آ ٽم ٽم ٽم ٽم لاٽ اڃان" (استاد ۽ شاعر ڌڻي بخش ”قربان“ ڏاهريءَ جي شخصيت)
اچو ته اسان جي ڌرتيءَ جي سڌريل ملڪن جي معاشرن ۾ استاد جو مانُ، مرتبو، تقدس ۽ عظمت ڏسون!
ملڪ جو تمام وڏو اديب، دانشور ۽ ڏاهو محترم اشفاق احمد لکي ٿو ته ”هو تن ڏينهن ۾ روم ۾ ڪنهن يونيورسٽي ۾ ليڪچرار هو. اڻ ڄاڻائي مان هو ٽريفڪ قانون جي خلاف ورزي ڪندي چالان ٿي ويو. پاڪستاني مزاج ۽ حالات تي هريل اشفاق ٽي ڏينهن چالان نه پياريو ته ڪورٽ جو ليٽر اچي مليس. ٿڙڪي ٿڙڪي پر ڏيهي عدالت ۾ اچي پهتو ته جج پڇيس ته تو ٽي ڏينهن چالان نه پياري هنن چالان ڪندڙن ۽ ڪورٽ جو ڪيترو نه ٽائم خراب ڪيو آهي؟ تو قانون شڪني ڪئي آهي، جنهن ڪري توکي سزا اچي ويندي.
هن ڊڄندي عرض ڪيو ته مان فارينر آهيان قانون جي مونکي صحيح خبر ڪانه هئي، ان ڪري مون کي معاف ڪيو وڃي_ اشفاق لکي ٿو ته جج چيو ته ”عدالت توکان پڇي ٿي ته تون ڪير آهين ۽ ڇا ڪندو آهين. مون چيو ته ٽيچر آهيان، پروفيسر آهيان. روم يونيورسٽيءَ ۾، ته جج ڪرسيءَ کي سائيڊ تي ڪري اٿي بيهي رهيو ۽ اعلان ڪيائين Teacher in the coart. Teacher is the coart هن جيئن ئي اهڙو اعلان ڪيو ته هو سڀ جا سڀ منشي ٿاڻيدار، عملدار جيترا به هئا، سڀئي اٿي بيهي رهيا جج حڪم ڏنو Chair Should be broutgh for the teacher.
A Teacher has come to the court. هاڻ ڪٽهڙو ننڍو هو جنهن کي آئون پڪڙيو بيٺو هوس جو اهي ڪرسي کڻي آيا، حڪم ٿيو ته ٽيچر بيهڻ نه گهرجي. جج چيو ته ”اي معزز استاد! اي دنيا کي علم عطا ڪرڻ وارا. اي محترم ترين استاد! اي محترم انسانيت! توهان ئي اسان کي عدالت جو ۽ عدل جو حڪم ڏنو آهي، توهان ئي اسان کي تعليم ڏني آهي، جنهن ڪري اسين هنن انصاف جي ڪرسين تي براجمان آهيون. ان لاءِ اسين توهان استادن جي فرمان مطابق مجبور آهيون ته عدالت جو ضابطه حيات قائم ڪريون ۽ توڙي جو اسان کي شرمندگي ٿي رهي آهي ۽ اسين هڪ استاد محترم جو ٽرائل ڪري رهيا آهيون. ۽ اهڙو موقعو ڪنهن به جج لاءِ انتهائي تڪليف دهه هوندو آهي. جو ڪٽهڙيءَ ۾ هڪ استاد محترم جو ٽرائل ڪري رهيو هجي، مون چيو ته مان حاضر آهيان. جيڪو توهان جو قانون چئي ائين ئي مون سان پيش اچو! جج چيو ته اسان نهايت شرمندگي، وڏي ڏک ۽ گهري رنج الم سان توهان جو جرمانو ڊبل ٿا ڪريون يعني 75 پئسن جي بدران ڏيڍ رپيو ٿا ڪريون. مان جئين ئي ڪرسيءَ تان اٿيس ۽ شرمندو ٿي ڪورٽ مان نڪتس ته ڏسان ته اهو جج ’ان جو پورو عملو‘ منشي، ڪلارڪ وغيره سڀ جا سڀ منهنجي پٺيان پٺيان اچي رهيا هئا. ۽ A Teacher in the court چوندا مون کي پنهنجي گاڏي وٽ وٺي آيا.
جيسين گاڏي اسٽارٽ ڪري اتان ويس نه تيسين هوءِ سڀ استاد احترام ۾ بيٺا رهيا.
اهو آهي سڌريل قومن ۽ ملڪن ۾ استاد جو احترام. نه رڳو احترام پر ڪيترن ملڪن ۾ ته استاد جي پگهار ٻين سڀني شعبن جي ملازمن کان گهڻو وڌيڪ آهي، تازو ئي نيوز يلينڊ ۾ ڊاڪٽرن، انجنيئرن ۽ ٻين شعبن جي ملازمن احتجاج ڪيو ته سندن پگهارون استادن جي برابر ڪيون وڃن ته موجود وزير اعظم انهن جي اڳواڻن کي ڳالهين لاءِ گهرايو، انهن جا مطالبا ٻڌي صرف ايترو چيائين ”مان ڪيئن توهان کي انهن جي برابر درجو ڏيان، جن جي محنت جي طفيل ئي توهان اڄ ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ الاءِ ته ڪهڙن عهدن تي ويٺا آهيون. توهان پاڻ سوچيو ته توهان سان استادن جي برابري ڪريان ته اها انهن جي توهين ڪانه ٿيندي؟ ۽ ڪو به سلڇڻو شاگرد پنهنجي استادن جي توهين جو تصور به نٿو ڪري سگهي، ته پوءِ توهان ڪيئن اهو سوچيو! اهو ٻڌي سمورا احتجاج ڪندڙ ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ ٻين شعبن جا ڳواڻ ڪنڌ هيٺ ڪري، خاموش ٿي احتجاج ختم ڪري وڃي ڊيوٽين تي چڙهيا.
۽ بدقسمتيءَ سان هتي! حڪمرانن جي هوڏ تي هتي سال ۾ ٻه ٽي دفعا مطالبن جي مڃتا لاءِ استادن تي بيرحمانه ٽارچر ڪيو ويندو آهي، آنسوگئس، واٽر ڪينن جو بي دريغ استعمال ڪيو ويندو آهي، لٺيون هڻي استادن کي رت ۾ وهنجاريو ويندو آهي، ڇو ته هت مني صديءَ کان پوءِ به انگريزن جي قانون جي تربيت ٿي هلي.
”ويا گورا وريا ڪارا، فڪر بدبلو نه فن بدليو“ (منشي ابراهيم)
وانگر هٿ هر احتجاج تي امرتسر واري جليانو الاباغ واري قتل عام جي جنرل ڊاير جي سنت کي ورجايو ويندو آهي. تشدد جو آرڊر ڏيندڙ انڌو آفيسر اهو به نه ڏسندوآهي ته سامهون استادن جو جلوس آهي. اهي استاد جن وٽ هو پاڻ به پڙهي. اتي پهتو آهي-
سڌريل ۽ آزاد ملڪن جا سربراهه پنهنجن عهدن تان سبڪدوش ٿي وڃي تعليمي ادارا جوائن ڪندا آهن. اتي استاد ۽ پروفيسر ٿيندا آهن. اتي يونيورسٽين ۾ ليڪچر ڏيندا آهن ۽ فخر محسوس ڪندا آهن، ڪيترا ملڪ ته پنهنجا سربراهه ئي استادن مان چونڊيندا آهن. مثال اسان جي پاڙيسري ملڪ ڀارت جو پهريون صدر بابُو راجندر ناٿ پرشاد ماهر تعليم هو، ٻيو صدر راڌا ڪرشن استاد هو ٽيون صدر عزت ماب ذاڪر حسين پڻ استاد هو.
استاد هن معاشري جو اهو فرد آهي، جنهن جي فڪري خيالن جي وسعت جو ڪري ڪيترن ئي ملڪن ۾ قومي آزاديءَ جا انقلاب اچي ويا، هنن ننڍڙن ٻارن جون جيڪي ذهني ٽريننگون ڪيون. جيڪو صاف سچو ۽ تاريخي نصاب پڙهايو. جيڪو شعوري ارتقا جو واڌارو ڪيو، جيڪي قومن جي آزاديءَ جي تقدس جا سبق ڏنا. اهي هينئين سان هنڊائي اڳتي هلي اهي شاگرد دنيا جي ملڪن جا ناميارا قومي سياستدان اديب، عالم ۽ گوريلا بنجي پنهنجن پنهنجن آزاد ملڪن جا جهنڊا اقوام متحده تي لهرائي دنيا ۾ امر بنجي ويا.
سڪندر يونانيءَ جو قول آهي ته ”ماءُ ۽ پيءُ ٻار کي آسمان تان هيٺ لاهي ڌرتيءَ تي آڻيندا آهن ۽ اهو استاد ئي آهي جيڪو انهيءَ ٻار کي شهريت جي آسمان تي پڄائي ڇڏيندو آهي، ذهني، علمي ۽ فڪري طرح.” اهڙو ئي فڪري طرح پختو هڪڙو استاد محترم سائين ڌڻي بخش ڏاهري به هو. ان پنهنجي محنت سان تعليمي ميدان ۾ جيڪي محبت جا گل ٻوٽا پوکيا هئا، سي ماشاءَ الله پنهنجي خوشبوءَ ڏئي رهيا آهن.
”مون لڳائي سپني ول، ڦول ڪڏهن ڦٽندا
ڇا ڄاڻا ڇا ڄاڻا!. (شيخ اياز)
۽ سائين ڌڻي بخش جي سپني- ول مان سرها ڦول ڦٽي پيا آهن. تعليم ۽ فڪري تعليم هن جو نه رڳو خواب هو پر هن جو پسنديده پيشو به هو. ۽ اها پيشي سان سچائي ئي ماڻهوءَ جو مان، مرتبو ۽ ملهه وڌائيندي آهي، اها پيشي سان سچائي ئي هئي، اهو علم جو عشق ئي هو. اهو سماج کي سڌارڻ جو خواب ئي هو جيڪو توهان ۽ اسان سڀني کي اڄ هت گڏ ڪيو ويٺو آهي، هو مڻيادار، ماڻهو هو، هُو آدرشي انسان هو.
آ ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه مڻيا، پر مونکي اهڙا مڙس وڻيا،
جي سارو جڳ جرڪائي ويا، پر پنهنجو پاڻ ڀلائي ويا.
(شيخ اياز)
سائين ڌڻي بخش هن علائقي جي هڪڙي شاندار شخصيت هو ۽ شخصيتون تاريخن جا پير ٿينديون آهن جن جي قدمن جي نشانن تان گذري قومون سچائي جا دڳ تلاش ڪنديون آهن. ترقيءَ جا گس تعليم جي چاٻيءَ سان ئي کلندا آهن. ۽ تعليم سائين ڌڻي بخش جو سندر سپنو هو، هن چاهيو ٿي ته هن سنڌ جو هر فرد عورت توڙي مرد تعليم يافته هجي. هو سيڪيولر سنڌ هي روح جو پراسرار پر توو هو. سنڌ جيڪا صدين کان محبتن جي امين سڪيولر ڌرتيءَ رهندي آئي آهي، جنهن ۾ رڳو محبتون ئي پروان چڙهنديون آيون آهن. جنهن ۾ ڪنهن به انتهاپسنديءَ لاءِ ڪائي گنجائش ڪانهي. سنڌ کي هزارين سالن کان پنهنجو هڪڙو فڪري پيغام آهي، امن سڪون، پيار ۽ محبت جو پيغام. اهو پيغام ئي هو جو خدا جي نبيءَ کي به سنڌ مان جنت جي هير ٿي آئي، اهو ئي پيغام آهي جو اڄ جي دهشتگردي ورتل دنيا جي ڏاهن به سنڌ ڏانهن ڏسڻ شروع ڪيو آهي. آمريڪا جي عالمي شهريت يافته ليکڪه پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ”ڊانسنگ شيڊو“ ۾ دنيا کي ۽ انسانذات کي مشورو ٿي ڏئي ته ”جيڪڏهن دنيا ۾ امن ٿا چاهيو ته توهان کي سنڌ جا پُرا من اصول اختيار ڪرڻا پوندا.“
اهڙي ئي فڪر جو عملي نمونو هو سائين ڌڻي بخش جنهن جو وڏو ڪار نامو اهو هو ته هن هِت مذهبي انتها پسندي کي اسرڻ ئي نه ڏنو. توڙي جو هتي اها پنهنجا پير کوڙي به چڪي هئي، پر ڀٽائي جي هن پاڙيسريءَ انهن سان وڌي چڙهي مقابلا ڪري هتان انهن جون پاڙو پٽي ثابت ڪيو هو ته هُو سيڪيولر سنڌ جو آدرشي روح هو- جنهن جي سيني ۾ سنڌ جي ڪنهن صوفي لاڪوفي جهڙي شيشي جيان شفاف دل هئي. جنهن کي هن انتها پسنديءَ جي مَرُ سان ميرو ٿيڻ نه ٿي ڏنو. هو خوديءَ جو مخالف خدا پرست شخص هو. هن جي دل جي مياڻ ۾ فقط هڪ تلوار جي جاءِ هئي، ڀٽائي صاحب جي لفظن ۾.
ڪين ماپندا من ۾، خودي ۽ خدا،
ٻن ترارن جاءِ، ڪانهي هڪ مياڻ ۾.
دنيا ۾ اڌ آبادي عورتن تي مشتمل آهي، ٽي دنيا جي ملڪن ۾ جهالت جي شرح ان ڪري به وڌيل آهي جو اتان جي اڌ آبادي يعني عورت کي تعليم جي ميدان ۾ داخل ئي ٿيڻ نه ڏنو ويو آهي، سائين ڌڻي بخش کي انهيءَ جو گهرو احساس هو.
مون ويندي تن جا پير ڏٺا، مون ڇاڇا مڙس مٿير ڏٺا،
جي ڪيئي سج اڀاري ويا، جي ڪيئي سج سمائي ويا.
(شيخ اياز)
۽ هن عملي انسان وٽ سماج کي سڌارڻ جي اها ڏات هئي، جنهن جي طفيل هر طرف تعليم جي نور جي روشنيءَ سان جهالت جون پاڙون پٽڻيون هيون. هن جي شخصيت جو تعين ڪندي آئون وري به اياز جو سهارو ٿو وٺان ته ڄڻ سائين ڌڻي بخش چئي پيو ته:
مون ڏات انوکي آندي آ، ٿي تند وڙهي تلوارن سان،
ٽڪرايان پنهنجا گيت جڏهن ٿو، آئون سندءِ ديوارن سان،
ٿا تنهنجا ڀاري برج لڏن، تون هيڻو آن هٿيارن سان.
۽ واقعي ئي هن پنهنجي انوکي ڏات سان هتان جي علم دشمن، قلم دشمن ۽ تعليم دشمن وڏيرن ۽ مذهبي منهدارن سان ٽڪرائي ثابت ڪيو هو ته تند تلوارن سان وڙهي به سگهي ۽ پنهنجا مقصد ماڻي به سگهي ٿي، ۽ پوءِ هو نياڻين جي اسڪول کولرائڻ ۽ نياڻين کي تعليم ڏيارڻ ۾ ڪامياب به ويو هو. هي عملي انسان.
اوشال عقابن سان اٽڪان.
مان واهر ٿي واهيرن جي
(شيخ ياز)
جيان هيڻن جو آواز ٿي ڏاڍن سان اٽڪيو هو. هن وڏيرڪي سوچ جيڪا اوندهه جي سوچ هئي، جهالت جي سوچ هئي، علم دشمن سوچ هئي، خاص ڪري نياڻين جي تعليم ڏيڻ جي مخالف سوچ هئي. ان ڪاري سوچ لاءِ سائين ڄڻ ته اياز هن جي شعر جو عملي نمونو ٿي اڳيان آيو هو ته:
ڪيئن توکي ڪاري ٻاٽ مڃان، ٿي چڻنگ ڪري چمڪاٽ اڃان،
آ ٽم، ٽم، ٽم، ٽم، لاٽ اڃان، جا جوڳي ڪالهه جلائي ويا.
(شيخ اياز)
بد قسمتي سان منهنجي هن محبوب ماڻهو سان ڪا به ملاقات ڪا نه هئي. پر سندس تڏي تي پهتو هوس ته مون پيار ۽ پنهنجائپ جي احساس سان گڏ مڪمل ازم ۽ اڏولتا سان هن کي دادا علي بخش جي اکين ۾ ڏسي ورتو هو. دادا علي بخش جا نيڻ بر صغير ۽ خاص ڪري سنڌ جي تاريخ جي ترورن کي صورت جي سهائي ڏئي چٽي طرح ڏِسڻ جو ڏانءُ ڏَسيندا آهن-
سائين ڌڻي بخش بنيادي طرح شاعر هو- هو آيو ئي گيت ڏيڻ هو. چوڏهينءَ جي چانڊوڪي جهڙا چٽا گيت، پورهيت جي سگهه جهڙا سچا گيت، عشق، انسانيت. آزاديءَ ۽ انقلاب جا گيت. اهي گيت جيڪي هن نور نچوئي لکيا هئا. جو هن جو شاعراڻو تخلص ئي ”قربان“ هو ته قربانيءَ جو پتلو هو. هن گيتن جي صورت ۾ خلق خداجي اهجن، آزارن کي ختم ڪرائڻ ۾ پنهنجو حصو ڳنڍڻ لاءِ ئي هتي آيو هو.
انسان ڇاهي؟ مٽيءَ جي مٺ! اڄ آهي سڀاڻ ناهي. ڪنهن ڏاهي جي چواڻي ته ”هڪ اونداهي کڏ مان آيو، ڪجهه پل رهيو. وري اونده کڏ حوالي“ انسان هت هڪ خاص ڪردار ادا ڪرڻ لاءِ آيو آهي، انسانذات کي ڪجهه ڏيڻ لاءِ آيو آهي، استاد آهي ته علم ۽ آگاهي ڏيڻ آيو آهي، فنڪار آهي ته پنهنجو فن منتقل ڪرڻ آيو آهي، ڏاهو آهي ته ڏاهپ جا مٽ اپيٽڻ آيو آهي، شاعر ۽ اديب آهي ته قومن جون اکيون، ذهنَ ۽ دماغ ٿي شعور جي ورکا ڪرڻ آيو آهي. انسانذات جي دردن جو ادراڪ ٿيڻ آيو آهي، قومن کي سرت ۽ سچائيءَ جا نوان دڳ ڏيڻ آيو آهي، هو پنهنجي ڪردار کي اجاگر ڪرڻ آيو آهي. هونئن ته ماڻهو مٽي سان ملي مٽي ٿي وڃڻو آهي، پر رهندو پوئتي صرف سچ آهي، اهو سچ جيڪو ان جي ڪردار، ان جي ڏات ۽ تخيل ذريعي هن ماڻهن ۾ منتقل ڪيو هوندو آهي.
اهڙن ماڻهن کي ڪڏهن به اڪيلائي جو شڪار ٿيڻ نه ڏيو، اهڙي تلقين اسان کي لطيف سائين به ڪري ٿو ته:
تان ڪي ساڻن اور، جان آهن اوطاقن ۾،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾. پاڻ مٿائن گهور.
ويا جي هنگلور، ته پوءِ ڪر نه ملندئي ڪاپڙي.
ڀلا ڀاڳ آهن اهڙن انسانن جا جن کي زندگيءَ جي آخري گهڙين تائين به اڪيلائي جو احساس ڪو نه ٿو ٿئي، ان حوالي سان سائين ڌڻي بخش ”قربان“ ڀاڳوند ماڻهو هو. جو محبوب ۽ سندس ڀائرن جهڙا فرمانبردار پٽ سندس خدمت ۾ هئا، ته دادا علي بخش ۽ الهڏني سومري صاحب جهڙا کاهوڙي ڪردار جن لاءِ لطيف سائين چيو ته: کاهوڙين کڻي ساجهر ٻڌا سندرا؛ جهڙا دوست هن جي زندگيءَ جو سهارو ٿي رهيا.
سائين ڌڻي بخش ”قربان“ جهڙن باڪردار شخصيتن جي وڇوڙي تي ڪجهه وقت لاءِ هوائون به سرڳوار ٿي وينديون آهن، حقيقي استادن ۽ شاعرن جي وڇوڙي تي فطرت جي ذري ذري سان گڏ پکي به پريشان ٿي ويندا آهن.
پکين پاڻ پڇاڙيو، لڏيو هوت وڃن. (شاهه صاحب)
هو شاعر هو ۽ شاعر قومن جون اکيون ٿيندا آهن. جيڪي ڏور ڏسڻ جو ڏانءُ رکي قومن جي رهنمائي ڪنديون آهن، توڙي جو هن جي شاعري سندس زندگيءَ ۾ ڇپجي نه سگهي پر هاڻ محبوب ۽ سندس ڀائر پنهنجي والد صاحب جي شاعري ڇپائي، پنهنجي والد صاحب جي سندر سپنن کي ساڀيان جو روپ ڏيڻ جون تياريون ڪري رهيا آهن. محبوب مونکي هن جو هڪ شعر پڙهايو هو، جيڪو سندس نوجوان پٽ جي ايڪسيڊنٽ ۾ وفات جي موقعي تي لهو لهو لڙڪن جي صورت ۾ لکيل هو- جنهن ۾ پيءُ جي دل جو رت ٽيپو ٽيپو ٿي ٽميو ٿي ته:
مٺا پُٽُ! تنهنجي مان ڇاتي چمان،
گهڻا گهاءَ سيني اٿئي سي ڏسان،
هر گهاءَ تنهنجي ۾ سرهاڻ آ.
آئون سوچيان ٿو ته پيءُ سنڌ جو هجي، ويٽنام جو هجي يا دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ جو- نوجوان پٽ جي اوچتي وڇوڙي تي سندن دليون ساڳيءَ طرح ئي لهو لهو ٿي وينديون آهن. مون کي ياد ٿا اچن هڪ ويٽنامي پيءُ جا جذبا. جنهن جو گوريلو پٽ آزاديءَ جي جنگ وڙهندي وڙهندي شهيد ٿي ويو هو. ڪيڏي نه هڪجهڙائي آهي سائين قربان ۽ ان وينٽامي پيءُ جي جذبن ۾ ته:
ڳڀرو ڪيئن ڳڀا ٿئين پٽ !
ڪنهن جي لاءِ مئين،
چانڊوڪي جئين تن آ تنهنجو،
ڪاري رات ڪفن آ تنهنجو .
ڪنهن جي لاءِ مئين،
ڳڀرو ڪيئن ڳڀا ٿيئن پٽ!
ڪنهن جي لاءِ مئين.
(شيخ اياز)
مون کي يقين آهي ته هن محفل ۾ هتي ڪٿي سائين ڌڻي بخش ”قربان“ جو روح پڻ موجود آهي، جيڪو توهان سڀني کي پيار ۽ پنهنجائپ مان مرڪون آڇي رهيو آهي ۽ فلائنگ ڪس ڪري رهيو آهي.
اکين ۾ عشق جي مستي چپن تي مرڪ ملهائون،
چمي محبوب مکڙي کي پسن سپنا به ساڀيائون.
(علي نواز ڏاهري)
**
تعلقي نيو سعيد آباد جي تاريخي ڳوٺ منصورا سان لاڳيتو ڳوٺ ”ڪوڙو ڏاهري“ جي محنتي استاد، نامياري شاعر ۽ روايتي تاريخي ڪردار سائين ڌڻي بخش ”قربان“ ڏاهريءَ جي چاليهي جي موقعي تي سڏرايل شاندار پروگرام ۾ هي پيپر پڙهيو ويو.