمريڪي سامراج جي بالادستي کي چئلينج ڪري رهيو هو. افغانستان ۾ اڳوڻي سوويت يونين جي ناقص حڪمت عملي ان کي آسمان کان زمين تي اڇلائي ڇڏيو. نه رڳو روس جي فوجن کي افغانستان مان ذليل ٿي نڪرڻو پيو، پر روس ۾ خودمختياري جون جيڪي تحريڪون هلي رهيون هيون، اهي ڪامياب ٿي ويون ۽ اهڙي طرح روس ڪيترن ئي حصن ۾ ورهائجي ويو. آمريڪا جي مقابلي ۾ پنهنجن اتحادين جي مدد ۽ سرپرستي ڪندڙ روس معاشي بدحالي ۽ سياسي تباهي جو شڪار ٿي ويو. ان کان پوءِ عالمي منظرنامي تي آمريڪا جون پاليسيون هلنديون رهيون ۽ روس جو ڪردار تقريباً زيرو ٿي ويو. ٻئي طرف آمريڪا سان مقابلي ۾ ڄمي ويندڙ روس ايٽمي هٿيارن ۾ نمبر ون جي حيثيت جو مالڪ معاشي طور ايترو ته مجبور ٿي ويو، جو هو پنهنجا هٿيار وڪرو ڪري پنهنجون معاشي ضرورتن پوريون ڪرڻ لڳو. ان صورتحال ۾ روس جي خواهش هئي ته ڀارت، روس ۽ چين جو هڪ اهڙو اتحاد بڻجي وڃي، جو ٽئي ملڪ آمريڪا آڏو هڪ قوت بڻجي بيهي رهن. اهڙي طرح روس جتي معاشي طور پاڻ سنڀالي ٿي سگهيو، اتي ڏکڻ ايشيا جي سياست تي به اثرانداز ٿي ٿي سگهيو. ان دوران هن چيچنيا ۾ انتهائي بي رحمي جو مظاهرو ڪندي تمام گهڻو بارود ۽ هٿيار استعمال ڪري عالمي امن کي خطري ۾ وجهي ڇڏيو ۽ عالمي ردعمل کان بچڻ لاءِ چين ڏانهن دوستيءَ جو هٿ وڌايو ۽ بورس يلسن جيڪو ڏکڻ اولهه ايشيا ۾ آمريڪا جي وڌندڙ اثر رسوخ جي ڪري پريشان هو، چين جو دورو ڪري چين جي صدر زانگ زيمن سان اهم ملاقاتون ڪيون. روس ۽ چين وچ ۾ 4 هزار ڪلوميٽر ڊگهي گڏيل سرحد جي ٻن معاهدن ذريعي نشاندهي ٿيڻ کان سواءِ سرحدي تڪرار به حل ٿي ويا. روسي صدر جي چين جي دوري ۾ طئي ٿيندڙ مفاهمت جي نتيجي ۾ گڏيل پڌرائي ۾ روس ۽ چين دنيا ۾ يڪ طاقتي نظام بدران طاقت جي مناسب توازن تي زور ڏنو. ٻنهي ملڪن جي سربراهن گڏيل قومن کي به چيو ته اها پنهنجي غيرجانبدار ڪردار ڏانهن موٽي. گڏيل پڌرائي ۾ اولهه ملڪن طرفان انساني حقن جي آڙ ۾ ٻين ملڪن جي اندروني معاملن ۾ مداخلت جي پاليسي کي رد ڪيو ويو.
1982ع ۾ چين جنهن آزاد خارجه پاليسي جو اعلان ڪيو هو، ان جا رهنما اصول سراسر آمريڪي سامراج جي خلاف هئا، جنهن ۾ چيني پرڏيهي آفيس سامراج ۽ سرمائيداراڻي نظام جي مذمت ڪندي واضح ڪيو هو ته هو هر ان ملڪ سان تعاون ڪرڻ لاءِ تيار آهن، جيڪو ڪنهن جي اندروني معاملن ۾ مداخلت نه ڪري، جيتوڻيڪ انهن اصولن تي چين روس سان لاڳاپن کي معمول تي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. 1986ع ۾ سوويت يونين جي صدر گورباچوف ملڪ جي اقتصادي مسئلن کي نظر ۾ رکندي ۽ لاڳاپن ۾ مثبت تبديلي آڻڻ لاءِ چين جي انهن مطالبن کي تسليم ڪري ورتو، جيڪي ڇڪتاڻ جو سبب بڻيل هئا. سوويت يونين نه صرف افغانستان مان فوج واپس گهرائڻ لاءِ قدم کڻڻ شروع ڪيا، پر ويٽنام جي حمايت تان به هٿ کڻي وئي.
مارچ 1986ع ۾ ٻنهي ملڪن وچ ۾ ماهرن جي مٽاسٽا جو هڪ معاهدو ٿيو. ان کان سواءِ شنگهائي ۾ 20 سالن کان پوءِ سوويت سفارتخانو کولڻ جي اجازت ڏني وئي. مئي 1989ع ۾ سرحدي تڪرارن جي حل لاءِ سربراهه ڪانفرنسون به ٿيون، انهن قدمن سان لاڳاپن ۾ وڌيڪ خوشگوار تبديليون آيون. ڊسمبر 1991ع ۾ سوويت يونين جي خاتمي کان پوءِ گورباچوف جي جاءِ تي بورس يلسن اقتدار ۾ آيو ته چين کي روس کان ٻيهر خطرو پيدا ٿي ويو، ڇاڪاڻ ته هو هاڻي اشتراڪي ملڪ نه رهيو هو ۽ سرمائيداراڻي حڪومت پنهنجا پير ڄمائي رهي هئي. جيتوڻيڪ چين جي ان ڳڻتي کي نظر ۾ رکندي بورس يلسن دوستي ۽ تعاون کي وڌيڪ فروغ ڏيڻ لاءِ چين جو فوري طور دورو ڪيو ۽ پنهنجن لاڳاپن جو بنياد نظرياتي اصولن تي رکيو، جنهن مطابق ٻنهي ملڪن کي نظريي موجب لاڳاپن کي واپاري ۽ معاشي بنيادن تي روان دوان ڪرڻو هو. ان ڪري ٻنهي ملڪن مختلف معاملن تي 24 معاهدا ڪيا، ايترن ويجهن لاڳاپن ۽ معاهدن جي ڪري اولهه ملڪن ۽ خاص طور تي آمريڪا کي ڳڻتي ورائي وئي، پر ٻنهي ملڪن ان جي پرواهه نه ڪئي.
اپريل 1996ع ۾ روس، چين ۽ وچ ايشيا جي ٽن رياستن قازقستان، ڪرغستان ۽ تاجڪستان گڏجي هڪ علائقائي ۽ فوجي اتحاد قائم ڪيو، جنهن جو مقصد سرحدن جي اندر ۽ ٻاهر بنياد پرست عنصرن تي نظر رکڻ هو، بعد ۾ اهو معاهدو ”شنگهائي فائيو“ جي نالي سان مشهور ٿيو. نومبر 1997ع ۾ چيني صدر چيانگ زيمن روس جو دورو ڪيو ته بورس يلسن ان جو پرجوش استقبال ڪيو. اهو دورو ان لاءِ به ٻنهي ملڪن لاءِ اهميت رکندڙ هو، جو آمريڪا جي ايشيا ۽ وچ اوڀر ۾ وڌندڙ اثر رسوخ کان پوءِ ان ڳالهه جي سخت ضرورت محسوس ڪئي پئي وئي ته ڪنهن نه ڪنهن کي ته آمريڪا جي سامهون بيهڻو آهي. ڇاڪاڻ ته سوويت يونين جي ٽٽڻ کان پوءِ طاقت جو توازن بگڙجي ويو هو ۽ ان کي ٻيهر بحال ڪرڻ جي ضرورت هئي. چين جي صدر پاران روس جو دورو آمريڪا لاءِ خطري جي گهنٽي هو. چيني صدر جڏهن روس جو دورو ڪيو ته ان جو شاندار استقبال ڪيو ويو ۽ ان موقعي تي آمريڪا جي مقابلي ۾ چين پنهنجي نيو ورلڊ آرڊر جو اعلان ڪيو. سرد جنگ جي خاتمي کان پوءِ آمريڪا جي بالادستي ختم ڪرڻ لاءِ چين جي اها پهرين ڪوشش هئي، جنهن ۾ ٻنهي ملڪن هڪ ٻئي جي عالمي ڪردار کي تسليم ڪري ورتو.
جنوري 1999ع ۾ چين جي اعليٰ سطحي وفد روس جو دورو ڪيو. روسي وزيراعظم پرايماڪوف ان وفد کي شاندار لفظن ۾ خراج تحسين پيش ڪندي اعلان ڪيو ته ”روس اقتصادي ترقي ۽ گڏيل لاڳاپن کي مستحڪم ڪرڻ لاءِ تيار آهي.“ ان کان پوءِ روس ۽ چين هڪ گڏيل ڪميشن قائم ڪيو، جنهن جو ڪم هو ته اها 21 هين صدي جي ضرورتن موجب هڪ ٻئي جي ضرورتن جو تعين ڪري. پهرين آڪٽوبر 1999ع ۾ جڏهن چين جي انقلاب جي 50 هين سالگرهه ملهائي وئي ته روس چين جي شاندار ترقي تي خراج پيش ڪرڻ لاءِ هڪ اعليٰ سطحي وفد بيجنگ اماڻيو.
جنوري 2000ع ۾ بورس يلسن جي استعفيٰ کان پوءِ روس جي نئين صدر ولادي مير پيوٽن اقتدار سنڀاليو ته لاڳاپن ۾ جاري رجحانن کي وڌيڪ تقويت ملي ۽ ٻنهي ملڪن علائقائي ۽ عالمي سطح تي گڏيل لائحه عمل اختيار ڪرڻ تي زور ڏنو ۽ لاڳاپن کي گڏيل مفادن جي اصولن تي مضبوط ڪيو. 16 جولاءِ 2001ع ۾ ڪريملين ۾ ٿيندڙ روس چين سربراهه ملاقات ۾ دوستي جو هڪ معاهدو ڪيو ويو. ٻنهي ملڪن جي سربراهن آمريڪا جي نيشنل ميزائيل ڊفينس پروگرام ۽ بحرالڪاهل ۾ انٽرسيپٽ ميزائيل جي ڪامياب تجربي تي آمريڪا جي سخت مذمت ڪندي چيو ته انهن قدمن سان نه رڳو عالمي سطح تي هٿيارن جي گهٽتائي جي سلسلي ۾ ٿيندڙ ڪوششن کي نقصان پهتو آهي، پر 1972ع ۾ ٿيل اينٽي بيليسٽڪ ميزائيل معاهدي جي به ڀڃڪڙي ٿي آهي. ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ٿيل دوستي جي ان معاهدي جي وضاحت ڪندي انهن سربراهن چيو ته ”هي نه ته فوجي معاهدو آهي ۽ نه ئي ڪنهن ٽئين ملڪ خلاف ڪو گڏيل لائحه عمل آهي، پر هي صرف سٺن پاڙيسرين وچ ۾ دوستي جو مثالي معاهدو آهي، جيڪو نه صرف گڏيل مفادن کي هٿي وٺرائڻ پر بين الاقوامي سلامتي جي استحڪام لاءِ مستقبل ۾ فائديمند ثابت ٿيندو. روس ۽ چين ٻنهي ملڪن ان حقيقت کي مڃي ورتو آهي ته پرامن ۽ دوستاڻن لاڳاپن ۾ ئي ٻنهي ملڪن جي بقا آهي.“