چين جو هڪ جائزو
هنن جا زرعي اوزار جيڪي هي شروع ۾ استعمال ڪندا هئا پٿر جا ٺهيل هوندا هئا. ساڍن ٽن سؤ سالن جي آثارن مان خبر پوي ٿي ته هنن ماڻهن کي ٻني ۾ پاڻي ڏيڻ جو طريقو ايندو هو. گهڻا تڻا ماڻهو اترين حصي ۾ آباد هئا، هتي جي مٽي زرخيز هئي ۽ اهي اوزار ان مٽي ۾ استعمال ڪندا هئا. حالتن ۽ واقعن مان خبر پوي ٿي ته هي ماڻهو پراڻي زماني ۾ به سٺا هاري هئا. چيني باشندا شهر ۾ رهندا هجن يا ڳوٺ ۾ هنن جي رهڻ ڪهڻ جو طريقو هڪ جهڙو آهي. هي ماڻهو پنهنجن مائٽن سان تمام گهڻي محبت ڪندا آهن ۽ انهن جي عزت ڪندا آهن، جيڪي مائٽ مري ويندا آهن انهن کي وساريندا نه آهن ۽ هميشه انهن کي محبت سان ياد ڪندا رهندا آهن ۽ ڏکئي وقت ۾ انهن کان مدد گهرندا آهن. پنهنجي ٻارن جي پرورش ۽ تربيت جو خاص خيال رکندا آهن. هي پنهنجي ٻارن کي قوم جو سرمايو سمجهندا آهن، ان ڪري انهن جي پرورش سٺي نموني ڪئي ويندي آهي ته جيئن اهي وڏا ٿي ملڪ ۽ قوم جي خدمت ڪري سگهن.
خاندان جي ڪنهن فرد کي وراثت کان محروم ناهي ڪيو ويندو، ڀلي اهو بدنام هجي، غريب هجي يا امير، اهو جنهن مهل چاهي واپس اچي سگهي ٿو. ان سلسلي ۾ کيس ڪنهن به قسم جي ضمانت جي ضرورت ناهي. جيڪڏهن پيدائش وقت ڪو ٻار ڪمزور پيدا ٿيندو آهي ته هي ماڻهو ان کي نظر انداز ناهن ڪندا، پر ان جي به پرورش دل ۽ جان سان ڪندا آهن. اهو ضرور آهي ته ان کي ڪٿي پري پڙهائڻ لاءِ ناهي موڪليو ويندو. هي ماڻهو فرد کي خاندان جو حصو تصور ڪندا آهن. شادي مرد ۽ عورت جي مرضي سان ناهي ٿيندي، پر خاندان جا بزرگ انهن جي شادي جو فيصلو ڪندا آهن.
پراڻي زماني ۾ خاندان جا سمورا فرد گڏ رهندا هئا ۽ گڏ ئي کائيندا پيئندا ۽ راند روند ڪندا هئا، پر سمهڻ لاءِ انهن جا ڪمرا الڳ الڳ هوندا هئا. هي ماڻهو تمام گهڻي پيار ۽ محبت سان زندگي گذاريندا هئا ۽ هڪ ٻئي جي مدد ڪرڻ پنهنجو فرض سمجهندا هئا. جيڪڏهن ڪڏهن ان جي ابتڙ ٿيندو هو ته خاندان جا سڀ کان وڏا بزرگ ان تي افسوس ظاهر ڪندا هئا ۽ انهن کي نصيحت ڪندا هئا. ڏاڏي ڏاڏو گهر جا سڀ کان وڏا بزرگ سمجهيا ويندا هئا. گهر جي هر ڪم ۽ هر معاملي ۾ انهن جي صلاح لازمي سمجهي ويندي هئي. انهن جي وفات کان پوءِ والدين ان ذميداري کي سنڀاليندا هئا. اهي به پنهنجي والدين وانگر وڏي عمر جا هوندا هئا. هاڻي عوامي جمهوريه چين ۾ ماڻهن جي گهريلو زندگي ۾ وڏي تبديلي اچي وئي آهي. هاڻي مرد ۽ عورتون الڳ الڳ رهن ٿا. وڏن وڏن ڪمرن ۾ سڀ گڏجي ويهي ماني کائيندا آهن. ٻارن لاءِ مدرسا ٺهيل آهن ۽ جڏهن اهي ٿورا وڏا ٿي ويندا آهن ته انهن کي شروعاتي اسڪولن ۾ داخل ڪيو ويندو آهي.
وڏي عمر جي ٻارن کي بورڊنگ هائوس ۾ داخل ڪرايو ويندو آهي، ننڍن ٻارن جي سارسنڀال لاءِ دائي خانا قائم ڪيا ويا آهن ۽ وڏن ٻارن لاءِ اسڪول وڃڻ لازمي قرار ڏنو ويو آهي. اهڙي طرح عورتون گهر جي سمورين ذميدارين کان آزاد ٿي ويون ۽ اهي زراعت ۽ صنعت ۾ مردن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي ڪم ڪرڻ لڳيون. عورتن جي تعليم تي خاص ڌيان ڏنو ويو، جنهن سان انهن کي معاشري ۾ هڪ خاص مقام حاصل ٿي ويو آهي.
[b]پکيڙ ۽ پيداوار
[/b]چين ايشيا کنڊ جي اوڀر حد جي تقريباً وچ ۾ واقع آهي، جيتوڻيڪ ان جي پکيڙ اڪثر بدلبي رهندي آهي، پر عام طور اهو چئي سگهجي ٿو ته هي 8.3 درجا 25. 53 درجا اتر غرص بلند ۽ 80 کان 130 درجا اوڀر طول بلند ۾ واقع آهي. لفظ چين سڀ کان پهريان شهنشاهه چي هوانگ طي 221 ق م ۾ سڄي ملڪ لاءِ استعمال ڪيو. هونئن ته منوسمرتي ۽ مهاڀارت ۾ به انهن ماڻهن جو ذڪر آهي، پر گهڻو ڪري اهو جابلو قبيلن لاءِ استعمال ٿيو آهي. اصل چين طرف اشارو ناهي. 11 هين صدي عيسوي تائين يورپ وارن کي چين جي تحقيق نه هئي، مارڪو پولو وغيره جي ڪهاڻين مان هنن نه ٿي ڄاڻيو ته اوڀر ۾ هڪ وڏو ملڪ آهي، جنهن کي عام طور تي ”ڪي ٿي“ چيو ويندو آهي. هي لفظ اصل ۾ ”ڪتائي“ يا ”ڪيا خطا“ مان جيڪو وچ ايشيا جو صوبو ۽ شهر آهي، بگاڙي ٺاهيو ويو آهي. روسي اڃا تائين چين کي ”حظائي“ چوندا آهن. مسلمان سياحن ۽ جغرافيه دانن شروع کان ئي هن کي چين (۽ جيئن ته عربي ۾ چ ناهي ان ڪري سين يا صين) چيو. پر اصليت اها آهي ته شهنشاهه چي هوانگ طي ان جو نالو شين هي پنهنجي خاندان جي نالي تي رکيو هو. ان ڪري ته عرب وارا ان ملڪ کي سين لفظ سان ئي ڄاڻين ٿا. حديث رسول ﷺ مان به ظاهر آهي، جنهن مان ارشاد آهي ته ”اطلبو العلم ولو کان بالعين“ مغربي سياحن جي ڪتابن سان يورپ وارن ۽ خاص طور پٽولي پنهنجي جغرافيه ۾ چين جو ذڪر وڌائي ڇڏيو. هاڻي يورپ ۾ اها غلط فهمي پيدا ٿي ته ”ڪي ٿي“ ۽ چين ٻه الڳ الڳ آهن يا هڪ آهي ۽ اها غلط فهمي 1605ع تائين رهي. جڏهن هڪ پادري بينيڊڪٽ گوئي کي هندستان موڪليو ويو هو ته اصليت جي خبر پوي. حالانڪ ان کان ڪيتريون ئي صديون پهريان مسلمانن جا چين سان لاڳاپا واپاري ۽ معاشرتي تمام سٽي نموني قائم هئا ۽ مسلمانن چين تي تفصيلي ڪتاب لکيا آهن. خاص طور تي تبريز جي وزير رشيدالدين چين جو حال تمام تفصيل سان لکيو آهي. 1318ع سفرنامي ابن بطوطه ۾ به تفصيلي احوال آهي.
چين ۾ جيڪڏهن منچوريا کي به شامل سمجهيو وڃي ته ان جي پکيڙ ايتري ئي آهي، جيتري گڏيل هندستان جي هئي ۽ آبادي ٿوري وڌيڪ آهي. چين جي آبادي 40 ڪروڙ کان به وڌيڪ آهي. پروفيسر گائلز لکي ٿو ته ”جيڪڏهن چيني هڪ قطار ۾ ڪنهن جاءِ تان گذرڻ شروع ڪن ته اهو دلچسپ جلوس قيامت تائين ختم نه ٿئي، ڇاڪاڻ ته ان کان پهريان جو موجوده پيڙهي جو آخري ماڻهو ان مقرر ڪيل جاءِ تان گذري، نئون نسل پيدا ٿي وڏو ٿي چڪو هوندو ۽ اهو گذرڻ شروع ٿي ويندو.“
منچوريا کي ڇڏي سڄو ملڪ ٽن دريائن جي وچ تي مشتمل آهي، يعني، دريا هوانگ هو، درياء زرد، درياء ينگ سي ڪيانگ ۽ درياء سي ڪيانگ، جيڪي تبت جي اڀرين حصي مان نڪرن ٿا ۽ تقريباً هڪ جهڙا هلندي بحرالڪاهل ۾ وڃي ڪرن ٿا. اتر ۾ هوانگ هو آهي ۽ ڏکڻ ۾ سي ڪيانگ ۽ ينگ سي ٻنهي جي وچ ۾ آهي. هوانگ هو ۽ ينگ سي جي وچ ۾ سن لنگ جا جبل آهن. ڪوهه سن لنگ جي اتر ۾ نهايت نازڪ ذرن جي سڀئي مٽي آهي، جنهن کي لوئيس چوندا آهن. اها مٽي صدين ۾ گوبي ريگستان جي انهن نازڪ نازڪ ذرن مان ٺهي آهي، جيڪي اڏري اڏري ايندا رهيا ۽ ڄمندا رهيا. هن مٽي جي زرخيزي جو ڪارڻ اهو آهي جو گاهه جي پيداوار تي اهي ذرا اچي ڄمندا رهيا ۽ تهه ڄمائيندا رهيا ۽ هاڻي مٽي ٻين نباتاتي جزن سان ملي ڪري زرد زرخيز ٿي وئي آهي. ان مٽي جي ڪري درياءَ هوانگ هو جو پاڻي زرد ڏسڻ ۾ ايندو آهي ۽ ان کي درياءَ زرد جو نالو ڏنو ويو آهي.ان زرد سطح جي اوڀر ۾ دريا هوانگ هو جي مسلسل ۽ صدين جي عمل سان اهو زرخيز ميدان بڻيو آهي، جنهن کي ميدان اعظم چيو ويندو آهي، ان ميدان ۾ دريا هوانگ هو جبلن کان آندل مٽي هميشه پکيڙيندو رهندو آهي. درياءَ جا پاسا مصنوئي ڪنارن ۽ بندن سان ٻڌل آهن ۽ جڏهن به بند ٽٽي پوندا آهن ته قيامت جهڙي ٻوڏ ايندي آهي. اهو درياءَ شهر ڪائي چنگ فو جي مقام تي ميدان چين ۾ داخل ٿيندو آهي ۽ هتان کان سمنڊ تائين هن جو رخ اڪثر تبديل ٿيندو رهندو آهي. گذريل اڍائي سالن ۾ هي 9 ڀيرا پنهنجو رستو بدلائي چڪو آهي. 53- 1851ع ۾ درياءَ جو اتريون بند ڀڄي پيو ۽ اهو 12 ميل ڊگهي پاڻي جي چادر جي شڪل ۾ وهي وڃي اتر ۾ درياءَ طاسنگ ۾ ڪريو ۽ پهرين ڪنارن ۽ هاڻي نئين رستي جي وچين ايراضي کي گپ بڻائي ڇڏيو آهي.
درياءَ ينگ سي ڪيانگ آءِ چنگ وٽان ميدان ۾ داخل ٿئي ٿو، اتان کان 6 سؤ ميل پهريان ان ۾ درياءَ هان ملي ٿو. ان جاءِ تائين هي جهاز راني جي قابل آهي ۽ سمنڊ ڏانهن ويندڙ جهاز به هن ۾ اچي سگهن ٿا. هن جي ڪناري تي ڪيترائي مشهور شهر آباد آهن، ڇاڪاڻ ته هن جي وادي دنيا جي زرخيز ترين زمين ۾ شمار ٿئي ٿي. هن وادي کي ووهان چوندا آهن. ڏاکڻي بلند سطح مان درياءَ سي ڪيانگ وهي ٿو ۽ ڏکڻ اولهه ميدان ٺاهي ٿو. هي ميدان اترين ميدان کان الڳ ٿي ويو آهي ۽ آمدورفت جي گهٽتائي جي ڪري هتان جي معاشرتي زندگي گهڻو مختلف آهي، هي حصو تمام گهڻو آباد آهي ۽ ٻي جاءِ تي جتي چيني ملن ٿا (مثال طور هند چيني، ملايا؟ جاوا وغيره) اهي سڀ هن خطي مان آيل آهن.
چين جو تمام گهڻو حصو زرعي آهي. 80 سيڪڙو روزي جو دارومدار زراعت تي آهي ۽ چين جي برآمد جو 3 ڏهائي 4 حصو زرعي شين تي مشتمل آهي. چين ۾ چانور، ڪڻڪ ۽ جوار ٿيندي آهي. پوري دنيا جي چانورن جي پيداوار جو 60 سيڪڙو چين ۾ ٿئي ٿو. 50 سيڪڙو چانهه، 25 سيڪڙو ريشم ۽ 10 سيڪڙو روئي هتي پيدا ٿئي ٿي ۽ گهڻو ڪري ڏکڻ اولهه ۽ اولهه مان حاصل ٿئي ٿي. ان کان سواءِ سويا مٽر ۽ تنگ جو تيل جيڪو وارنش جي ڪم ايندو آهي، اهو ته چين کان سواءِ ڪٿي ٿيندو ئي ناهي ۽ وڏي مقدار ۾ اهي ٻئي شيون ٻاهر وينديون آهن.
معدنيات جي لحاظ سان به چين تمام گهڻو خوشحال آهي، ڪوئلو جيڪو سڀ کان وڌيڪ ضروري شيءِ آهي هتي چڱي مقدار ۾ ملندو آهي. لوهه به تقريباً اڍائي ڪروڙ مڻ هر سال ڪڍيو ويندو آهي ۽ جاپان موڪليو ويندو آهي، انٽي مني ٽنگسٽن ۽ ٽين به ڪافي مقدار ۾ ملندو آهي. صنعت ۾ چين ٻين ملڪن جو مقابلو شايد ڪڏهن به نه ڪري سگهي، ڇو جو ڪافي مقدار ۾ معدنيات ملڻ جي باوجود اهي ايتريون نه آهن جو مثال طور آمريڪا جي پيماني تي ڪارخانا هلائي سگهي، پر پوءِ به جيڪي شيون ٺاهيون وينديون آهن اهي وڏن وڏن ڪارخانن ۽ فيڪٽرين بدران گهريلو صنعت جي اصول تي ٺاهيون وينديون آهن. جنهن ۾ هر گهر ۽ هر ڳوٺ ۾ ننڍي پيماني تي ڪارخانو هوندو آهي. وڏن وڏن ڪارخانن جي حوالي سان ته صرف شنگهائي کي صنعتي شهر چئي سگهجي ٿو. پوري چين ۾ جيتريون ڪپڙي جون فيڪٽريون آهن انهن مان اڌ صرف اتي ئي آهن، اهڙي طرح اٽي جون مشينون به سڀ کان وڌيڪ اتي آهن. ڇاڪاڻ ته هي ينگ سي ڪيانگ جي منهن ۾ واقع آهي ۽ ان جي ڀر ۾ تمام گهڻي زرخيز وادي آهي.
درآمد ۾ خاص شيون هي آهن روئي ۽ اُنَ جي ڪپڙي جون مشينون، اوزار، معدنيات ۽ صنعتي شيون. واپار گهڻو تڻو ڪانٽن ۽ شنگهائي جي بندرگاهن کان ٿيندو آهي، رڳو ڪانٽن بندرگاهه جو واپار ڏکڻ آفريڪا جي واپار جي برابر آهي.
[b]دستڪاري[/b]
چين ۾ آتش بازيءَ جا ڦٽاڪا گهڻا ٺاهيا ويندا آهن. عام طور تي اهي ڦٽاڪا تمام ننڍا هوندا آهن، پر ان کان سواءِ گولا به ٺاهيا ويندا آهن، جن تي نانگن ۽ ديون جون تصويرون ٺهيل هونديون آهن. اهي گولا سٺي نموني ٺاهيا ويندا آهن. هتي ٿانوَ ٺاهڻ جو ڪم تمام سٺو ٿيندو آهي. ٿانون جا دڪان مارڪيٽن ۾ جام هوندا آهن. جتي ڪٽليون، ديڳڙيون، لالٽينون ۽ پتل جون سوين ٻيون شيون ٺاهيون وينديون آهن، تصويرن هيٺان شمعدان به تمام سهڻا ٺاهيا ويندا آهن.
هتي ڪاٺ جو ڪم به تمام سٺو ٿيندو آهي ۽ هي ماڻهو مضبوط پٽين ۽ بانسن مان ڪاٺ جا ٽب ۽ بالٽيون ٺاهيندا آهن. ٻارن لاءِ جهولا به ٺاهيا ويندا آهن، جن تي ڪپڙو وڇائي ٻارن کي سمهاريو ويندو آهي. ان کان سواءِ ننڍيون ننڍيون الماڙيون به ٺاهيون وينديون آهن، اهي ئي الماڙيون عورتن جي سينگار جو سامان رکڻ لاءِ به ڪم اينديون آهن. جيڪڏهن ڪنهن الماڙي کي کولي ڏسو ته ان جي اندر هڪ ننڍڙو آئينو، ڪنگو رکڻ جي جاءِ، هڪ ننڍڙو نچڪڻو ۽ ڪجهه پائوڊر رکيل هوندا آهن. دڪانن تي ڪاٺ جا ڪجهه خوبصورت پردا رکيل هوندا آهن، جن تي مصورن پاران قدرتي منظر چٽيل هوندا آهن. چيني مصورن کي اهڙي قسم جون شيون ٺاهڻ جو ڏاڍو شوق آهي. اهي ان کي فطرت جو شاهڪار سمجهندا آهن، هتي ٿانوَ تمام عمده ٺاهيا ويندا آهن، انهن مٽي جي ٿانوَن ۾ دلا، ڪونڊا ۽ گلدان تمام عمدا هوندا آهن. ڪنهن تي ڳاڙهو رنگ ۽ ڪنهن تي سائو رنگ ٿيل هوندو آهي. مٽي جون هنڍيون ۽ ان جا ڍڪڻا به تمام خوبصورتي سان ٺاهيا ويندا آهن. ان کان سواءِ مٽي جون مورتيون ٺاهڻ جو به عام رواج آهي. ڪجهه مورتيون ديوتائن جي شڪل ۾ ٺاهيندا آهن ۽ ڪجهه رڳو گڏيون هونديون آهن.
دهي کپائڻ وارو دهي جا ٽڪرا ڪٽي آلي ڪپڙي تي پکڙي ڇڏيندو آهي. ان جي پويان ورن وڪڙن واري دهي پيل هوندي آهي، جيڪا کاڌن جو ذائقو وڌائيندي آهي. مرچن واري ڳاڙهي دهي جا ٽڪرا رڳو ناشتي ۾ استعمال ڪيا ويندا آهن. مٽرن جي چٽڻي جيڪا تمام هوشياري ۽ سياڻپ سان ٺاهيندا آهن، گهڙن ۾ ڀري رکي ڇڏيندا آهن، چيني باشندا پنهنجي هر کاڌي ۾ ان چٽڻي جو استعمال ضرور ڪندا آهن.
چين ۾ هٿرادو گل ۽ ٻيو سونهن وارو سامان ٺاهڻ جو ڪم به عمدو ٿيندو آهي. هٿرادو گلن مان لفظ ٺاهيا ويندا آهن. شادين ۽ جنارن ۾ انهن ئي گلن جا هار ٺاهيا ويندا آهن ۽ جڏهن شهر ۾ ڪو وڏو ماڻهو ايندو آهي ته انهن گلن جو ئي مينهن وسائيندا آهن.
[b]آمدورفت جا ذريعا:
[/b]چين جا آمدورفت جا ذريعا تمام محدود آهن. ان جو ان مقابلي مان اندازو ٿي سگهي ٿو ته جيتوڻيڪ ايراضي ۾ چين گڏيل آمريڪا جي ٻه ڏهائي ٽي برابر آهي، پر جيڪڏهن اتي 34 ميل ريل آهي ته چين ۾ هڪ ميل ۽ آمريڪا ۾ جيڪڏهن هزار ميل مضبوط روڊ آهن ته چين ۾ 10 ميل. اڪثر جاين تي مزدورن جي مرڻ کان سواءِ ٻيا ڪي ذريعا نه هئا. ريلن جي سڄي تعمير غيرملڪي ڪمپنين جي ڪري عمل ۾ آئي. پهرين ريل 1875ع ۾ ٺاهي وئي، ان کان پوءِ بيلجيم پيڪن کان هانڪو تائين، آمريڪا هانڪو کان ڪانٽن تائين (نامڪمل)، روس منچوريا ۾ پيڪن کان سائبيريا ريلوي تائين، جرمني سنگ طائو کان سيان فو تائين، فرانس ڏاکڻي ريلوي ۽ انگريزن ينگ سي ڪيانگ جي وادي ۾ ريلوي پٽڙيون وڇايون. اهي ريلون انهن ئي غيرملڪي قومن جي هٿ ۾ هيون، پر باڪسرز تحريڪ کان پوءِ ان مان ڪيتريون ئي ريلون چيني حڪومت جي ماتحت ٿي ويون.
[b]پيداوار:
[/b]چين ۾ گرمي ۽ ٿڌ ٻنهي جون مون سون (برساتي) هوائون مينهن جو سبب بڻجڻ ٿيون. اپريل ۽ مئي ٻنهي مون سون جي وچ ۾ سڪون جو زمانو هوندو آهي. اتر ۾ هماليه جهڙي ڪابه زنڊڪ ناهي، ان ڪري برف پوش سائبيريا جون ٿڌيون هوائون اتر چين کي تمام گهڻو ٿڌو ڪري ڇڏينديون آهن. هونئن به مون سون برساتون اتر جي ڀيٽ ۾ ڏکڻ، ڏکڻ اولهه جي حصي ۾ وڌيڪ پونديون آهن. ان ڪري ڏاکڻي حصي ۾ چانور وڏي مقدار ۾ ٿيندا آهن. ڏکڻ چين ۾ مينهون ۽ ڍڳيون محنت جي ڪمن ۾ استعمال ٿينديون آهن، بار ڍوئڻ لاءِ گڏهن کي به استعمال ڪيو ويندو آهي. اتر جي آبهوا ۽ وري زرد مٽي چانورن کي راس ناهي ايندي، اتي چانورن بدران ڪڻڪ پوکي ويندي آهي. اتر چين ۾ پوکي جي ڪمن ۾ گهوڙن ۽ گڏهن کي استعمال ڪيو ويندو آهي. چيني گڏهه تمام گهڻو مضبوط هوندا آهن ۽ گهڻو وزن هڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تي کڻي ويندا آهن. وچون حصو هر شيءِ لاءِ مناسب آهي ۽ هتي هر شيءِ وڏي مقدار ۾ پيدا ٿيندي آهي. وادي احمر يا سرخ زمين ان ئي حصي ۾ آهي ۽ دنيا جي زرخيز ترين زمينن ۾ شمار ٿئي ٿي. هتي سال ۾ 6،6 فصل پوکيا ويندا آهن.
[b]گرمي پد:
[/b]ڏکڻ چين ۾ 60 ڊگري سينٽي گريڊ تقريباً هر سال رهندو آهي. ينگ سي جي ميدان ۾ تقريباً 7 مهينا ۽ اتر ۾ 5 مهينا.
[b]ڀاڄيون ۽ ٻوٽا
[/b]چين جا سمورا جهنگ تباهه ٿي چڪا آهن، پر اها اميد جي برخلاف ڳالهه ناهي ڇو، جو جتي جي تهذيب 5 هزار سال پراڻي ۽ مسلسل هجي اتي جهنگ جي موجودگي تعجب جوڳي ڳالهه آهي. جهنگلات جي نه هجڻ جي ڪري جيترو نقصان چين کي ٿيو آهي ۽ ٿيندو رهندو ان جو اندازو ڪرڻ به ڏکيو آهي. گذريل صدي جي آخري ڏهاڪي ۾ هوانگ هو ۾ جيڪا ٻوڏ آئي هئي ان ۾ 10 لک کان به وڌيڪ انساني جانيون ضايع ٿيون. ان مان انهن ماڻهن جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو، جيڪي بي گهر ٿيا. اهي ٻوڏون اڪثر اينديون رهنديون آهن. ماهرن جو گڏيل فيصلو اهو آهي ته ان جو ڪارڻ جبلن تي جهنگلات جي بربادي آهي ۽ انهن ٻوڏن جو ان کان سواءِ ٻيو ڪو علاج ناهي ته انهن جبلن تي جتي دريائن جا چشما آهن ۽ جتان گذرن ٿا ٻيهر جهنگ لڳا وڃن. جهنگلن جي تباهه ٿيڻ کي ايترا ڏينهن گذري چڪا آهن، جو اهو اندازو لڳائڻ تقريباً ناممڪن آهي ته شروع ۾ انهن جي ڪهڙي ڪيفيت هوندي. آبهوا ته اهڙي آهي جو هتي بهتر کان بهتر جهنگل ٿيڻ گهرجي. هن وقت به چين ۾ گلن ۽ ٻوٽن جا 9 هزار قسم آهن. خصوصيت اها آهي ته اتي اتر ۽ ڏکڻ ٻنهي جون ڀاڄيون ۽ ٻوٽا ملن ٿا. جبلن تي ڪجهه سخت جان وڻ جيڪي ماڻهن ۽ اتر جي ٿڌين هوائن کان بچي ويا، اهي باقي آهن. بانس چين ۾ فصل طور پوکيو ويندو آهي، اتي نه ٿو ملي. ڏکڻ ۾ جهنگلات ايترا تباهه ناهن ڪيا ويا جيترا اتر ۾، هتي ڏکڻ ۾ چڪلي پتي ۽ سوئي پتي، ٻنهي قسم جا وڻ ملن ٿا.
[b]جانور:
[/b]وڻن ۽ ٻوٽن جي چڱي تعداد ۾ هجڻ ڪري جانور به وڏي انگ ۾ آهن. وڻن ۽ ٻوٽن وانگر ئي جانورن جا به ڪيترائي قسم آهن. هتي اهڙ اجانور به ملي ويندا آهن، جيڪي دنيا ۾ ٻئي هنڌ ختم ٿي چڪا آهن. مثال طور رڇ، ٻلي ۽ طاڪن (هڪ جانور جيڪو هرڻ ۽ ٻڪري جي شڪل جو ۽ قد ۾ انهن کان وڏو هوندو آهي) ان کان سواءِ مختلف قسمن جا مور ۽ جهنگلي ڪڪڙيون جام آهن. ايلي گيٽر به ڌرتي جي اترين حصي ۾ هتان کان سواءِ ڪٿي به ناهي.
[b]واپار:
[/b]انقلاب کان پهريان درآمد واپار جو گهڻو حصو انگريزن جي هٿ ۾ هو ۽ برآمد گهڻو تڻو جاپان جي هٿ ۾ هئي، نه ته مغرب جي هر قوم ٿورو يا گهڻو هتي واپار ڪري ٿي ۽ شنگهائي ۾ بين الاقوامي آبادي قائم آهي. چيني حڪومت 15 مختلف حڪومتن سان واپار جا معاهدا ڪيا آهن، جن تحت ٽيڪس وغيره جي حد قائم آهي.
[b]صنعت:
[/b]چين اصل ۾ هڪ زرعي ملڪ آهي، پر هاڻي صنعت ۾ هن جو ايترو چرچو آهي جو يورپي ۽ آمريڪي عالمي منڊين تائين هن جي پهچ آهي. پهريان صرف هڪ شهر شنگهائي ئي صنعتن جو شهر هو، پر هاڻي انقلاب کان پوءِ ٻين وڏن شهرن ۾ به صنعت جا ڪارخانا لڳايا ويا آهن، پر اصل ۾ چين جا ڪارخانا چينين جا ڳوٺ بلڪ انهن جا گهر آهن. هر ڪاريگر پنهنجي گهرجي اندر ئي ڪم ڪري ٿو ۽ اهڙي طرح گهريلو صنعت جاري آهي. شنگهائي ۾ سڄي صنعتي فضا آهي. 1928ع ۾ هتي فيڪٽرين جو ڪل تعداد 273 هو ۽ انهن ۾ 87 غيرملڪي هيون. چيني فيڪٽرين ۾ مزدورن جو ڪل تعداد 53114 هو ۽ غيرملڪي ڪارخانن ۾ هڪ لک 8 سؤ 4 مزدور هئا. 1924ع ۾ هڪ ڪميشن ويٺو هو ته شنگهائي ۾ ملڪي ۽ غيرملڪي آبادي ۾ نابالغ مزدورن جي حالتن جي جاچ ڪري. ان جي رپورٽ مان خبر پوي ٿي ته اتي نابالغ مزدورن جي مجموعي طور مزدوري 11 رپين کان 20 رپيا ماهوار هئي. ان رپورٽ ۾ اهو ته تسليم ڪيو ويو ته اها مزدوري شنگهائي ۾ سادي ترين رهائش لاءِ به ڪافي ناهي. عورت جي مزدوري ٻه آني کان ساڍا پنج آنا روز جي هئي. مزدوري کان سواءِ پورهيتن کي ٻيون ڪي به سهولتون حاصل نه هيون. انقلاب کان پوءِ مزدورن کي ڪيتريون ئي سهولتون مليون آهن ۽ انهن جي مزدوري ۾ به چڱو اضافو ڪيو ويو آهي.
[b]چيني زبان:
[/b]چين، برما کي چيني زبان ۽ ڪوريا جي زبانن کي يڪ صوتي يا يڪ رڪني چوندا آهن. هي دنيا جون قديم ترين زبانون آهن. هن ۾ ابجد ناهي، پر هر لفظ لاءِ هڪ خاص ۽ عليحده نشاني آهي. ڀڃ ڊاهه سان نه پر ان نشاني مان مراد اهو خاص لفظ هوندو آهي. لفظ به سڀ کان جدا جدا ۽ سڀ منفرد. اشتقاق خودمختيار ناهي، ايستائين جو فعل به. جڏهن مختلف زمانن مثال طور ماضي، حال ۽ مستقبل ۾ ايندا آهن ته ڪنهن قاعدي جي لحاظ سان تبديل نه ٿا ٿين بلڪ تبديلي ايندي ئي ناهي. هتي ته هر زماني لاءِ هڪ نئون لفظ آهي، جنهن جو ان فعل جي ڪنهن ٻئي زمان جي شڪل سان ڪو تعلق ئي ناهي. لکت لاءِ ڪو قاعدو ناهي، جيڪو اچارن کي ملائي سگهي. بلڪ هڪ مقرر نشان مان هڪ مقرر لفظ سمجهيو ويندو آهي. هر لفظ پنهنجي جاءِ تي الڳ آهي ۽ انفرادي طور اچڻ گهرجي. تحرير جي ان طريقي جي ابتدا متعلق مختلف خيال آهن، ڪي چون ٿا ته جانورن ۽ پکين جي چنبن جي نشانن کي ڏسي تحرير جو اهو طرز وجود ۾ آيو. ڪجهه جو خيال آهي ته تارن جي ميڙن مان اهو خيال پيدا ٿيو پر گهڻن جو خيال آهي ته شين جي شڪل ٺپن ذريعي ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. مثال طور شروع ۾ جبل لکڻو هو ته جبل جو نقش ٺاهيو ويو هوندو، جيڪو اڃا به چيني ۾ ايئن ئي لکندا آهن وغيره. ظاهر آهي ته اهڙي قسم جا نشان زبان جي سمورين ضرورتن لاءِ ڪافي نه ٿا ٿي سگهن، ان لاءِ هڪ ٻه نهايت ابتدائي قسم جا طريقا اهڙا به آهن، جن سان اهي نشان پاڻ ۾ ملي ڪري نئين معنيٰ ڏين ٿا. ڪل ملائي هي نقش 6 قسمن جا آهن.
(1)تشڪيلي نقش (2) تخئيلي نقش (3) مليل جليل تخيئلي (4) مخالف نقش (5) استعاري نقش (6) صوتي نقش. انهن مان ئي زبان ٺهي آهي، ظاهر آهي ته مٿي جن لفظن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، اهي ڀلي ڪنهن قدر ڇو نه هجن، پر منفرد هجڻ جي صورت ۾ اهي زبان جي سمورين ضرورتن کي پورو نه ٿا ڪري سگهن ۽ نون خيالن کي تحرير ڪرڻ لاءِ ڪنهن ٻئي قاعدي جي ضرورت هئي، پر جيئن پهريان ذڪر ڪيو ويو آهي ته چيني زبان يڪ صوتي آهي ۽ اچار جيڪي چينين جي وات مان نڪرن ٿا اهي تقريباً 500 آهن ۽ انهن اچارن تي پوري ٻولي جو دارومدار آهي. ان بنياد تي ڪنهن ابجد کانسواءِ ته ڪم نڪري ئي نه ٿي سگهيو، ڇو جو ڪهڙو به ابجد انهن 500 اچارن جو اظهار ڪري وٺي هاءِ بس. هتي ضرورت آهي 20 هزار کان وڌيڪ نشانن جي ان ڪري اهو طريقو ايجاد ڪيو ويو ته ٻه يا ٻن کان وڌيڪ نشان ملائي لکيا وڃن ته جيئن نئين معنيٰ پيدا ٿئي، ڀلي تلفظ ساڳيو ئي رهي. ڀلي وات سان ڳالهائڻ ۾ ته ڪنهن هڪ ئي نشان جو آواز نڪري، پر جيئن ته تحرير ۾ ان هڪ نشان کان سواءِ ٻيان نشان به شامل آهن ان ڪري ان جي معنيٰ ٻي سمجهي وڃي. ان ڪري اچارن وارا نقش ٻن قسمن جا آهن هڪ صحيح اچار جن لاءِ نون نشانن جو تلفظ مقرر آهي ۽ ٻيا خصوصي نشان جيڪي تقريباً 214 آهن، انهن سان تلفظ تي ڪوبه اثر نه ٿو پوي، پر معنيٰ انهن کان مختلف ٿي ويندي آهي بلڪ صحيح اچارن وارن نشانن سان هڪ يا وڌيڪ ملي ايندا آهن. تلفظ صحيح اچار جو رهندو آهي ۽ معنيٰ خصوصي جي مناسبت سان ورتي ويندي آهي، جيتوڻيڪ هڪ صحيح اچار جي تلفظ جي انهن خصوصي نشانن جي ڪري هزارين مختلف معنائون ٿي سگهن ٿيون، جيتوڻيڪ لکڻ ۾ ته سڀئي سهولتون پيدا ڪري ورتيون جن مان مختلف معنائون پيدا ڪري ورتيون، پر ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ اچار جي هڪ ئي رهڻ جي ڪري وڏي پريشاني پيش آئي. چينين ان کي آسان ڪرڻ لاءِ هيٺيون ترڪيبون ڪيون آهن.
• جڏهن ڪنهن اچار جي خاص معنيٰ سمجهائڻي هجي ته ان اچار سان گڏ گهربل معنيٰ جي مناسبت سان هڪ ٻيو اچار به ڪڍيو ويندو آهي. مثال طور ”ٻڌڻ“ لاءِ چيني ۾ طنگ استعمال ٿئي ٿو، پر ان اچار جو ٻيون به ڪيتريون ئي معنائون آهن. ان لاءِ جڏهن مقرر اهو چاهيندا ته ان جي معنيٰ ”ٻڌڻ“ ئي ورتي وڃي ته هو ڪن (معنيٰ ڏسڻ) جو اضافو ڪري چوندو طنگ ڪن جنهن جي معنيٰ رڳو ”ٻڌڻ“ جي ئي ورتي ويندي.
• اهڙا تلفظ گڏ لڳائڻ سان جيڪي فعل يا صفت جو يقين ڪندا هجن، مثال طور ”پا“ جي معنيٰ ”هٿ سان پڪڙڻ“ آهي ۽ هاڻي جيڪي جيڪي اسم اهڙا آهن جيڪي هٿ ۾ پڪڙيا ويندا آهن ان سان گڏ هي اچار به گڏيل طور ايندو. مثال طور بهه تائو جي معنيٰ چاقو، جوتو۽ پلنگ جي چادر وغيره آهي، پر جڏهن بهه پاتائو چوندا ته ان مان مراد چاقو ئي هوندو.
• اچارن کي موسيقي جي طريقي تي 8 سرن ۾ ورهايو ويو آهي. چار چڙهندڙ سر ۽ چار لهندڙ سر، پر هاڻي استعمال ۾ رڳو چار چڙهندڙ سر ئي اچن ٿا ۽ انهن سرن ۾ هڪ ئي اچار جون معنائون مختلف ٿي وينديون آهن. مثال طور هڪ اچار ڪُئي کي کڻي وٺو، جيڪڏهن معمول جي طريقي تي چيو وڃي ته ان جي معنيٰ شروعاتي جي آهي، پر جيڪڏهن هڪ سر وڌيڪ چڙهائي چيو وڃي ڪئي ته ان جي معنيٰ شيطان يا بدخصلت جي ٿي ويندي. جيڪڏهن 3 سر مٿي چئون ڪُئي ته معنيٰ معزز ٿي ويندي ۽ 4 سرن ۾ چوڻ سان ڪُئي جي معنيٰ آزاد ٿي ويندي. انهن سرن کي ان طرح سمجهو ته جيڪڏهن لفظ ناهي کي معمولي طور خبرواري مفهوم ۾ چئون ته اهو پهريون سر آهي، پر جيڪڏهن سواليه طرز تي چئون ته اهو تقريبن ٻيو سر ٿي ويندو. جيڪڏهن اهو ئي تلفظ اسان وٽ تعجب طور چيو وڃي ته اهو چينين جي تقريبن ٽئين سر جي برابر مٿي ٿي ويندو، پر جيڪڏهن حڪم واري انداز ۾ چيو وڃي ته چوٿين سر جي لڳ ڀڳ ٿي ويندو. ظاهر آهي ته اهڙي طرح هيٺ مٿي جا اختلاف سمجهڻ تمام ڏکي ڳالهه آهن، ڌاريو ماڻهو سالن تائين هن کي نه ٿو سمجهي سگهي، پر پاڻ چينين کي اهڙي طرح ڳالهائڻ ۽ سمجهڻ ۾ ڪا ڏکيائي نه ٿي ٿئي.
اهڙي زبان جنهن ۾ مصدر ۽ منفرد ۾ ڪو فرق نه هجي ۽ هر لفظ پنهنجي جاءِ تي اٽل هجي قاعدن جي تمام گهٽ صورت معلوم ٿي ٿئي. حقيقت اها آهي ته چيني قاعدا تمام ڏکيا آهن، پر موجوده بحث سان لاڳاپيل نه هجڻ ڪري هتي ان جو ذڪر اجايو آهي. 20 هين صدي ۾ ڊاڪٽر هوشي جي اصلاح ۽ ترميم جيتوڻيڪ چين جي ادب ۽ زبان لاءِ ٻي حياتي جو ڪم ڪيو، بلڪ حقيقت اها آهي ته ان جي ڪري چين ۾ اهڙا هڙا انقلاب آيا ۽ اچڻ جي اميد آهي جيڪي ڪنهن به طرح ممڪن نه هئا. ڊاڪٽر هوشي جو انقلابي ڪارنامو اهو آهي ته هن جي تحريڪ سان پراڻي ڪلاسيڪي چيني زبان بدران هاڻي ملڪ ۽ ملت جي زبان پائي هوا کي قرار ڏنو ويو، جيڪا موجوده زبان آهي ۽ هر ڪو ان کي ڳالهائي ۽ سمجهي سگهي ٿو. ان زبان ۾ هاڻي تعليم به ڏني ويندي آهي ۽ ان جي ڪري حال ۾ چين ۾ تعليم ايتري ترقي ڪئي آهي ۽ ان اهو ئي اثر ڪيو آهي، جيڪو دانتي جي ڪوششن سان اٽلي ۾ ۽ چوسر جي ڪوشش سان انگلستان ۾ ٿيو هو.
[b]چيني ادب
[/b]چين ۾ سڀ کان وڌيڪ اهم ۽ ذڪر جوڳا ڪتاب اهي ئي آهي، جن کي چين جا ڪلاسيڪي ڪتاب سڏيو وڃي ٿو ۽ جن کي ڪنفيوشس ۽ ان جي پوئلڳن لکيو هو. چيني ادب جا اهي ئي 9 ڪتاب ابتدا ۽ انتها سمجهيا ويندا آهن.
[b]چين ۾ اسلام
[/b]ملڪ ۾ هر نئين ڏينهن جي بغاوتن ۾ اسلامي لائبريرين مان ڦرلٽ ڪئي وئي ۽ آخر ۾ باڪسرز جي بغاوت ۾ چيني بحرالعلوم کي به ساڙيو ويو. انهن آسامين جي غيرموجودگي ۾ چين ۾ اسلام جي ابتدائي تاريخ جو سخن معلوم ٿيڻ مشڪل ٿي ويو آهي. 628ع ۾ حضور صه جڏهن وقت جي سمورن وڏن بادشاهن ڏانهن پنهنجن سفيرن جي معرفت اسلام جي دعوت موڪلي ته حصرت وهاب ابن ابي ڪبشه کي چين جي سفارت ملي، پاڻ حضور صه جي والده حضرت آمنه رضه جي خاندان مان هئا. ان خاندان جا سمورا فرد پاڻ کي فخر سان حضور صه جو چاچو سڏائيندا هئا. اهوئي سبب آهي جو يورپي ۽ چيني تاريخدانن هن کي حضور صه جو مامون لکيو آهي نه ته هونئن حضرت آمنه رضه پنهنجي پويان پنهنجو ڪو ڀيڻ يا ڀاءُ نه ڇڏيو.
حضرت وهاب جن کي چيني سيدواڪس يا واڪس به چوندا آهن. سمنڊ ذريعي ڪانٽن ۾ داخل ٿيا ۽ شهنشاهه جي درٻار ۾ خدا جو پيغام پهچايو. چين جي شهنشاهه سندن تمام گهڻي عزت ڪئي ۽ پنهنجي مملڪت ۾ مذهب کي مڪمل آزادي عطا فرمائي، بلڪ مسجد ٺاهڻ جي اجازت به ڏئي ڇڏي. (هونگ چو ۾) 632ع ۾ واڪس بابا چين جي شهنشاهه جو جواب کڻي واپس عرب ويا، پر بدقسمي سان ان ئي سال حضور صه جو وصال ٿي چڪو هو. ان ڪري واڪس بابا قرآن شريف جو هڪ نسخو ۽ 40 مسلمانن کي ساڻ وٺي واپس چين هليو آيو. هن ڀيري حڪومت پاڻ پنهنجي خرچ تي ڪانٽن ۾ هڪ مسجد تعمير ڪرائي، جنهن جو منارو 1605 فوٽ اونچو هو ۽ ان مسجد جو نالو ”مسجد يادگار محمد رسول الله ﷺ“ رکيو ويو. 633ع ۾ واڪس بابا ڪانٽن ۾ گذاري ويو، سندن مقبرو ماڻهن جي توجهه جو مرڪز بڻيل آهي ۽ ان تي به هڪ مسجد ٺهيل آهي.
شروع جي مسلمانن ڪانٽن ۾ ئي پنهنجي آبادي ٺاهي ۽ هتي انهن جي مسجد، انهن جي معاشرتي زندگي ۽ انهن جو قاضي سڀ ڪجهه الڳ هو. نون مسلمانن ۽ عرب واپارين جي اچڻ سان هنن جو تعداد ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو هو. ان وقت چين جو بحري واپار گهڻو تڻو عرب واپارين جي هٿ ۾ هو. هندستان، الجزائر، الهند ۽ خليج فارس جون بندرگاهون عرب واپارين جون احسانمند هيون، بلڪ هتان يورپ تائين چين جو مال عرب واپارين ذريعي ئي پهچندوهو. ڪانٽن مان نڪري مسلمان سڄي ملڪ ۾ پکڙجڻ شروع ٿي ويا. خاص طور اولهه سيان فو ۾ جنهن کي چين جو مرڪز سڏيو ويندو هو. ان کي مسلمانن پنهنجو صدر مقام ٺاهي ورتو. مسجدون ۽ مدرسا وڏي تعداد ۾ ٺاهيا ويا. ان زماني ۾ خشڪي رستي به وڏي انگ ۾ مسلمان چين ۾ داخل ٿيڻ شروع ٿي ويا. سيان فو ۾ مسلمانن جي طاقت وڌي وئي ۽ اڄ تائين ان صوبي ۾ مسلمانن جي آبادي 50 سيڪڙو آهي. اوڀر ۾ چن چو ۾ مسجد ٺاهي وئي، جنهن جي محرابن تي قرآن شريف جون صورتون نقش ٿيل آهن. 1009ع ۾ چيني حڪومت ان جي مرمت ڪرائي.
نائين صدي عيسوي جي وچ ۾ مسلمان صوبي ڪن سو ۾ داخل ٿيڻ شروع ٿي ويا. تقريباً سؤ سالن کان پوءِ ان صوبي جو خان مسلمان ٿيو. هو ۽ هن جا وارث 1227ع تائين حڪومت ڪندا رهيا. ان سال چنگيز هن جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪيو. هن خاندان جي ماتحت اوي گر به هئا، جيڪي 907ع ۾ مسلمان ٿي ويا هئا. ان قبيلي ۾ خاندان ڪم ۽ خاندان ليائو طنگ تمام گهڻو مشهور ٿيا، پر چنگيز خان جي وارثن انهن سڀني جو خاتمو آڻي ڇڏيو. 1380ع ۾ قبلائي خان جو زمانو هو هي ان شهنشاهه جي قوت، شان ۽ شوڪت ئي هئي جنهن يورپ جا دوڏا ڪڍي ڇڏيا هئا. ان وقت مسلمان پوري چين ۾ پکڙجي چڪا هئا. مارڪو پولو، جيڪو ان ئي زماني ۾ آيو چوي ٿو ته ”پوري ملڪ ۽ ان جي هر شعبي ۾ محمد صه جا پيروڪار چڱي تعداد ۾ ملن ٿا.“ قبلائي خان ترتيبوار عبدالرحمان، سيد ايمل ۽ سيد احمد کي پنهنجو ناڻي جو وزير مقرر ڪيو. ان کان سواءِ به ڪيترائي اعليٰ عهدا مسلمانن وٽ هئا. رڳو سرڪاري عهديدار ئي نه پر وڏا وڏا رياضي دان، انجنيئر ۽ آسماني علم جا ڄاڻو مسلمان هئا.
18 هين صديءَ جي وچ تائين مسلمان نهايت امن ۽ عزت سان چين ۾ رهندا آيا. حڪومت مسجدون ٺهرايون ۽ ٻيو سهولتون کين فراهم ڪيون. ايستائين جو شهنشاهه دوسنگ پنهنجي رعيت کي سوئر پالڻ کان ئي جهلي ڇڏيو. شهنشاهه هنگ وو بابت خيال آهي ته هو مسلمان ئي ٿي ويو هو. مقامي رهواسي انهن مراعتن ۽ همدرداڻي ورتاءُ تي سڙندا هئا. هروڀرو شڪايتون ڪندا رهندا هئا. 1731ع تائين انهن فرضي شڪايتن جو جواب، جنهن شاهي فرمان سان ڏنو ويو آهي ان ۾ صاف صاف آهي ته ”شهنشاهه ويجهو مسلمان چينين ۽ ٻين چينين ۾ ڪوبه فرق ناهي.“ مسلمان وڌندا رهيا ۽ پنهنجا مدرسا، مسجدون ۽ لائبريريون قائم ڪندا ويا، پر مقامي شرپسندن جو ساڙ تيزي سان وڌي رهيو هو. هنن شڪايتن جا ڍير لڳائي ڇڏيا، پر شهنشاهه تي ڪوبه اثر نه پيو. شهنشاهه چن للگ قرآن شريف ۽ حديثن کي محل جي لائبريري ۾ ادب سان رکيو، پر ان کان فورن پوءِ حالتون بلڪل بدلجي ويون.
يورپ جي واپاري قومن چين جي تنزلي ۽ بي عملي مان فائدو حاصل ڪرڻ لاءِ هتي ديرا ڄمائڻ شروع ڪري ڇڏيا ۽ واپارين سان گڏ پادري به وڏي انگ ۾ چين اچڻ لڳا، پر واپاري ڪوٺيون مڪائو ۽ ڪانٽن کان اڳتي نه وڌي سگهيون ۽ پادرين به اهي ئي مدمقابل مسلم عالم ڏٺا، جن کان هو پنهنجن ئي ملڪن ۾ شڪست کائي چڪا هئا. قبلائي خان جي زماني ۾ مغرب ۾ مسلمان ترڪن عيسائين کي تنگ ڪيو هو ته يورپ جي سياستدانن ڪجهه سفير چين موڪليا هئا ته جيڪڏهن ممڪن هجي ته قبلائي خان کي عيسائي بڻائي لوهه کي لوهه سان ويڙهائجي، پر هو ان چال ۾ ڪامياب نه ٿي سگهيا، ان جي برخلاف هينئر جڏهن 18 هين صدي جي آخر ۾ وري اچي ڏٺو ته چين اسلام جو ئي فرمانبردار نظر آيو. ان زماني ۾ روس پروفيسر دزيلف کي چين موڪليو ته جيئن حالتن جو مطالعو ڪري ۽ واپاري مفادن جون راهون ٻڌائي. ڄاڻايل پروفيسر واپس وڃي چين ۾ اسلام جو اهڙو نقشو چٽيو، جو عيسائي دنيا ۾ تهلڪو مچي ويو. هن لکيو ته ”هاڻي اهي ڏينهن ويجها آهن جو سڄو چين مسلمان بڻجي ويندو ۽ جبرالٽر کان چين تائين اهو اسلامي وهڪرو يورپ ۽ عيسائي تهذيب کي هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏيندو.“ ان قسم جا جوش ڏياريندڙ ڪتاب ٿيسانٽ ۽ هلڊي به لکيا، جن جو نتيجو اهو نڪتو جو يورپ ۾ افراتفري مچي وئي ۽ سڀني اهو طئي ڪيو ته چين مان اسلام کي ڪڍيو وڃي، جيتوڻيڪ مغرب ڪنهن سبب يا بي سبب چين ۾ جنگ شروع ڪري ڇڏي. خود چين جي ئي هڪ عيسائي هنگ سوسان (بغاوت طائي پنگ جو باني) بغاوت شروع ڪري ڇڏي ۽ يورپي قوتن جي مدد سان مسلمانن کي ذبح ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو. 1800ع جي چينين ۽ اتحادين جي جنگ جو انجام انهن شرطن تي ٿيو ته آئنده پوري چين ۾ عيسائيت جي تبليغ ڪري سگهجي ٿي ۽ چيني فوجون مغربين جي حڪم هيٺ رهنديون. هاڻي ميدان صاف هو. اسلام ۽ مسلمانن خلاف انتهائي خسيس پروپيگنڊا ڪئي وئي ۽ ٿوري ٿوري بهاني تي مسلمان آباديون صاف ڪيون ويون. شهنشاهه ڪمزور ۽ عاجز هو ۽ حڪومت کدڙن فقيرن ۽ راڻين جي هٿ ۾ هئي، جيڪي پئسا ملڻ کان پوءِ غير ملڪين جي ڪنهن به ڳالهه کي رد نه ڪندا هئا. آخرڪار شهنشاهه سين فينگ ۽ شهنشاهه طنگ چي جي زماني ۾ ڌارين جو مقصد پورو ٿيو ۽ مسلمانن جي قتل عام جو حڪم جاري ڪيو ويو. بس پوءِ ڇا هو پاڙن جا پاڙا ۽ شهرن جا شهر ختم ڪيا ويا. هڪ اندازي موجب ان قتل عام ۾ تقريباً 50 هزار مسلمان مرد، عورتن ۽ ٻارڙن کي ذبح ڪيو ويو. مدرسا، مسجدون، شفاخانا ۽ لائبريريون ساڙيون ويون. بن نان جيڪو آبادي جي لحاظ سان سمورن چيني صوبن ۾ ٻئي نمبر تي هو ۽ مسلمانن جو صدر مقام هو تباهه ۽ برباد ڪيو ويو. انهن ظلمن باوجود جهڙي طرح مسلمان ملڪ ۽ بادشاهه لاءِ وڙهندا رهيا ۽ جهڙي طرح 1894ع ۾ 3 مسلمان سپهه سالار پنهنجي هٿياربند فوج سان گڏ جاپانين خلاف پنهنجي ملڪ مٿان قربان ٿيا. اهو وطن پرستي ۽ فرض شناسي جو اهڙو مثال آهي، جنهن جهڙو مثال ملڻ مشڪل آهي.
1911ع ۾ چين ۾ انقلاب آيو يعني شهنشاهيت جي جاءِ جمهوريت وٺي ڇڏي. ان جي ڪجهه عرصي کان پوءِ خود، يورپ وارن جي گهرن ۾ مهاڀاري لڙائي جي باهه ڀڙڪي اٿي. ان وقت کان اڄ وري مسلمانن کي ساهه کڻڻ جي فرصت ملي ۽ اهي ترقي ڪندا ويا. 3 مشهور انجمنون مسلمانن جي ڀلائي لاءِ ڪم ڪنديون هيون ۽ 6 رساله ۽ 2 روزاني اخبارون اسلام جي تبليغ جي مقصد سان نڪرنديون هيون. وڏن وڏن شهرن ۾ مدرسا، مسجدون، لائبريريون ۽ شفاخانا ٻيهر کلي ويا. مهاڀاري لڙائي وقت چين ۾ مسلمان آبادي 7 ڪروڙ جي لڳ ڀڳ هئي. هونئن ته مغل خاندان بلڪ ان کان به پهريان کان عيسائي پادري چين ۾ ايندا رهيا پر عيسائيت کي ڪا ذڪر جوڳي ڪاميابي حاصل نه ٿي سگهي. سورهين صدي عيسوي جي وچ ۾ عيسائي واپاري آيا ۽ انهن سان گڏ عيسائي پادري به وڏي انگ ۾ آيا، پر سياسي طور تي انهن غيرملڪين لاءِ چين جو دروازو بند ڪيو ويو. 1860ع ۾ وڃي عيسائي پادرين کي عام اجازت ملي ته جيئن هو پنهنجي مذهب جي تبليغ ڪري سگهن.
مذهب جي سلسلي ۾ چينين جي هڪ ڳالهه مخصوص آهي، اها هندستان کان سواءِ ٻئي هنڌ نه ٿي ملي، اها هي ته هو ڪنهن هڪ مذهب کي ٻئي مذهب جو ضد نه سمجهندا آهن. ڀل انهن ٻنهي مذهبن جا اصول هڪ ٻئي کان مختلف ڇو نه هجن. جيتوڻيڪ هنن ويجهو ان ۾ ڪوبه عيب ناهي ته ڪو شخص ٻڌ به هجي ۽ ڪنفيوشس به، يا عيسائي به هجي ۽ وڏن واري واٽ به وٺي. اصل ۾ اتي چيني تهذيب سڀني مذهبن تي پنهنجو رنگ ڄمائي ڇڏيو آهي ۽ اتي جا ماڻهو مذهب کي ”چيني مذهب“ چوڻ وڌيڪ مناسب سمجهندا آهن بجاءِ ان جي ته ڪنهن خاص مذهب سان هنن کي منسوب ڪيو وڃي. ان چيني مذهب جون رسمون تقريباً هڪ جهڙيون ئي آهن، جيتوڻيڪ عقيدن ۾ ايترا اختلاف آهن، جو انهن جو ڪٿي مثال ملڻ مشڪل آهي.
انهن رسمن ۾ ابن ڏاڍن جي رسمن جي پوئواري اهم آهي. خدا جي عبادت عوام لاءِ ناهي، جهڙي سموري رعايا شهنشاهه جي ٻارن وانگر هجي، اهڙي طرح شهنشاهه خود خدا جو ٻار ان لاءِ هو پنهنجي والد جي درٻار ۾ پنهنجي اولاد جي خيرخواهي جو واحد ذريعو آهي. اهو صرف ان جو ئي منصب آهي ته خدا جي عبادت ڪري ۽ قرباني ڪري، جيڪو هو هر سال 21 ڊسمبر تي آسمان ۽ سج جي مندر ۾ ادا ڪري ٿو.