شاگردن جا مظاهرا
شاگردن جو جلوس سفارتخانن کان واپس ايندي ناڻي واري وزير جي گهر ڀرسان گذريو ته اوچتو ڪنهن چيو ”غدارن سان 2 ڳالهيون ڪرڻ ٿا چاهيون.“ ان وقت ناڻي واري وزير، پرڏيهي وزير ۽ چين جي سفير جيڪو ٽوڪيو ۾ هو ان بابت اهو مشهور هو ته انهن جاپان جي حمايت ۽ چين سان غداري ڪئي آهي. هڪ مختصر وفد ناڻي واري وزير جي گهر پهچي ملاقات جي درخواست ڪئي جيڪا منظور نه ٿي، جنهن کان پوءِ شاگردن جي هجوم گهر تي حملو ڪري ڏنو. جنهن جي نتيجي ۾ دروازو ۽ ڀت جو هڪ حصو ٽٽي پيو. وزير صاحب پوئين ڀت ٽپي جاپاني سفارتخاني ۾ پناهه ورتي. چنگ سونگ سيانگ شاگردن جي ورچڙهي ويو. هنگامي ۾ هن جو هڪ هٿ ڀڄي پيو پر جان بچي ويس، گهر ڀڄي پيو ۽ ڪجهه لڏي ويو، پوليس طلب ڪئي وئي ان ڪجهه شاگردن کي گرفتار ڪري ورتو. وزيرن مطالبو ڪيو ته انهن کي موت جي سزا ڏني وڃي. وزيراعظم ۽ صدر ان تجويز کي منظور ڪرڻ ٿي چاهيو پر ان دوران شاگردن جي گرفتاري جي خبر پوري ملڪ ۾ پکڙجي وئي. ان دوران هر شهر ۾ هڪ شاگرد يونين قائم ٿي چڪي هئي. شاگردن درسگاهن ۾ وڃڻ ڇڏي ڏنو، ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جا جلوس نڪرڻ لڳا، بيجنگ ۾ شاگردن جي هڪ وڏي انگ صدر ۽ ٻين وزيرن جي سرڪاري عمارتن کي گهيري ۾ آڻي ورتو. گهيرو ڪندڙ ڪمنبلن ۽ ٻين شين سان ليس هئا. حڪومت شاگردن جي عام گرفتاري شروع ڪري ڇڏي، جيلون ڀرجي ويون، ايتري قدر جو درسگاهن کي جيلن ۾ تبديل ڪيو ويو. قيدي شاگردن جيلن جي اختيارين کي به پنهنجو هڏ ڏوکي بڻائي ورتو ۽ جيلن مان آزاد ٿيا ته قيد ڪندڙ به ساڻن گڏ هئا. مرڪزي حڪومت معطل ٿي رهجي وئي. ان طلاع تي حڪومت شاگردن سان مقابلي لاءِ فوج کان ڪم وٺڻ ٿي چاهيو اهڙي عمل پوري قوم کي مڇرائي ڇڏيو، ان کان سواءِ اهو انديشو به هو ته جن شاگردن تي قنداقن سان حملو ڪيو وڃي، ٿي سگهي ٿو ته اهي حڪومتي حامين جا گهڻ گهريا هجن.
شاگردن واپارين جي انجمن کي جيڪا درخواست ڪئي هئي اها منظور ڪئي وئي ۽ عام هڙتال جو اعلان ڪيو ويو. حڪومت کان مطالبو ڪيو ويو ته گرفتار شاگردن کي آزاد ڪري، غدارن کي سزا ڏي ۽ شانٽنگ جي معاملي تي پنهنجو ڪردار واضح ڪري.
بينڪن 10 ڏينهن تائين سمورو ڪاروبار بند رکيو، هر قسم جو واپار بند رهيو، ٽيڪس جي ادائگي بند ڪئي وئي، اها هڙتال ايتري قدر ڪامياب رهي جو”چورن چوري ۽ فقيرن پنڻ ڇڏي ڏنو.“
شهر ۾ هر هنڌ چانورن جا دڪان کليل هئا ته جيئن غريب تڪليف جو منهن نه ڏسن. حڪومت بندوق جي زور تي دڪان کولرائڻ جي ڪوشش ڪئي پر ان ۾ ڪامياب نه ٿي، نيٺ حڪومت کي مخالفن آڏو گوڏا کوڙڻا ئي پيا ۽ جون ۾ شاگردن جا مطالبا مڃيا ويا. صدر معذرت سان شاگردن کي آزاد ڪري ڇڏيو ۽ غدارن جون سرگرميون ظاهر ڪرڻ تي سندن ٿورو مڃيو. ٽنهي غدارن مٿان ڪيس داخل ڪيا ويا پر ان کان اڳ اهي چين مان فرار ٿي ويا. حڪومت اعلان ڪيو ته هوءَ پيرس ۾ پنهنجي نمائندن جي پاليسي جي تائيد ڪندي. قوم جي گڏيل مطالبي جي ڪري چين جا نمائنده آمريڪا، جاپان ۽ اتحادين جي دٻاءَ ۾ نه آيا ۽ انهن 28 جون 1919ع تي ورسائي معاهدي تي صحيح ڪرڻ کان صاف انڪار ڪري ڇڏيو.
جاپان جي 21 مطالبن کان پوءِ ئي ان جي مال جي بائيڪاٽ جي تحريڪ شروع ٿي وئي هئي. شاگردن حصو وٺي ان ۾ جان وجهي ڇڏي. وڏن وڏن واپارين انهن کي اجازت ڏئي ڇڏي ته جتي به جاپاني مال نظر اچي ساڙي ڇڏيو. شاگرد دڪانن جي نگراني ڪندا هئا ۽ جاپاني مال وڪرو ڪندڙن کي گرفتار ڪري وٺندا هئا ۽ بازارن ۽ چوڪن ۾ انهن جي مال جا ڍير لڳائي باهه ڏئي ڇڏيندا هئا. ان تحريڪ سان ننڍن ننڍن دڪاندارن کي وڏو نقصان پهتو. انهن حڪومت کي مدد جي درخواست ڪئي، ڪجهه هنڌن تي عوام ۽ پوليس وچ ۾ چڪريون پڻ ٿيون. مظاهرو ڪندڙن پوليس چوڪين جو گهيراءُ ڪري ورتو، چيني بواءِ اسڪائوٽس هڪ ڏينهن ۽ هڪ رات پوليس جا فرض انجام ڏنا. پرڏيهي طاقتن پنهنجي اثر هيٺ علائقن ۾ مظاهرو ڪندڙن جي اچڻ تي پابندي وجهي ڇڏي. جاپاني جهاز هلائيندڙ واپارين ۽ ڪارخانن کي بائيڪاٽ جو نقصان محسوس ٿيڻ لڳو.
پهرين مهاڀاري لڙائي جي شروع ۾ ئي جاپان ڪوشش ڪئي هئي ته چين ۾ يورپ جي واپار تي قبضو ڪري وٺجي. چين ۾ جاپان جو مال سڀ کان وڌيڪ وڪرو ٿيڻ لڳو. شاگردن جي تحريڪ ان کي سخت نقصان پهچايو. چين جا واپاري به ٻين ملڪن کان مال طلب ڪرڻ لڳا ۽ اهي شيون ملڪ اندر به تيار ٿيڻ لڳيون جيڪي پهريان جاپان مان گهرايون وينديون هيون. صابڻ ۽ دوا ٺاهڻ جا وڏا وڏا ڪارخانا کلي ويا. شاگردن انهن ڪارخانن جي قائم ڪرڻ ۽ پيداوار ۾ وڏي مدد ڪئي. امن قائم ٿيڻ جا آثار ظاهر ٿيندي ئي يورپي ملڪن جاپان کان مال خريد ڪرڻ بند ڪري ڇڏيو. جنهن جي نتيجي ۾ سوين جاپاني ڪارخانن جا ترا نڪري ويا. ماڻهن جاپاني جهازن ذريعي مال موڪلڻ بند ڪري ڇڏيو. جهاز ڪمپنيون سرڪاري مدد سان ڪم هلائينديون رهيون. جاپاني بينڪرن کي خبر پئجي وئي ته چين جي فوجي گورنرن جي تجويزن کي ڪم ۾ آڻڻ لاءِ وٽن ڏوڪڙ باقي ناهن رهيا، جيڪو ڪجهه سوٿي طور ڏنو ويو آهي ان بابت به ڪا باضابطه دعويٰ نه ٿي ڪري سگهجي. اڪثر چيني پارليامينٽ ۽ وزيرن جي منظوري کان سواءِ پئسو لڳايو ويو هو.
ڪا پرڏيهي طاقت جاپان جي مدد لاءِ تيار نه هئي، جاپاني حڪومت مجبور ٿي پنهنجن ايجنٽن کي چين مان واپس گهرائي ورتو ۽ فولادي مڪي بدران نرم پاليسي اختيار ڪئي. شاگردن جي تحريڪ اتر چين جي غدار گورنرن جو تختو اونڌو ڪري ڇڏيو. باڪسرز کان پوءِ اها پرڏيهي اثر رسوخ خلاف سڀ کان وڏي تحريڪ هئي. ان زماني ۾ چينين پنهنجي ملڪي ۽ قومي مشڪلاتن کي محسوس ڪيو ۽ دنيا کي پنهنجي مزاحمت جي طاقت جو ثبوت ڏنو. باڪسرز چين جي زوال جو شڪار اقتدار کي تباهه ٿيڻ کان بچايو هو، شاگردن جي تحريڪ ان کان وڌيڪ پائيدار اثر ڪيو. جيستائين اندروني سياست جو تعلق آهي. شاگردن جي تحريڪ چين جي نئين تاريخ جو پهرين باب آهي. باڪسرز جي هنگامن رڳو فوجي جذبا اڀاريا هئا پر شاگردن انهن سمورين سياسي طاقتن کي هڪ مرڪز تي گڏ ڪري ڇڏيو، جن کي چين جي جمهوريت جو بنياد سمجهيو وڃي ٿو. شاگردن واپارين ۽ بينڪرن کي جيڪي اپيلون ڪيون هيون انهن ۾ مغربي طرز جي پاليسين کان وڌيڪ دانائي جو ثبوت ڏنو. ماڻهن کي خبر پئجي وئي ته حڪمرانن جي قديم طبقي بدران ڪير اقتدار ۾ ايندو. بينڪرن جا اجلاس بيجنگ ۾ منعقد ٿيندا هئا ۽ بحران جي وقت اهي حڪومت جي حال کي ڏسندا رهندا هئا.
شاگردن جي تحريڪ عوام جي حالت بدلڻ لاءِ سوين راهون کولي ڇڏيون. شاگردن مفت تعليم ڏيڻ جا سوين اسڪول قائم ڪري ڇڏيا. جتي غريب ٻارن ۽ اڻ پڙهيل بالغن کي تعليم ڏني ويندي هئي. پهريان منڊين، عبادتگاهن ۽ ٻين هنڌن تي تعليم ڏني ويندي هئي پوءِ سرڪاري اسڪولن ۾ تعليم جا وقت مقرر ڪرڻ کان علاوه مفت تعليم جي نالي سان هڪ تحريڪ شروع ڪئي وئي. ان سان تعليم کي تمام گهڻي هٿي ملي، ڏکڻ ۾ ڪونٽنگ تعليم پکيڙي، نون اسڪولن ۾ جمهوري حڪومت جي اصول جي تعليم ڏني ويندي هئي. نوان ڪتاب ۽ اخبارون شايع ڪيا ويا، ڪوريا ۽ جاپان جي زبانن جي مطالعي کان پوءِ چيني زبان جي الفابيٽ ترتيب ڏني وئي ۽ تعليم واري وزارت ان کي منظور ڪري ورتو.
اڪثر تاريخدانن چيني شاگردن جي تحريڪ جا 3 دور قائم ڪيا آهن.
(1) 1900ع کان 1911ع تائين.
(2) 1911ع کان 1919ع تائين.
(3) 1919ع کان 1938ع تائين.
پهرين دور ۾ ٽنگ مين هوئي مانچو خاندان جو اقتدار هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏيو، ٻئي دور ۾ شاگردن جي پارٽي جو اثر رسوخ وڌڻ لڳو ۽ ٽئين دور ۾ نوجوان وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ پرڏيهه هليا ويا ۽ ڪيترن ئي نئين حڪومت ۾ عهده قبول ڪري ورتا ۽ معاشري جي اصلاح جو ڪم ڪرڻ لڳا. ٻئي دور ۾ پهرين وارو جوش ۽ جذبو نه رهيو. اڪثر شاگرد عهدا حاصل ڪري سک واري زندگي گذارڻ لڳا. مهاڀاري لڙائي شاگردن جي سستي ۽ مايوسي کي نئين جوش ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. جاپان جي 21 مطالبن خلاف ملڪ ۾ هڪ گوڙ برپا ٿي ويو. شاگردن انهن عهديدارن جي نگراني شروع ڪري ڇڏي، جن تي جاپان جي حمايت جو شڪ هو، اهو دور شاگردن جي 4 مئي واري هڙتال تي ختم ٿيو ۽ حڪومت شاگردن جا هيٺيان مطالبا مڃي ورتا.
(1) غدارن کي جلاوطن ڪيو وڃي
(2) حڪومت پيرس ٺاهه تي صحيح نه ڪري
ان هڙتال کان پوءِ امير طبقي ۽ حڪمران طبقي جا نشا ٽٽا، پرڏيهي وزير ۽ مواصلات واري وزير کي برطرف ڪيو ويو. 4 مئي جي هڙتال کان پوءِ شاگردن جو جوش قابو مان ٻاهر نڪري ويو هو ۽ ايئن ئي لڳو ڄڻ منجهن نظم ۽ ضبط ڪڏهن به قائم ٿي نه سگهندو پر سن يات سين جي تقريرن ۽ چائنا ايسوسيئيشن جي سرگرمين سندن جوش ۾ وچٿرائي پيدا ڪئي. ”ملوڪيت مرده باده“، ”سرمائيداري مرده باد“، ”اڻ برابري وارن معاهدن کي ساڙي ڇڏيو“ اهي نعرا ان دور جي يادگار آهن. ٽئين دور ۾ شاگردن جي آزادي واري تحريڪ هڪ بلند مقام تي پهچي وئي، اسٽوڊنٽس يونين ان ئي دور ۾ قائم ٿي، قومي تحريڪ جو دائرو مزدورن تائين وڌي ويو.
چين ۾ علم ۽ فن جي ايجاد ۽ تهذيب جي تحريڪ يورپ جي جديد تحريڪ کان ڪيترائي سال پهريان شروع ٿي هئي، جيڪا ترقي جا ڏاڪا طئي ڪندي ڪمال جي ويجهو اچي پهتي آهي. چين وارا سماجي، صنعتي ۽ تعليمي سڌارن واري تحريڪ کي ”نئين لهر“ سڏين ٿا. ان دور ۾ تعليمي ۽ سياسي مقصدن لاءِ سوين اخبارون جاري ڪيون ويون. پراڻين روايتن کي نون نظرين جي ڪسوٽي تي جانچيو ويو، ان عهد جي تنقيد ۾ تخريب جو عنصر نمايان آهي.
ان ئي زماني ۾ عيسائين خلاف هڪ تحريڪ شروع ٿي، جنهن جو باني هڪ سوشلسٽ فاصل ساقي پورن هو. اها تحريڪ پرڏيهي اقتدار جي مخالفت ۾ تبديل ٿي وئي. هڪ چيني شاگرد پرڏيهي اثر جي تشريح هنن لفظن ۾ ڪئي.
”سمورن پرڏيهي ماڻهن جي پوڄا جي عادت ۽ انڌاڌنڌ پيروي..... مراد پرڏيهي اثر کان آزادي ۽ پنهنجي صلاحيتن تي اعتماد هجڻ گهرجي. هن وقت چين ۾ اهو خيال پکڙيل آهي ته پرڏيهي ماڻهو چينين کان افضل آهن، اهوئي خيال چينين کي يورپ جو شاگرد بڻائي ٿو. ان جو نتيجو مادي ترقي ۽ اخلاقي تنزل آهي. اهو خيال چينين جي خودداري کي ختم ڪيو ٿو ڇڏي. انهن جي حيثيت مشڪرن کان وڌيڪ نه ٿي رهي. پرڏيهي مخالفت جي نتيجي ۾ چيني اهو سمجهي ٿو ته سڀ انسان برابر آهن، پرڏيهي ماڻهو به عيبن کان پاڪ ناهن ان ڪري اسان ڇو سندن آڏو جهڪون. پرڏيهي مخالفت سان ملڪي مفادن کي ڪوبه خطرو ناهي. ان جو تعلق ته رڳو چينين سان آهي جيڪي پنهنجي خودداري وڃائي ويٺا آهن ۽ هر ڳالهه ۾ پرڏيهي ماڻهن کي پنهنجو استاد ۽ آقا ٿا سمجهن. جيڪڏهن غيرملڪي ماڻهن سان هن تحريڪ جو ڪجهه تعلق آهي ته اهو صرف انهن سان جن جو دماغ آسمان تي هوندو آهي ۽ چينين کي ذليل سمجهن ٿا.
جڏهن غيرملڪي اسان جي مدد ڪن ٿا ته اسان انهن جي عزت ڪيون ٿا ۽ جڏهن هو اسان سان محبت ڪن ٿا ته اسان به انهن سان محبت ڪيون ٿا پر جيڪڏهن هو اسان کان نفرت ڪن ٿا ته اسان کانئن نفرت ڪيون ٿا. هڪ وقت هو جڏهن غيرملڪي ماڻهن اسان جي جهالت جو فائدو وٺندي اسان جا حق غصب ڪيا پر جيڪو گذري ويو سو گذريو ويو، هينئر اسان اميد ٿا ڪيون ته غيرملڪي دوست اهو خيال ڪرڻ ڇڏي ڏيندا ته چين صرف هڪ حدتائين مهذب آهي ۽ اسان چينين کان ڪنهن معاملي ۾ بالاتر آهيون.“
1915ع کان 1925ع تائين تعليم تمام گهڻي ترقي ڪئي. شاگردن جي تحريڪ ۾ ڇوڪرين به حصو ورتو. ان جو نتيجو اهو نڪتو ته يونيورسٽين ۾ گڏيل تعليم شروع ٿي وئي. 1920ع کان پوءِ تمام گهٽ غيرملڪي استادن جون خدمتون حاصل ڪيون ويون. 1925ع کان شاگردن جي تحريڪ نئين سر شروع ٿيڻ سان مشن جي اسڪولن کي نقصان پهتو. ماهرن جي راءِ هئي ته شاگردن کي پرڏيهه نه موڪليو وڃي. ٻاهران تعليم حاصل ڪري ايندڙ شاگرد پنهنجي ملڪ ۾ ڪو چڱو ڪم نه ٿا ڪري سگهن ۽ ننڍي عمر هجڻ ڪري مٿن غيرملڪي تهذيب جو اثر حاوي ٿي ٿو وڃي ۽ پنهنجي تهذيب ۽ تمدن کان بيگانا ٿيو ٿا وڃن.
چين ۾ ڌاڳا ٺاهڻ جا ڪارخانا چيني ۽ جاپاني سرمائي سان قائم ٿي چڪا هئا. 1925ع ۾ شنگهائي جي ڪارخانن ۾ 10 لک چرخيون (جنهن تي سُٽُ ڪَتِبو آهي) ڪم ڪري رهيون هيون. اُڻڻ جو ڪم شروع ٿيڻ وارو هو، فولاد جا ڪارخانا ۽ روغن ٺاهڻ جا ڪارخانا به قائم ٿي ويا هئا. انهن ڪارخانن ۾ ڪم ڪندڙ مزدورن جي حالت غلامن کان به بدتر هئي. شاگرد انهن ڪارخانن ۾ ويا ۽ مزدورن کي منظم ڪيو. مزدورن جا حق حاصل ڪرڻ ۽ حالت بهتر بڻائڻ لاءِ هڙتالون ٿيون. هر هڪ هڙتال جي نتيجي ۾ ڪارخانيدارن کي مزدورن جا مطالبا مڃڻا پيا. پرڏيهي ڪارخانن ۾ به هڙتالون ٿيون ۽ انهن ۾ به مزدورن کي فتح ٿي، جهازن تي ڪم ڪندڙ چينين به هڙتالون ڪيون ۽ پنهنجي اجرت ۾ اضافو ڪرايو، غيرملڪي ڪارخانن جون ايجنسون وٺڻ جو طريقو ڇڏيو ويو ۽ واپاري مال گهرائڻ لڳا. 1913ع کان 1924ع جي وچ ۾ چين جي برآمد ۾ 27 سيڪڙو اضافو ٿيو ۽ 1944ع ۾ برآمدي گذريل سال جي ڀيٽ ۾ وڌي وئي.
چين آزادي ۽ خودمختياري جي وڏين دعوائن باوجود ايترو آزاد نه هو جو درآمد ٿيندڙ غيرملڪي مال تي پنهنجي مرضي موجب ٽيڪس لڳائي سگهي. يورپ جي سلطنت چيني سمنڊ جي تقريباً سمورن اهم هنڌن تي پنهنجو گڏيل قبضو ڪري رکيو هو. ٽينسن، شنگهائي ۽ هانگ ڪانگ کان سواءِ ٻيا سامونڊي پٽي وارا شهر پرڏيهي قومن جي قبضي ۾ هئا ۽ قبضن کي قائم ۽ دائم رکڻ لاءِ قابض قومن جي بري ۽ بحري فوج به انهن علائقن ۾ رهندي هئي. چين کي پنهنجن وڏن وڏن دريائن ۾ به آزادي سان جهاز هلائڻ جي اجازت نه هئي. ان جي ابتڙ ٻين قومن جا ٻيڙا ڪانگسي درياءَ وغيره ۾ اندرين ملڪ ڏيڍ هزار ميل تائين بنا روڪ ٽوڪ وڃي ٿي سگهيا. پرڏيهي ملڪن جي بري ۽ بحري فوج چيني حڪومت سان صلاح مشورو ڪرڻ کان سواءِ مظاهرا ڪندي هئي.
چيني حڪومت کي قومي قرضن جي مصيبت به ڪمزور ڪري ڇڏيو هو. قرض اڪثر حالتن ۾ سامونڊي ڍل جي ضمانت تي حاصل ڪيا ويندا هئا. ان کان سواءِ پرڏيهي سرمائي جو مسئلو به پريشان ڪندڙ هو. آمريڪا، فرانس، برطانيه ۽ ٻين ملڪن ڪروڙين رپين جو سرمايو لڳائي رکيو هو. جاپاني سرمايو به 20 ڪروڙن کان گهٽ نه هو. برطانوي سرمائي جو تعداد 10 ڪروڙ جي لڳ ڀڳ هو. جن ملڪن جو سرمايو چين ۾ لڳل هو اتي جي حڪومت چين جي ڪاروهنوار کي پنهنجي مرضي ۽ مفاد مطابق ڏسڻ ٿي چاهيو ۽ ڪنهن به اهڙي تبديلي کي برداشت نه ڪنديون هيون جن سان انهن جي فائدي ۾ گهٽتائي ٿيڻ جو انديشو هجي، ان ڪري ئي برطانيه ۽ فرانس کي چين جي ڏاکڻين صوبن جي داخلي سياست سان وڌيڪ دلچسپي هئي. بيجنگ ۾ جاپان ۽ آمريڪا جو اقتدار نظر ايندو هو. 1911ع جي انقلاب کان پوءِ هارين ۽ پورهيت جون گهڻيون اميدون جمهوريت سان وابسته ٿي ويون هيون. جيتوڻيڪ ڪيترائي ماڻهو ڪجهه صوبن ۾ پرڏيهي سرمائي جي مدد سان حڪومت جو ڪم هلائي رهيا هئا تنهن هوندي به جمهوريت ۽ عوامي ڀلائي جو چرچو عام هو.
وطن جي ڪجهه خيرخواهن روسي مدبرن جي مدد سان 1926ع ۾ هڪ نئين تحريڪ شروع ڪئي جنهن جو مقصد اهو هو ته اترين صوبن ۾ جنرلن جي حڪومت ختم ڪري ملڪ ۾ هڪ مرڪزي جمهوريت قائم ڪئي وڃي. جمهوري تحريڪ جي علمبردارن جو چوڻ هو ته مرڪز ۾ نئين حڪومت قائم ٿيندي ئي قومي قرضن تي پابندي پئجي ويندي. جمهوريت جي تحريڪ هڪ حد تائين ڪامياب وئي ۽ نانڪن کي گادي جو هنڌ بڻايو ويو. ڪجهه صوبن ۾ جنرلن جي حڪومت ختم ڪئي وئي ۽ باقي صوبا مرڪزي حڪومت جا نالي ماتر فرمانبردار رهيا.
سن يات سين قوميت، جمهوريت ۽ عوامي ڀلائي لاءِ جيڪي سونهري اصول مقرر ڪيا هئا چين جي نئين حڪومت انهن تي بي دلي ۽ لاپرواهي سان عمل ڪيو. اهوئي سبب هو جو مرڪز ۾ جمهوري حڪومت جي قائم ٿيڻ سان نه قومي قرضن جو بار گهٽيو نه ئي هارين جي حالت بهتر ٿي. اجنبي طاقتن کي دستور موجب پراڻي تجارت ۽ فوجي چرپر بابت سموريون رعايتون حاصل رهيون.
عوام جي پارٽي جنهن جو نالو ڪومنٽگ هو ان سن يات سين جي نظريي موجب سمورن صوبن کي هڪ مرڪزي نظام تحت ڏسڻ ٿي چاهيو ۽ ان ئي مقصد لاءِ اتر چين ۾ هڪ زبردست مهم موڪلڻ جو سوچيو پئي ويو. ان دوران پارٽي اندر سخت اختلاف پيدا ٿي ويا. پارٽي جي ساڄي ٻانهه جنرل چيانگ ڪيائي شيڪ عوام ۾ هر دلعزيز هو. هن چاهيو ٿي ته اتر چين ۾ فوجي مهم موڪلڻ ۾ امير طبقي ۽ فوجي حڪمرانن کان مدد ورتي وڃي. جنرل چيانگ پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿي ويو. جيتوڻيڪ ڪاميابي سرمائيدارن جي امداد جو نتيجو هئي پر عوام ۾ ان جو اثر رهجي ويو ۽ ماڻهو کيس پنهنجي ليڊر مڃيندا رهيا.
ڪومنٽانگ جي ساڄي ٻانهن 1927ع ۾ انقلاب پسندن کي چٿي ڇڏيو. مزدورن ۽ هارين جون انجمنون قانون جي خلاف قرار ڏنيون ويون ۽ عام وٺ پڪڙ جو سلسلو شروع ٿي ويو. جنرل چيانگ ۽ ان جا حامي ان ڪاميابي تي ڏاڍو خوش ٿيا پر اها خوشي وقت کان اڳ ثابت ٿي. انقلاب پسند ڪجهه ڏينهن خاموش رهڻ کانپوءِ وري اڀريا ۽ ڪيانگ جي ڏکڻ اولهه ۾ هڪ مزدور حڪومت قائم ڪري ورتي. مزدورن ۽ هارين تي تشدد ۽ انهن جي آواز کي دٻائڻ جو نتيجو عام بي چيني جي صورت ۾ ظاهر ٿيو. اتحاد جي خواب جي تعبير ڏڦيڙ جي صورت ۾ ظاهر ٿي. عوام جو جوش ۽ جذبو حڪومت جي سختين سان گهٽجڻ بدران وڌندو ويو، ايستائين جو امير طبقي جي گرفت ڪمزور ٿي وئي، سياسي بيداري سرمائيدارن جي رهيل سهيل اثر کي به ختم ڪري ڇڏيو. تعليم يافته شهري ۽ اڻ پڙهيل ڳوٺاڻا قومي ترقي لاءِ متفق ٿي، صحيح راهه ڳولڻ لڳا ان طلب ۽ تلاش ۾ کين اها تمام جلد ان حقيقت جي خبر پئي ته ڪجهه غيرملڪي طاقتون چين جي قومي ترقي کي پنهنجي مفاد خلاف سمجهي سڌارن وارين سمورين تجويزن کي ناڪام ڪرڻ جي پويان پيل آهن. جاپان به اجنبي طاقتن ۾ شامل هو، ان ڪري ان خلاف به نفرت جو جذبو پيدا ٿيڻ لڳو ۽ اهوئي اڳتي هلي دشمني جو بنياد بڻيو.
ان کان پهريان غيرملڪي برتري ۽ اقتدار سياسي مداخلت ۽ نامناسب رعايتن خلاف مظاهرا رڳو تعليم يافته طبقي تائين محدود هئا پر مزدورن ۽ هارين به ان ۾ حصو وٺڻ شروع ڪري ڇڏيو. ماڻهن کي ٻڌايو ويو ته چين جي اقتصادي ترقي ۽ تنظيم کي وڏو خطرو ان ئي ملڪ مان ٿي سگهي ٿو جيڪو بحرالڪاهل ۾ پاڻ کان سواءِ ڪنهن قوم جو اقتدار ڏسڻ نٿو چاهي، جاپاني شين جي بائيڪاٽ جو محرڪ به اهوئي خيال هو. جاپاني مال جي بائيڪاٽ جي تحريڪ شهرن ۽ ڳوٺن مان ٿيندي ملڪ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ پهچي وئي ۽ اڪثر هنڌن تي جاپاني مال سان هولي کيڏي وئي.
جاپان ۾ آبادي جي واڌ سان گڏ گذرسفر جي ذريعن واري مسئلي جي اهميت به وڌندي پئي وئي. جاپاني مدبر 19هين صدي جي آخر کان ان بنياد تي سلطنت وڌائڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. انهن جي نظرن منچوريا ۽ ڏکڻ ۾ سيام ۽ جزيري نما ملايا کي تاڙي ورتو هو. سماٽرا ۽ جاوا ۾ پهرين مهاڀاري لڙائي کان پهريان واپار ۾ جاپانين جو حصو 4/1 سيڪڙو هو. 16 سالن کان پوءِ اهو حصو 30 سيڪڙو ٿي ويو. هالينڊ، فرانس ۽ برطانيه جاپان جي ان واپاري اڳڀرائي کي ڪڙي نظر سان ٿي ڏٺو ۽ هالينڊ پنهنجي بحري ٻيڙي جي طاقت ۾ اضافي جي تجويز ان خيال سان ڪئي هئي ته جيئن جاپان خلاف آئنده قدم ۾ ان کان ڪم ورتو وڃي.
جاپان اتر چين کي پنهنجي طاقت جا گهوڙا ڊوڙائڻ لاءِ رڳو ويجهو هجڻ جي ڪري نه چونڊيو هو پر کيس ان سرزمين ۾ قدرت جا خزانا دفن ٿيل نظر ايندا هئا. اتر چين پنجن صوبن تي ٻڌل آهي، انهن مان شانسي، چامارشانٽنگ ۽ سوي يون ايراضي جي لحاظ سان امتيازي حيثيت رکن ٿا. زميني ماهرن جو اندازو آهي ته انهن صوبن ۾ ڪيترائي لک ٽن ڪوئلو موجود آهي. چين ۾ جيترو لوهه موجود آهي ان جو 80 سيڪڙو منچوريا ۽ 10 سيڪڙو اتر چين ۾ موجود آهي. ڪپڙو ٺاهڻ ۽ سٽ ڪٽڻ جا 8/1 سيڪڙو ڪارخانا اترين صوبن ۾ آهن ۽ انهن ۾ 4/3 سيڪڙو ڪارخانا جاپانين جي ملڪيت آهن. انهن ڪارخانن ۾ جاپان جو جيڪو سرمايو لڳل آهي اهو بائيڪاٽ جي تحريڪ جي نتيجي ۾ بلڪل ختم ٿي وڃي ها.
جاپاني مدبرن کي يقين هو ته منچوريا متعلق اسان جا جيڪي ارادا آهن، جنگ جي ڪري پيدا ٿيل پيچيدگين جي ڪري ڪير به ان ۾ مداخلت نه ڪري سگهندو. ان وقت روس داخلي ڳڻتين ۾ ورتل هو ۽ آمريڪا چين جي 8 معاملن ۾ اڪيلو مداخلت ڪرڻ جي جرئت نه ٿي ڪري سگهيو. برطانيه وٽ به غيرجانبداري قائم رکڻ کان سواءِ ڪو چارو نه هو. جاپان 1931ع ۾ منچوريا شامل ڪرڻ لاءِ جيڪو فوجي قدم کنيو گڏيل قومن جو اتحاد به ويچارپ جي ڪري ان خلاف ڪو اثرائتو قدم نه کڻي سگهيو. چيني حڪومت فرنگ جي بارگاهه ۾ هڪ وڏي فرياد ڪئي پر ڪير به سندس داد لاءِ نه پهتو. گڏيل قومن جي جمعيت جي 18 هين سالياني اجلاس ۾ ويلنگٽن ۾ چين جي فرانس ۾ مقرر سفير پنهنجي حڪومت طرفان 4 آڪٽوبر 1937ع ۾ هي اعلان ڪيو.
”جاپان پنهنجي بري، بحري ۽ هوائي فوج سان چين تي جيڪو حملو ڪيو آهي اهو انتهائي جابراڻو قدم آهي. ان جا سبب ڀلي ڪهڙا به هجن اهي جاپان جا پنهنجا پيدا ڪيل آهن، هو چين تي حملي لاءِ بهانو ڳولي رهيو هو. جيڪڏهن اهو فرض ڪيو وڃي ته اهي سبب پيدا ڪرڻ ۾ جاپان جو عمل دخل ناهي تڏهن به انهن جي نوعيت اهڙي نه هئي جو هڪ امن پسند پاڙيسري تي اهڙي حملي کي جائز قرار ڏئي سگهجي. جاپان جي امن پسندي واري دعويٰ ۽ ٺاهه جي ڳالهه کي نظر ۾ رکندي هر جهيڙي جو فيصلو (ڀل اهو ظاهري طورتي ڪنهن حد تائين اهم معلوم ٿيندو هجي) پرامن طورتي ٿي ٿي سگهيو. چين شروع ۾ ئي اها خواهش ظاهر ڪري ڇڏي هئي ته هنڱ چائو جي فضائي اڏي بابت رسمي سياسي طور تي ڳالهه ٻولهه ڪئي وڃي.“
ٽينسن ۾ 20 هزار جاپاني فوج ۽ هڪ سؤ جهاز جمع ٿيڻ کان پوءِ چين جاپان کي صلاح ڏني ته ان جهيڙي جو فيصلو پرامن طور سان ڪرايو وڃي. ان ڪوشش ۾ ناڪامي کان پوءِ هن واشنگٽن معاهدي تي صحيحون ڪندڙ 9 سلطنتن ۽ ٻين سلطنتن يعني جرمني ۽ سوويت يونين کي (جنهن جا مفاد اولهه جي مقدس هنڌ سان وابسته هئا) ان معاملي کان آگاهه ڪيو ته چين ان جهيڙي جو فيصلو بين الاقوامي قانون تحت ڪرڻ لاءِ تيار آهي پر جاپان طاقت استعمال ڪرڻ واري پاليسي ۽ چين جي ان حصي جي فتح واري پروگرام تي عمل پيرا آهي. جاپان جي اها حرڪت چين جي ٻڌي ۽ سياسي آزادي خلاف هڪ جابراڻو قدم آهي. جيئن ته چين گڏيل قومن جي جماعت جو ميمبر آهي ان ڪري جاپان جو اهو حملو گڏيل قومن خلاف چئلينج جي حيثيت رکي ٿو. جاپان جو اهو قدم معاهدي جي شڪ نمبر (2) جي ڀڃڪڙي آهي. بحرالڪاهل ۽ پوءِ پوري دنيا تي اقتدار جو علم بلند ڪرڻ بابت جاپان جا جيڪي عزم آهن چين جي فتح انهن جي ئي ڪڙي آهي. ان سان عالمي امن کي سخت خطرو آهي، جاپاني حڪومت جي ذميدار ميمبر بار بار اهو اعلان ڪيو ته چين کي سچائي جي کوٽ جي سزا ڏني ويندي ۽ گوڏن ڀرجهڪڻ تي مجبور ڪيو ويندو. سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته جاپان چين کان سچائي ۽ دوستي جي ڪهڙي مظاهري جي توقع رکي ٿو. شايد اهو ته چين ٽوڪيو جي حڪمن تي بنا ٻڙڪ ٻاهر ڪڍڻ جي عمل ڪري. جاپان جي پرڏيهي وزير اهو چئي ته ”چيني حڪومت جاپان جي مخالفت ۽ ان خلاف فساد کي پنهنجي قومي پاليسي جو محور بڻائڻ چاهي ٿي.“ رڍ کي گدڙ جي کل پارائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن اهو واضح ناهي ڪيو ته چين کي جاپان بابت ڪهڙا جذبا رکڻ گهرجن. مون کي تعجب آهي ته هن اهو ڇو نه چئي ڇڏيو ته مسلسل ڪاهه، هزارين چينين جي بيدردي سان قتل، ڪروڙين رپين جي ملڪيتن جي تباهي ۽ هڪ ٻئي پٺيان ان جي صوبن تي قبضو ڪرڻ تي چين کي جاپان جا ٿورا مڃڻ گهرجن ۽ ساڻس محبت ۽ دوستي جو تعلق رکڻ گهرجي. تباهي ۽ بربادي جي انهن طريقن سان جاپان چين سان دوستاڻا لاڳاپا قائم ڪرڻ ٿو چاهي. جاپاني مدبرن جي بيانن مان لڳي ٿو ته جاپان جنگ ۽ جدل جي مافيا ۾ مبتلا ٿي چڪو آهي. ڪاميابين جي حد کان وڌيڪ خواهش انهن عملن مان ظاهر آهي جيڪي چين ۾ ڪيا ويا آهن. بين الاقوامي امن کي تباهه ڪرڻ جا اهي روشن مثال آهن، جن سان جاپان جي مٿان شرمندگي ۽ ملامت ٿي رهي آهي. ان سان نه رڳو بين الاقوامي قانون جي ڀڃڪڙي ٿي ٿئي پر معاهدن جا اصول به ٽٽن ٿا. خاص طور تي ڪيلوگ معاهدو (پيرس) ۽ واشنگٽن معاهدو (جنهن ۾ جاپان اڃا تائين شريڪ آهي.) جاپان جي اها روش چين ۾ ويڙهه ۽ چين جي باشندن جي مصيبت ۾ مبتلا هجڻ جو سبب آهي. مون کي خبر آهي ته هتي امن پسند ماڻهو به موجود آهن، شايد اهو سوال ڪن ته گڏيل قومن جي جمعيت ڇا ڪري؟ مان ان حقيقت کان باخبر آهيان ته گذريل تجربن کي ڏسندي جمعيت کي احتياط کان ڪم وٺڻو پوندو پر ان جو اهو مطلب قطعي ناهي ته ڪجهه به نه ٿو ٿي سگهي. ان لاءِ جمعيت پنهنجي هڪ ميمبر ۽ عالمي امن کي بچائڻ لاءِ ڪجهه به نه ڪري. جيڪڏهن گڏيل قومن جي جمعيت طاقت جي مقابلي ۾ حق جي حمايت نه ٿي ڪري سگهي ته دنيا کي اهو ته ٻڌائي سگهي ٿي ته ظلم ڪنهن ڪيو، جيڪڏهن اها ظلم کي روڪي نه ٿي سگهي ته ان جي مذمت ته ڪري سگهي ٿي، جيڪڏهن اها بين الاقوامي قانون لاڳو نه ٿي ڪري سگهي ته گهٽ ۾ گهٽ اهو اعلان ته ڪري سگهي ٿي ته اڃا تائين انهن معاهدن کي ڪالعدم قرار ناهي ڏنو ويو. جيڪڏهن اها پوڙهن، عورتن ۽ ٻارن جي بيدردي سان قتل ۽ فضائي بمباري جي ناجائز طريقن سان ملڪيتن جي تباهي کي روڪي نه ٿي سگهي ته پنهنجا جذبا ته ظاهر ڪري ٿي سگهي ته جيئن انهن طريقن کي ترڪ ڪرڻ بابت عالمگير مطالبي کي هٿي ملي. اخلاقي ۽ قانوني اعتبار کان جمعيت کي ڪنهن به معاهدي متعلق پنهنجا فرض نڀائڻ کان پاسو نه ڪرڻ گهرجي پر اهو ان جي وجود لاءِ به ضروري آهي ته جيڪا نازڪ صورتحال تازو اوڀر ۾ پيدا ٿي آهي ان کي نظر ۾ رکندي بين الاقوامي معاهدن، انسانيت ۽ انصاف جي ابتدائي اصولن جي ڀڃڪڙي جي مذمت ڪري، چين ۾ جاپاني طيارن جي بمباري خلاف عالمي ضمير زبردست احتجاج ڪيو آهي. سموري مهذب دنيا کي ان جي مذمت ڪرڻ گهرجي. ان حقيقت جو اظهار به ضروري آهي ته شنگهائي ۾ جاپاني ٻيڙي جي ڪمانڊر ان چيف اهو اعلان ڪيو هو ته جهازن ذريعي نانڪن تي بمباري ڪئي وڃي. ان بابت آمريڪا جي سيڪريٽري آف اسٽيٽس مسٽر ڪاڊل هل هي اعلان ڪيو ته ”آمريڪا ان عمل کي پسند نه ٿي ڪري ته نانڪن جي باشندن ۽ ڌاري آبادي کي خطري ۾ وڌو وڃي نه ئي ان تجويز کي پسند ٿي ڪري ته نانڪن ۾ ترسيل ڌاريا شهر مان نڪري وڃن جتي هو جائز طريقي سان ڪاروبار ڪري رهيا آهن. حڪومت جي راءِ ۾ هڪ وڏي علائقي تي بمباري جتي ڌاري آبادي هجي انصاف، قانون ۽ انسانيت جي اصول خلاف آهي.“
گڏيل قومن جي جمعيت جي مشاورتي مجلس جيڪا 23 ميمبرن تي مشتمل هئي تنهن چين، جاپان تڪرار بابت هڪ قرارداد منظور ڪئي جنهن ۾ جاپان جي ان عمل جي مذمت ڪئي وئي ته هن جهازن سان چين جي شهرن مٿان بم وسايا. مشاورتي مجلس ان قرارداد ۾ واضح ڪيو ته جاپان جا اهي قدم پوري دنيا ۾ نفرت ۽ افسوس پيدا ڪندڙ آهن ۽ انهن متعلق ڪابه لاچاري پيش نه ٿي ڪري سگهجي. جمعيت جي ميمبرن کي سفارش ڪئي وئي ته سهولت ۽ امڪان جي حدن ۾ رهي چين جي وڌ کان وڌ مدد ڪئي وڃي. تقرير ختم ڪرڻ کان پهريان اهو واضح ڪرڻ ضروري ٿو لڳي ته جاپان جي حملي سان اوڀر ۾ تازو نازڪ صورتحال پيدا ٿي وئي آهي. اهو مسئلو گڏيل قومن جي جمعيت جي ضروري غورويچار ۽ عمل جو مستحق آهي.
”پورو چين امداد ۽ سهائتا لاءِ اکيون ڦاڙي مهذب دنيا ڏانهن ڏسي رهيو آهي انهن جو اميدون گڏيل قومن جي جمعيت سان وابسته آهن، جيڪا امن ۽ انسانيت جي اصول جي حامي آهي. چين جا رهواسي هر مهذب قوم کي درخواست ٿا ڪن ته ظلم ۽ تشدد جي بي لگام طاقتن کي روڪڻ لاءِ جلد قدم کنيا وڃن. چينين کي قتل عام کان بچايو وڃي ۽ انهن جي مصيبتن کي گهٽ ڪيو وڃي. مون کي اميد آهي ته گڏيل قومن جي جمعيت انسانيت جي ناتي چين سان انصاف ڪرڻ ۽ دنيا ۾ امن قائم رکڻ لاءِ جلد ڪو اثرائتو قدم کڻندي.“
جاپان جي ظلمن بابت جيڪو ڪجهه گڏيل قومن جي جمعيت ۾ چيو ويو جاپان جي نمائندي هڪ ڊگهي تقرير ۾ ان جو جواب ڏنو. جنهن جو هي فقرو خاص طورتي ذڪر جوڳو آهي ته ”جاپان خلاف اهڙيون ڳالهيون ڪرڻ جو حق صرف ان قوم کي آهي جنهن جو دامن انهن الزامن کان پاڪ هجي.“ گڏيل قومن جي جمعيت جي تجويزن ۽ قراردادن جو اوڀر ۾ تازو پيدا ٿيل صورتحال تي ذري برابر به اثر نه ٿيو ۽ جاپان منچوريا تي پنهنجو قبضو قائم ڪرڻ بعد ان جو نالو تبديل ڪري منچوڪائو رکي ڇڏيو.
قومپرست چينين ۽ سوشلسٽن وچ ۾ گهڻي وقت کان ڇڪتاڻ جاري هئي ۽ چين جي وڏي طاقت ان گهرو ويڙهه تي خرچ ٿي رهي هئي. جنرل چيانگ ڪيائي شيڪ چيني سوشلسٽن جي ليڊر مائوڊي ٽونگ سان ٺاهه ڪري ورتو. جاپان خلاف متحده محاذ قائم ڪرڻ جي تحريڪ زور وٺي وئي ۽ جاپانين جي اڳئين قدم کي روڪڻ لاءِ فوجي پلٽن ٺاهڻ جون تياريون شروع ٿي ويون پر اها تحريڪ اڃا ابتدائي مرحلي ۾ هئي ته 7 جولاءِ 1937ع تي هڪ معمولي واقعي جي بنياد تي جاپان سان نئين جنگ شروع ٿي وئي اهو معمولي واقعو اهو هو ته ڳوٺ لوڪو چائو ۾ مارڪو پولو پل ڀرسان هڪ جاپاني گشتي دستي جا 2 سپاهي غائب ٿي ويا. جاپانين چين جي حڪومت کان انهن جي ڏيڻ جو مطالبو ڪيو ۽ ان جي منظور نه ٿيڻ تي جنگ شروع ٿي وئي. ان جنگ ۾ 1942ع تائين جاپان جا 16 لک سپاهي ۽ آفيسر مارجي ويا هئا ۽ زخمي ٿيا هئا. چين جو نقصان ان کان ٻيڻو هو تقريباً 6 لک چيني بمباري ۽ ٻي جنگي تباهي ۾ اجل جو شڪار ٿيا. تقريباً 10 لک چورس ڪلوميٽر علائقو چينين جي قبضي مان نڪري ويو هو. ان ڊگهي ۽ تباهي مچائيندڙ جنگ ۾ ڪجهه هنڌن مثال طور ونگ چائو، فوچائو ۽ چنگ شا ۾ چينين کي شاندار فتح به حاصل ٿي ۽ هنن حملو ڪندڙن کي پوئتي هٽڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو پر مجموعي طورتي چين جي محاذ جي حالت اهڙي نه هئي جنهن سان مستقل قريب ۾ ڪا وڏي اميد وابسته ڪئي وڃي. بهرحال چيني تمام گهڻي نقصان باوجود همت ۽ بهادري سان وڙهي رهيا هئا. ڇاڪاڻ ته چين جاپان جنگ عالمگير جنگ جو ضميمو بڻجي وئي هئي ۽ چين اتحادين ۾ شامل هو ان ڪري جاپان ۽ چين وچ ۾ صلح جو ڪوبه امڪان نه هو.