وقت جي دز کان صاف ڪيل ”ساڻيهه جا سينگار“
حضرت علي عليه السلام جن جو قول آهي ته: ”سنڌ اها ڌرتي آهي، جتان علم جو سج اُڀرندو آهي“ امام بخاريءَ لکيو ته: ”دنيا ۾ سڀ کان پهريائين جنهن ڌرتيءَ تي ڪتاب تصنيف ٿيا، اها سنڌ جي ڌرتي آهي.“
هونئن به جيڪا قوم هزارين سال پهريائين ”رگويد“ جهڙا تخيل تخليق ڪري چڪي هجي، ٽي سئو سال پهريائين ”شاهه جو رسالو“ جهڙا شاهڪار تخليق ڪري سگهي، جنهن قوم جا برجستا ڪوي هن دؤر ۾ به ”وڄُون وسڻ آيون“ ۽ ”ڪي جو ٻيجل ٻوليو“ جهڙا ڪيئي ٻاٽ ۾ لاٽ جهڙا شاهڪار ۽ دلين کي گرمائيندڙ ڪتاب تخليق ڪري سگهن، جنهن قوم جا ڏاها ۽ دانشور ”سنڌوءَ جي ساڃاهه“، ”جئين ڏٺو آهه مون“، ”جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي“، ”اَنڌا اُونڌا ويڄ“ ۽ ”پرهه جو پيغام“ يا ”صدين جون صدائون“ لکي سگهن، ڇا ان ڏيهه ۾ ڏات جو ڏُڪار اچي سگهي ٿو؟ جواب آهي ته نه، قطعي نه- اسان جي نامياري اديب، شاعر ۽ دانشور تاج جويي کي اِها ايتري ته پڪ آهي، جو لکي ڏنائين ته:
ڏات جي ڏيهه ۾ رات ٿيڻي نه آ،
گيت سنگيت جي، مات ٿيڻي نه آ.
تاريخ جي حوالي سان ٻوليءَ ۾ چاشنيءَ جهڙي مٺاس ۽ انڊلٺ جهڙي رنگيني ڀريندڙ آغا سليم پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ”اونداهي ڌرتي روشن هٿ“ ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي ته:
”تاريخ انساني ڪوس گهر هئي، ۽ وڏا وڏا فاتح ڪاسائي، جن انساني لاشن جي ڍير تي بيهي قد جي درازي حاصل ڪئي هئي. دنيا، سڀني جنگين جي پس منظر ۾ تاريخ ۾ قد جي درازيءَ حاصل ڪرڻ جي تمنا ۽ دولت حاصل ڪرڻ جي حوس هئي، اهي هٿ چمڻ لائق ناهن، جن تلوار کنئي ۽ ڪوس ڪيو پر، اهي هٿ چمڻ لائق آهن. جن قلم کنيو ۽ اونداهين ۾ ڏات جا ڏيئا ٻاريا ۽ نت ايجادون ڪيون.“
ان حوالي سان اسان جو دوست خادحسين چانڊيو به خوش نصيب آهي، جنهن جي هٿن جي آڱرين مان روشني ٿي ڦُٽي. جنهن جي سوجهري تي اسين پنهنجي آس پاس جي تاريخي ڪردارن جي شاندار ڪارنامن کي ڏسي ۽ فخر مان ڳاٽ اوچو ڪري سگهون ٿا.
”خادم حسين“ جنهن ’چانڊيو‘ ٿي ڪري به ڪلاشن ڪوف نه کنئي آهي، پر قلم سان لنؤن لڳائي. ”مارو جي ملير جا“، ”سنڌ سڄي سُرهاڻ“، ”هونداسي حيات“ ۽ ”نواب شاهه کان شهيد بينيظر آباد تائين“ ڪتاب لکي، اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته سندس قلم مان به سنڌ سنڌي قوم، سنڌي ٻولي، سنڌ جي تاريخ ۽ سنڌ جي تهذيب ساهه ٿي کڻي_ ۽ سندس قلم لطيف جي لفظن ۾ معترف آهي ته:
ٿورا نه ٿورا مون تي ماروئڙن جا،
ڀلايون ڀيرا ڳڻي ڳڻيندس ڪيترا.
تازو، خادم حسين چانڊئي جو نئون ڪتاب ”ساڻيهه جا سينگار“ (ضلعي شهيد بينيظر آباد جا مڻيادار ماڻهو) پڙهندڙن جي هٿن تائين پهتو آهي. خادم حسين هن ڪتاب ۾ اهڙين شخصيتن جي ڪردار جي آئيني تان وقت جي دَزَ جي تهن کي ڇنڊي ڦوڪي، صاف ڪري، اسان جي اڳيان پيش ڪيو آهي، جن جي شفافيت جا اولڙا پسي، اسان سراپا فخر بڻجي ٿا وڃون هن ڪتاب ۾ ليکڪ باقائدي وڏي محنت ۽ جاکوڙ ڪئي آهي- قلم جي رواني ۽ سهڻي اُسلوب سان واهه جو نڀايو اٿس. هِن ڪتاب ۾ هُن ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته سنڌ جو هيءُ مردم خيز خطو ’وچولو‘، جنهن ۾ ضلع نواب شاهه (شهيد بينظير آباد) مرڪز جي حيثيت رکي ٿو، اهو علائقو عظيم، جرئتمند، باعمل، صاحب ڪردار ۽ شيشي جهڙيون شفاف شخصيتون پيدا ڪرڻ ۾ ڪنهن به علائقي کان پوئتي ناهي. هن علائقي سدائين باهمت ۽ باڪردار ماڻهن کي جنم پئي ڏنو آهي، پوءِ اهي صوفي سلسلن جا ڪي بزرگ هجن يا مذهبي متڀيد کان مٿانهان علماءَ ۽ مشائخ ڪرام هجن. نامور قومي ۽ سياسي اڳواڻ هجن يا بي لوث سماجي ڪارڪن؛ خدا جي بهتر مخلوق ’انسان‘ کي صحت جا جام بخشيندڙ ڊاڪٽر هجن يا جڏڙن جيئن کي شفائون بخشيندڙ حڪيم، روحاني بزرگ ۽ درگاهن جا سڀاليندڙ محبتن جا درس ڏيندڙ پير صاحبان هجن يا دنيا کي سچائيءَ جا گس ڏسيندڙ شاعر ۽ اديب هجن يا ٻوليءَ جا واهڙ وهائيندڙ سگهڙ ۽ سالڪ هجن؛ دنيا کي تازي ڄاڻ ڏيندڙ صحافي هجن يا قوم کي علم جي زيور سان آرسته ڪندڙ استاد، عالم ۽ تعليم دان روحن کي غذائون بخشيندڙ راڳي هجن، يا روحن کي راحتون بخشيندڙ سازندا. رانديگر هجن يا اسٽيج جي اداڪاريءَ ۾ جوهر ڏيکاريندڙ فنڪار، آواز جو جادو هلائيندڙ انائونسر هجن يا روايتي طور مڪمل مڙس ماڻهن جا ڪردار- خادم حسين انهن سڀني تي پنهنجي قلم جي روشني وجهي، هن خطي جو پاڻ تي پيل ’قرض‘ لاهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن ۾ پاڻ ڪافي ڪامياب به ويو آهي.
ڪتاب جي باب پهرئين ۾، ضلعي جون ڪي مشهور درگاهون ۽ انهن جي سلسلي جا بزرگ جي ڏس ۾ پهريون ذڪر ڪيو اٿس جڳ مشهور بزرگ سخي ڄام ڏاتار جو. ان سلسلي ۾ “انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا” ۽ نامياري محقق مسعود احمد جوڻيجي جي حوالي سان اهو ثابت ڪيو اٿس ته ڄام صاحب، بلاولي تحريڪ جي اهم اڳواڻن مان هڪ هو. ان حوالي سان پروفيسر ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي به ساڳي راءِ کي ٿو، ان کان سواءِ ان ساڳئي ڪردار تي مقامي ماڻهن جون روايتون به آنديون اٿس (۽ اهي عوامي روايتون، جن مطابق هر درگاهه ۾ دفن ٿيل شخص پير يا سيد هوندو آهي ۽ ڪاني ڪرامتن کان مشهور هوندو آهي ) منهنجي خيال ۾ هڪ حوالو اڃا به رهي ٿو. ان حوالي مطابق هن بزرگ جو قد روحاني ڄارن کي ڇِني ٽوڙي، وطن پرستيءَ جي انهيءَ اوچي منزل تي وڃي ٿو پهچي، جنهن جي عظمت جي محراب ۾ وطن جو هر حلالي فرزند سڪ جا سجدا ڏيندي عاشقِ سنڌ بڻجي ٿو پوي، اهو حوالو آهي محترم مشڪور ڦلڪاري جي لکيل اها تحقيق جنهن ۾ هُن ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته سخي ڄام ڏاتار اصل ۾ راجا ڏاهر آهي، جيڪو موجوده ’دليل ديري‘ وٽ عربن سان جنگ ڪندي، شهيد ٿيو؛ جنهن کي هاٿيءَ کڻي اچي اتي لاٿو جتي هن وقت ڄام صاحب جي درگاهه آهي- ان حوالي سان مون جڏهن سنڌ جي نامور ڪهاڻيڪار، اديب ۽ تاريخدان محمد صديق منگيي کان معلوم ڪيو، ته هُن به اهو چيو هو ته آءُ به ان راءِ جو آهيان، تاريخي ٽاڻا اهڙي ئي شاهدي ڏين ٿا. جيڪڏهن خادم حسين چانڊيو اهڙو حوالو به ڏئي ها، ته هن شخصيت تي لکڻ لاءِ اڃا وڌيڪ سوچ ۽ تحقيق جا دروازا کلڻ جو سبب بڻجي ها.
ڪتاب جي حصي ”متفرقه بزرگ“ ۾ صفحي 60 تي ذڪر آهي بلاول فقير زرداريءَ جو- هن بزرگ کي ڊاڪٽر محمد لائق زرداري صاحب جي ڪتاب ”تاريخ ضلع نواب شاهه“ جي حوالي سان ڪلهوڙن جي درٻار جو وڏو امير ڪري ڄاڻايو آهي ويو آهي. ڊاڪٽر صاحب جي راءِ موجب جڏهن نادر شاهه ميان نور محمد ڪلهوڙي جي ٻن شهزادن ميان مرادياب ۽ ميان غلام شاهه کي سنڌ مان وٺي وڃي ايران ۾ نظر بند ڪيو، ته بلاول فقير زرداري ۽ ڄام نندو ٽالپر به شهزادن سان گڏ روانا ٿيا. ٽي سال ميان غلام شاهه سان گڏ رهڻ کان پوءِ بلاول فقير کي ايران مان واپس ورڻ جي اجازت ملي. هُن موٽي اچي ميان نور محمد کي خدا آباد ۾ شهزادن جي خيريت کان آگاهه ڪيو. اڳتي لکي ٿو ته... بلاول ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جو صلاحڪار بڻيو- 1754ع ۾ سندس وفات تي ميان غلام شاهه ڪلهوڙي سندس ڳوٺ اچي سندن خاندان سان عذر خواهي ڪئي هئي، هتي هڪڙي پڙهندڙ ۽ سنڌ جي تاريخ ۾ دلچسپي رکندڙ جي حيثيت ۾ آئون اهو پڇڻ جو حق رکان ٿو، ته ڊاڪٽر صاحب اهو حوالو ڪٿان آندو؟ ڪهڙي ماخذ ۾ اهڙو تذڪرو شايع ٿيل آهي؟ جڏهن ته سڄي ضلعي، بلڪه سنڌ جي عوام جي ڄاڻ ۾ هڪڙو بلاول آهي جنهن کي ”بالو فقير“ چيو وڃي ٿو. ڇا اهو بالُو فقير، ميان غلام شاهه جو اهو ساڳيو صلاحڪار بلاول آهي يا ڪي ٻه شخص آهن؟ ڇو ته ”بالو فقير“ لاءِ مروج عوامي روايتون ته ڪي ٻيون ڳاليهون ٿيون ٻڌائين! ڇا غلام شاهه ڪلهوڙي جي دربار جي ايڏي وڏي امير کان ماڻهو ايترا اڻڄاڻ ٿي ويا آهن.
جو اڄ به سواءِ ڊاڪٽر محمد لائق زرداريءَ جي حوالي جي ڪو به ان کي ”بالو فقير“ کان وڌيڪ ڪو نه ٿيو ڄاڻي؟ ڪٿي اسان جا تاريخدان ذات پات جي وهڪري ۾ لُڙهي ’درٻاري‘ ته نه ٿي ويا آهن؟ بهر حال ان تي وڏي تحقيق جي ضرورت آهي، اميد ته آئينده جڏهن خادم حسين هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو آڻيندو ته انهيءَ ڪردار جي وڌيڪ کول ڪندو!
هن ڪتاب ۾ ضلعي جا مشهور بزرگ، علماءَ، مشائخ سياستدان، ڏاها، تعليم دان، شاعر، اديب، سگهڙ، حڪيم، ڊاڪٽر، بيوروڪريٽ، فنڪار، رانديگر توڙي روايتي طور “مڙس ماڻهو” ڪردارن تي بهتر انداز ۾ قلم کنيو ويو آهي، ان کان سواءِ بلاولي تحريڪ، ون يونٽ تحريڪ، ايم. آر. ڊي، تحريڪ، سنڌ جي قومي تحريڪ ۽ انهن تحريڪن ۾ هتان جي جن جهونجهارن ۽ جوڌن وڌي چڙهي حصو ورتو هو، تن تي ڀرپور روشني وڌي وئي آهي، هن ڪتاب ۾ ليکڪ کان ڪجهه نامور شخصيتون رهجي به ويون، آهن. مثال طور، سگهڙن ۽ سالڪن جي حصي ۾ احمد فقير حاجاڻي جو ذڪر ئي ناهي، احمد فقير حاجاڻو جيڪو عوامي سگهڙ ۽ شاعر هو، جيڪو نه رڳو ڏات جا واهڙ وهائيندڙ ۽ ٻوليءَ جو وينجهار هو، پر هڪ عوامي فنڪار به هو، ته روحاني طور فقير ماڻهو به هو- جيڪو يڪتاري ۽ گهاگهر تي ڳائيندو به واهه جو هو. اسان جي سڪرنڊ جي هڪ ٻئي تاريخ دان وريام سنجراڻيءَ جو ذري گهٽ نانو به ٿيندو هو، جيڪو هن علائقي مڏي، ٻاٺي، ۽ سڪرنڊ جي ڳوٺن کان علاوه ساريءَ سنڌ ۾ ڳائيندو ۽ شاعري به ٻڌائيندو وتندو هو. هڪ دفعي پير صاحب پاڳاري سڄيءَ سنڌ جا سگهڙ ۽ شاعر ’پير ڳوٺ‘ ۾ گهرايا هئا، اتي پير صاحب فرمايو ته آئون شاعر ان کي مڃيندس، جيڪو اها شاعري ٻڌائي، جيڪا هن گهڙيءَ ۽ هتي ئي سرجي هجيس. ڪنهن چيو ته مون رات هيءُ شعر لکيو آ، ڪنهن چيو ته ٿورو اڳ هيءَ لکيو اٿم. پر، پير صاحب چيو ته نه هن مهل ۽ هن موقعي جي حوالي جي پچار هجي، جڏهن سڀ چُپ ٿي ويا ته احمد فقير عرض ڪيو ته ڀلا قبلا ٻڌو- ۽ پوءِ پير صاحب جي انهيءَ گهڙي شاعري ڪرڻ ۽ ٻڌڻ جي خواهش کان شروع ڪيائين- وڏو طويل بيت چئي بس ڪيائين ته پير صاحب پاڳاري خوش ٿي چيس. ته فقير! گُهر جيڪي گهرڻو اٿئي. فقير اٿي بيهي عرض ڪيو ته قبلا! صرف اجازت کپي ته آئون ڳايان ته مون کي ڌُڪڙ وڄائڻ جي موڪل ملي. پير صاحب مسڪرائي چيس ته ٻيو ڪجهه گهر- انعام، پئسا وغيره چيائين ته قبلا راڳ لاءِ ڌڪڙ وڄائڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه گهرجي. پير صاحب سڀني خليفن ۽ فقيرن کي حڪم ڪيو ته صرف احمد فقير کي دُهل، ڌُڪڙ جي اجازت آهي. ان کي ڪو به نه روڪي ڀلي ڪٿي به ڳائي وڄائي- پوءِ احمد فقير حرن جي وچ ۾ ويهي به ڌُڪڙ تي ڳائيندو رهندو هو. احمد فقير جي وفات جو به وڏو لکڻ ۽ ٻڌڻ جهڙو ذڪر آهي، جيڪو ڪڏهن خادم حسين سان ڪبو. ان مان ثابت ٿيو ته هي روحاني رمزن وارو صوفي بزرگ هو. سڪرنڊ شهر جي پهرين گاڏين جي گئريج جي مستري ۽ راڳ ويراڳ جي وڏي ڄاڻو ۽ ڪاريگر، استاد سچي ڏني ڏاهريءَ سان سندس گهاٽي دوستي هئي، استاد سچيڏنو، جنهن وٽ استاد گلزار علي، خان استاد خورشيد علي خان، استاد منظور علي خان ۽ محمد يوسف، وحيد عليءَ کان وٺي علڻ فقير تائين به هن سان خاص ڪچهريون ڪرڻ ايندا هئا، ته ان استاد سيچڏني جو ذڪر به هجڻ گهرجي ها ڪتاب ۾- بهر حال ذڪر پئي ڪيم احمد فقير جو، جنهن جي شاعري جا بيت نموني طور ڏجن ٿا:
بمبئيءَ جي بازار مان، تون سُکيا وٺ سودو،
هڪرو گڏبئي شير، ٻيو خچر، ٽيو کودو،
اڳيان وڻجار ڪي وٽ سان، شاهي گڏبئي شودو،
پوءِ سُکيا وٺ سودو، نه ته بمبئي ويندي ئي بند ٿي.
*
بمبئي ويندئي بند ٿي، پوءِ ڪٿان آڻيندين،
مزو هن موديءَ جو، تون ڪٿان ماڻيندين
”احمد“ ادا جيسين تندو تاڻيندين.
تيسين بمبئي ويندئي بند ٿي.
يا هيءَ ڏٺ، جيڪا سُڪل ول توري تي ٻَڌل آهي، جنهن ۾ ڪيڏي نه سگهڙ پڻ ۽ ڪاريگري ڪئي اٿس ته:
بر ۾ باريءَ هڪڙو، بوتو بنايو،
ڏهه تراريون ڏيل ۾، وتي هميشه چايو،
اڇن کي ميان ”احمد“ چئي، آ ڪارن ورايو،
پوءِ سياڻا سمجهايو، ڏاها ڳوليو ڏٺ کي.
ايئن هن جو ڪافي ڪلام تِنهن وقت جي فنڪارن ڳايو ۽ سگهڙن ڪچهرين ۾ ٻڌايو ۽ عوام ٻڌو. ٿي سگهي ٿو ته ان جو ڪجهه ڪلام وريام سنجراڻيءَ وٽ به گڏ ٿيل هجي. سچَ ته وڏو سگهڙ ته ڇا، پر خدا رسيده بزرگ هو.
نواب شاهه جي مشهور شخصيت، پاڪستان جڊيشري جو اهم رڪن، نامور قانوندان، فنڪشنل مسلم ليگ جو بهادر اڳواڻ، پنهنجي ذات ۾ زبردست پيار ڪندڙ سٻاجهو شخص، تنوير عباسيءَ جي هن سٽ ’ڀڙڪڻ ۾ ڄڻ باهه، مرڪڻ ۾ موتئي مثل‘ جي زنده تصوير، جنهن کي صرف ان ڪري رستي تان هٽائي شهيد ڪيو ويو جو هن جي جرئت هتان جي نامور شخصيتن کي کٽڪندڙ هئي، اهو هئو محترم علي محمد ڏاهري وڪيل، جنهن کي ڄاڻي واڻي يا مصلحتاً هن ڪتاب ۾ ياد نه ڪيو ويو آهي.
ان کان سواءِ هن ڪتاب ۾ سياسي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن جي حصي ۾ چاچي عثمان عمراڻيءَ جو ڪجهه احوال به اچي ها، جنهن انقلاب جي عشق ۾ شادي ئي ڪانه ڪئي، جيڪو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ جو يار هو. جيڪو هاري ڪاميٽي ۽ پاڪستان ڪميونسٽ پارٽيءَ سان فڪري طرح عمر جي آخري ڏينهن تائين سِلهاڙيل هو، جيڪو چوندو هو، ته پاڪستان زرعي ملڪ آ، ۽ هتي مزدورن سان گڏ هارين جي شموليت کان سواءِ انقلاب نٿو اچي سگهي.
”ساڻهه جا سينگار“ ڪتاب ۾ هڪ ٻئي ڪردار جو ذڪر به ضروري هو، جنهن کي سڪرنڊ لطيف پيرزادي جي نانءَ سان سڃاڻندي هئي، اهو چاچو لطيف، جيڪو مولوي محمد معاذ جو ڀائٽيو ۽ سنڌي ادبي سنگت شاخ سڪرنڊ جي باني ميمبرن مان هڪ هو. چاچي لطيف جي ڪتابن جو دوڪان اديبن، شاعرن ۽ قومي سڪارڪنن جي رابطي جي ايئن جڳهه هئي، جيئن مير محمد پيرزادي جو آستان هو، رسول بخش پليجو ڪٿان به موٽندو ۽ سڪرنڊ ايندو هو، ته سڌو چاچي لطيف وٽ پهچندو هو. اسان ته هڪ دفعي مذاق ۾ پليجي صاحب کي چاچي لطيف سان مخاطب ٿيندي ايئن به ٻڌو ته لطيف! سنڌ ڀلي ڀٽ شاهه جون چوڏهيون ڪري ۽ درگاهه جون زيارتون ڪري، پر آئون سڪرنڊ زندهه لطيف سان ملڻ ايندو آهيان. چاچي لطيف وٽ دوڪان تي اسان رسول بخش پليجو ، ڄام ساقي، شيرين سومرو ڪيس جو هيرو سيد علي حيدر شاهه، سيد عالم شاهه، زخمي چانڊيو، سوڀو گيانچنداڻي به ايندي ڏٺا. ايتري تائين، جو ڀٽ شاهه جي ميلي تي وڏي عرصي کان پوءِ مير محمد پيرزادي سان جڏهن امرجليل مليو، ته کانئس پڇيائين ته مير محمد! ٻڌاءِ ته لطيف پيرزادي جا ڪهڙا حال آهن؟ ٺيڪ ٺاڪ آ؟ مير محمد جڏهن امر جليل کي ٻڌايو ته سائين! لطيف پيرزادو هاڻ من دنيا ۾ نه رهيو آ، ته اهو ٻڌڻ سان امر جليل جون اکيون پاڻي پاڻي ٿي ويون هيون.
جيڪڏهن اسان جو دوست خادم حسين آئيندي ان ڪتاب جو ٻيو ڇاپو آڻي، ته ان ۾ هڪ اهم ڪردار جو ذڪر به ضرور ڪري. اهو شخص جنهن جو سائين جي ايم سيد پنهنجي مشهور ڪتاب ”دريارِ دل- داستان محبت“ ۾ روحاني خواب ۾ سنڌ جي خدمت ڪندڙن کي جنت ۾ ڏسڻ جو ذڪر ڪيو آهي. سنڌ جي قومي تحريڪ جو اهو اڏول ڪارڪن هو عزيز ڀنگوار. عزيز ڀنگوار، جنهن پنهنجي زندگيءَ جو احوال ۽ ان ۾ ڏاڍا ڇرڪائيندڙ انڪشاف به ڪيا هئا- ڏاڍو بيباڪ، بهادر ۽ نظرياتي ڪارڪن هو قومي تحريڪ جو، جنهن جو ڪتاب ”مان ڏوهي هان“ ڪجهه سال اڳ ڇپيو هو. عزيز ڀنگوار هڪ زبردست قوم پرست اڳواڻ هو. قوم پرست تحريڪ جي شروعات ۾ جيڪي نظرياتي، سنجيده ورڪر ۽ مڙس ماڻهو ڪردار ٿي رهيا، عزيز ڀنگوار انهن مان هڪ هو. ان تي مير محمد پيرزادو يا تاج جويو. خادم حسين جي بهتر رهنمائي ڪري سگهن ٿا.
پراڻن سگهڙن ۾ منهنجي ڳوٺ جو محمد صديق ڏاهري، جيڪو استاد سچيڏني جو نانو هو، جنهن جي سگهڙائپ واري شاعريءَ، جنهن ۾ بيت، ڏور، سينگار، نڙبيت، ست سرا ڏور، ست سرا بيت، وغيره جو چڱو ذخيرو اڻ ڇپيل صورت ۾ مون وٽ موجود آهي، آئينده ان جو ذڪر به ٿيڻ گهرجي.
اڳي جڏهن اسين انقلابي ادب پڙهندا هئاسون، ويٽنامي ۽ فلسطين عورتن جا قصا ۽ ناولن ۾ ڪردار پڙهندا هئاسون. پوءِ جڏهن تاج جويي جو لکيل ڪتاب ”دنيا جون عظيم انقلابي عورتون“ پڙهيو هئو سون، تڏهن خواهش ٿيندي هئي ته ڪاش! سنڌ جي انقلابي نياڻين جا به اهڙا ڪردار پڙهڻ لاءِ ملن، جن تي فخر ڪري سگهون. گهڻو وقت پوءِ، جڏهن ڏيپلائيءَ جو مشهور ناول ”سانگهڙ“ وري ڇپيو ته پڙهڻ کان پوءِ پتو پيو ته انقلاب لاءِ سنڌ جي عورت ڪنهن کان پوئتي نه رهي آهي. ڀٽائيءَ جي سورمين کان وٺي شهيد بختاور تائين جدوجهد ۽ مسلسل جدوجهد جو سمبل رهي آهي، جنهن کي سر جو سانگو به نٿو ڪرڻو پوي.
هن ڪتاب ۾ خادم حسين چانڊيو لکي ٿو ته ”مائي ڪالر جوڻيجو 1855ع ۾ پيدا ٿيل وڏي همت ڀري نيڪ سيرت، عقل ۽ ڏاهپ واري سماج سڌارڪ عورت ٿي گذري آهي، جيڪا ٻنين جي سنڀال تي نڪرڻ مهل مرداڻو لباس ڪري، پٽڪو ٻڌي، گهوڙي تي چڙهي، زمين سنڀاليندي هئي، فيصلا ڪندي هئي، جنهن هڪ دفعي مختيار ڪار کي به پادر ٺوڪيا هئا. هُوءَ آخري عمر ۾ صوفياڻي زندگي گذاريندي 1930ع ۾ وفات ڪري وئي.“
هن ڪتاب جي اهم ڳالهه منهنجي نظر ۾ اها آهي ته هي مردانو سماج آهي، مرد ڪردارن تي اڳ ۾ به گهڻو ڪجهه لکجي چڪو آهي ۽ اڃا به لکبو پيو پر، عورتن جي همت ۽ مردانگيءَ تي شايد ئي ڪجهه لکيل ملي- خادم حسين ان حوالي سان به بهتر ڪم ڪيو آهي، هن ثابت ڪيو آهي ته جيڪا ڌرتي سُهڻي ۽ سسئي پيدا ڪري سگهي ٿي، مارئي پيدا ڪري سگهي ٿي، ته اها ڌرتي هن موجوه دؤر ۾ ادي نازو ڌاريجو جهڙو ڪو ڪردار به پيدا ڪري سگهي ٿي. منهنجي هن ڀيڻ ادي نازو کي هن ڪتاب ۾ پڙهڻ کان اڳي صرف هڪ سياسي پارٽيءَ جي ضلعي ليول جي اڳواڻي سمجهندا هئاسون. پر، هت خبر پئي ته اسان جي مانائتي ڀيڻ نازو، ڀٽائيءَ جي ڪا سورمي ٿي لڳي، جن لاءِ لطيفي لات جي شاهدي آهي ته:
ور سي وطن ڄائيون، صحرا ستر جن.
هن اديءَ جاگيرداراڻي سماج ۾ وقت جي وحشي ۽ بدنام ڌاڙيلن سان ڪلاشنڪوف کڻي مهاڏو اٽڪائي، سر ڌر جي بازي لڳائي، پنهنجي ڳوٺ خواهه پنهنجي تَرَ ۽ پنهنجي زمين جي نگهباني پئي ڪئي آهي. ادي نازوءَ لاءِ آئون ائين چوان ته هن جو ايمان آهي ته نَنگن ۽ دَنگن جا رکوال رڳو مرد به نه هوندا آهن، پر اهي دليون ئي ڌرتيءَ جي انچ انچ جون رکوال هونديون آهن، جن ۾ رت سان گڏ ڌرتي ۽ ڌرتيءَ جو پيار ڌڙڪندو آهي، اهڙي دل جڏهن ڪنهن عورت جي سيني ۾ ڌڪ ڌڪ ٿي ڪري، ته اهڙي عورت ادي نازو بڻجي ٿي پوي- ڀٽائيءَ مارئي ۽ سسئيءَ کي امر ڪري ڇڏيو. ڏيپلائيءَ حر تحريڪ لاءِ جدوجهد ڪندڙ حرياڻين سنڌياڻين کي تاريخ جي صفحن ۾ سدائينءَ لاءِ زندهه جاويد ڪري ڇڏيو. ڪاش! وري ڪو اياز پيدا ٿي پوي ۽ ڪيهر شينهن جي دل رکندڙ هن ڌرتيءَ جي ڌڃاڻيءَ سان انصاف ڪري سگهي. ادي نازوءَ تي خادم حسين جي قلم کي اڃان وڌيڪ لکڻ گهرجي ها.
اميد ته خادم حسين آئينده اهڙن جيئرن جاڳندن عورت ڪردارن، سنڌ جي سورمين وطن جي واهُرن ۽ ڌرتيءَ جي ڌڃاڻين اڄ جي مارئين بختاورين تي ڪتاب جي ٻئي ڇاپي ۾ اڃا وڌيڪ لکندو، امڙ ڪالر جوڻيجو ۽ ادي نازو ڌاريجو واقعي هن ضلعي جا اُهي ڪردار آهن، جن تي سنڌ صدين تائين نازڪ ڪندي رهندي.
**