ڪڏهين بھار ايندو (سوڀو گيانچنداڻي)
”چئہ ....“
”مانٿي چوان...... چوان؟“
چئہ نہ!..... ڪير ٿو جهليئي؟“
”اڄ مون کي سئنيما تي وٺي هلو.“
”ڳالھہ بہ ايتري! چڱو هلنداسون، مان ڪلاڪ کن لاءِ هڪ ميڙ ۾ ٿو وڃان، تون تيار ٿي ويھجانءِ، جيئن پھرئين کيل تي پھچي سگهون.“
”تہ چئو ڇو نٿا، تہ نہ هلندئو. مون کي اهي چالاڪيون سجهن ٿيون. اڌ رات جو موٽي ايندوئو. چوندئو تہ ”ڳالھہ ئي وسري ويئي“ – اهي سنگتي توهان کي ڇڏين ڇو ٿا؟“
۽ رُسي، منھن ڦيري، رڌڻي ڏي هلي ويئي. ايتري ۾ ڪِڪو ٻاهران ڊوڙندو. آيو مون کي ڪپڙا پائيندو ڏسي، چيائين:
”مان بہ هلندس! امان مون کي لٽا پاراءِ، مان ”ڀائوءَ“ سان گهمڻ ويندس!“
”پٽ! تون لٽا پاءِ، تہ کيل تي هلنداسين. هو ڏٺو هوءِ نہ؟ ڇوڪريون اچن پيون، ڇوڪريون وڃن پيون، ڇوڪريون نچن پيون...... هاڻي ڀلو پٽ آهين نہ! وڃ ماءُ کان لٽا وٺي پاءِ، تہ مان بگي وٺي اچان. بگيءَ تي هلندين نہ؟“ هن ماءُ ڏي مھڙ ڪئي، تہ مان گُهت ڏيئي ٻاهر نڪري ويس.
عباس جي جاءِ تي ادبي محفل ٿي. ان ۾ وڃڻ بہ ضروري هو. خبر هيم تہ ڪلاڪ ۾ جند مشڪل ڇٽندي. پر جي ڪلاڪ ۾ موٽي اچڻ جو انجام نہ ڏيان ها، تہ ڪلاڪ ويھي ڳالھيون ٻڌڻيون پون ها! خيال هو تہ محفل جي وچ مان کسڪي ايندس. گهٽ ۾ گهٽ ڪڪي کي نااميد ڪرڻ جو ويچار ڪو نہ هو.
عباس جي جاءِ تي پھتس، تہ محفل اڳي ئي متي بيٺي هئي. حليم ڏاڍي زور سان چئي رهيو هو: ”مان انڪار ٿو ڪريان تہ هن شيءَ ۾ ڪو صحتمند خيال پيش ڪيو ويو آهي. ان ڪري افسانو چوڻ بہ غلط آهي. فن جي خيال کان هن ۾ سخت ڪمزوريون آهن، هر لحاظ کان هيءَ تحرير هڪ ناڪام ڪوشش آهي...!“
ڇا پڙهيو ويو هو، ڪنھن پڙهيو هو- خبر ڪا نہ هئي. دير سان پھچڻ جي اها ئي سزا ٿيندي آهي.
شورش چوڻ شروع ڪيو، ”مون کي حيرت آهي تہ خير محمد جي هن پيشڪش کي افسانو مڃڻ کان ئي انڪار ڪيو وڃي ٿو: جيتوڻيڪ افساني جون سموريون وصفون – افسانوي طرز بيان، هڪ مرڪزي خيال، دلچسپ گفتگو ذريعي ڪردار نگاري، ۽ ترقي پسند لاڙو – سڀ ڪجهہ تہ منجهس آهي! باقي رهي ”لذتيت“، سو جيڪڏهن ڪا شيءِ ٻڌندي ”لست“ نہ اچي، تہ باقي ٻڌجي ئي ڇو؟ ”ڏسڻو اهو آهي تہ اديب يا فنڪار پنھنجي تخليق ۾ سستي تيت ٿو پيدا ڪرين. دلسوز لطف. منھنجي دعويٰ آهي تہ ”اٺن مڙسن جي جوءِ“ سنڌي ادب ۾ هڪ نئين موڙ طرف اشارو آهي. سوچيو تہ سھي ويچاري مظلوم عورت – پيار ۽ محبت لاءِ تڙپندڙ عورت. سندس پھريون مڙس ابي جي عمر جيڏو آهي، جو کيس جاڳائي تہ ٿو پر خوش نہ ٿو ڪري سگهي. ٻيو يار آهي، جو کيس ڀڄائي وري وڪرو ڪري ٿو ڇڏي. هڪ پنھنجي موت مري ٿو، تہ ٻيو کيس ان ڪري پرڻايو وڃي ٿو، جو هو مري ويل جو ڀاءُ آهي ۽ هو کيس ايترو تہ ماري ٿو، جو هوءَ سر بچائڻ لاءِ ڀڄي نڪري ٿي ۽ اهڙيءَ طرح عورت ماءُ، ڀيڻ، زال، ڌيءُ، اٻوجهہ، معصوم، ڪمزور ۽ بي دست وپا – هن مرداڻي سماج جي ٿڦڙن کائڻ لاءِ زندگيءَ جي عمر جي بحر ۾ لڙهڻ شروع ڪري ٿي! سوچيو تہ ڪيتريون نہ عورتون آهن، جن جي لاءِ زندگي مستقل جيل آهي، جھنم آهي، هڄڻ آهي ۽ بي موت مرڻ آهي! محنت مزدوري ڪرڻ، لٽا ڌوئڻ، ٻھاري پائڻ، گونھن- مٽ ميڙڻ، پيھڻ، پاڻي ڀرڻ، رڌڻ پچائڻ ۽ موچڙا کائڻ، اهو عورت جو روزانو ڪاروبار آهي ۽ سڀ کان وڌيڪ ظلم آهي هن کي چوديواريءَ ۾ بند ڪرڻ، جنھن سندس سوچ، خوداراديءَ، خودداريءَ کي ختم ڪري، کيس مرد جي حڪمن خواهشن ۽ خيالن جو رانديڪو بڻائي ڇڏيو آهي. ڪڏهن توهان ان تي سوچيو آهي..... ۽ ان ڏس ۾ ڪجهہ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي؟ هيءُ افسانو هر سوچيندڙ شريف انسان لاءِ سندس ماءُ، ڀيڻ، زال، ڌيءُ، چاچيءُ، ماميءَ مطلب تہ هر عورت طرفان للڪار آهي! مظلوم دنيا ۾ گهڻي ئي آهن، پر عورت جي نسبت سڀ ظالم آهيون!....
ڳالھہ ڪجهہ سمجهہ ۾ اچي رهي هئي. خير محمد جي افساني اهي سمورا پھلو پيش ڪيا هئا يا نہ، پر هي بحث ڏاڍو دلچسپ رخ وٺي رهيو هو.
نور چيو: صاحب صدر! شورش صاحب ڪجهہ اهڙي طرز تي ڳالھايو آهي، جو اها ڳالھہ بنيادي طرح سمجهڻ جي ضرورت آهي تہ عورت کي آزادي ڏيڻ مان فائدا گهڻا آهن يا نقصان. منھنجي ناقص عقل موجب عورت جي جاءِ گهر ۽ ڪٽنب ۾ آهي ۽ جن خرابين ڏانھن هيءَ آکاڻي اشارو ڪري ٿي، سي هڪ خراب معاشري جي پيدائش آهن. جيڪڏهن اسان جو معاشرو اسان جي مذهبي احڪام تي، نيڪ نيتيءَ سان هلايو وڃي، تہ اهي خرابيون پيدا ئي ڪين ٿين. ٻئي طرف، توهان کي خبر آهي تہ مغربي ملڪن ۾ عورتن جي آزاديءَ ڪھڙا انگور ڪڍيا آهن: سو شادين مان پنجھتر جو نتيجو طلاق جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿو ۽ بداخلاقي وڌي رهي آهي. اسان جي پنھنجي ملڪ ڏانھن بہ نظر ڪريو تہ ڪا ڪاليجي ڇوڪري پاڪدامن آهي!“
شڪر آهي جو مولانا نُور ڪنسي رپورٽ ڪا نہ پڙهي هئي، نہ تہ انگ اکر ڏيئي بِرُ ڪري ڇڏي ها- هونئن بہ ڳالھہ کي وڌائي ٺاهي پيش ڪرڻ تہ مولانا صاحب جو پيشو هو.
سڀني چيو: ”ٺيڪ آهي. پھريائين اهو طئي ٿئي تہ ”عورت جي سماج اندر صحيح جاءِ ڪھڙي آهي؟“
محبوب چيو: ٻيلي ٻڌايو تہ سھي، عورت هڪ دفعو ڪنھن سان محبت ڪري تہ هوءَ ڇو جُوٺي يا باسِي سمجهي وڃي ٿي. مرد سڄي عمر عيش ڪري تہ بہ نت نئون ۽ ڪنوارو ڇو سمجهيو وڃي؟ جيتوڻيڪ محبت ڪرڻ سان نہ عورت گَسي ٿي وڃي ۽ نہ مرد – بشرطيڪه حد کان مٿي چڙهي نہ وڃن. آءٌ تہ فري لو (آزاد محبت) جو قائل آهيان....... پر ...... پر منھنجي محب ڏي ميريءَ نظر سان نہ نھارجو، ڇو تہ پرايون نظرون بہ عورت کي ناپاڪ ڪري ڇڏين ٿيون!
هارون: ”ميري سان ميري، تيري سان هون هون“ بلڪل عياشيءَ جو پروانو آهي!“
....... سو، ”ڪوڪو شاستر“ کان وٺي انسان جي دنيا ۾ پيدا ٿيڻ جي مقصد تائين داستان ڇڙي ويا. بدقسمتيءَ سان، جا ”بحث جو موضوع“ هئي سا مجلس ۾ هڪ بہ ڪا نہ هئي. اسان جي بھشت مان رڳو حوا ئي خارج آهي. آدم ۽ آدم جا پُٽ ڪڻڪ بہ پاڻ ۾ ويھي ونڊيندا آهن!
مسرور چيو: ”پاڻ آهيون قلندر شخص- اصول جي پاڻ وٽ وقعت ڪانھي. شاديءَ جو تڪلف پاڻ کان ڪونہ پڄندو. ”جتي پڪي، تتي کاڌي“ – اهو اصول پاڻ ٻيءَ ڌر لاءِ بہ تسليم ڪرڻ لاءِ تيار آهيون! ”گهر گهوڙو ٻڌي ڪُتر ڪرڻ، پاڻ کان ڪا نہ پڄندي!“
الياس چيو: ”منھنجي راءِ ۾ آزادي ٻہ – ڌاري ترار آهي. جي زالن کي آزادي کپي، تہ ڪٽنب جي پيٽ پالڻ ۽ گهر جي خرچ پکي هلائڻ لاءِ کين بہ بھرو وٺڻو پوندو. مان گهر ڌياڻين، مزور يا هاري عورتن جي ڳالھہ ڪا نہ ٿو ڪريان. اهي ويچاريون تہ پنھنجي مڙدن کان بہ وڌيڪ ڳھنديون رهنديون آهن. مان پڙهيل ڳڙهيل زالن جي ڳالھہ ٿو چوان. سندن تعليم جو فائدو ئي ڪھڙو، جي هو رڳو پنھنجي گهوٽ جي گهر جي زينت بڻجي وڃن ۽ سندن علم ۽ صلاحيتن جو فائدو نہ گهر کي ملي ۽ نہ پَرَ کي! پڙهيل ڳڙهيل زال جي حيثيت جيڪڏهن گهر جي ٻئي فرنيچر وانگر رڳو دوستن کي رشڪ ڏيارڻ يا پنھنجي برتريءَ جي احساس کي زور وٺاڻ لاءِ هجي، تہ آخر ان تعليم مان ڇا هڙ حاصل......؟
آصف چيو: ”آءٌ قبول ٿو ڪريان تہ عورت کي آزاد ٿيڻ گهرجي. ان مان گاڏيءَ جي ٻن ڦيٿن جي برابريءَ کان وٺي اڄڪلھہ جي رومانٽڪ محبت، رفاقت وغيرہ جي دليلن تائين سڀ حوالا ڏيئي توهان کي ٿڪائڻ نٿو چاهيان، ڇو تہ مان پاڻ ٿڪجي پوندس. ان ڪري، قصو مختصر تہ مان پنھنجي محبوب يا زال کي- جيڪو رتبو کيس وڻي، قبول ڪري سگهي ٿي. بلڪل قسم کڻي يقين ڏياري سگهان ٿو ۽ توهان شاهد هججو، تہ سندس آزاديءَ ۾ ڪا بہ ارچڻ نہ وڌي ويندي، پر ان عيوض آءٌ بہ يقين وٺڻ گهران ٿو تہ مون کي سندس چاڪر، محافظ ۽ پوليس وارو وغيرہ بڻجي سندس پٺيان نہ وڃڻو پوندو: جي آزادي کپين تہ پنھنجي عزت ۽ عصمت جي حفاظت بہ پنھنجي مٿي پاڻ ڪن، پوليس واري جا فرائض پاڻ کان نہ پڄن!“
ڳالھہ دل وٽان هئي! جي سھيلين وٽ وڃڻو هيس، تہ نوڪر ساڻ ڪري وڃي. پر جي مان گهر هجان، تہ کڻي ”پليٽو“ پڙهندو هجان تہ بہ اهو ڇڏي هن سان ساڻ وڃڻو پوندو ۽ عزت وري اهڙي ملندي، جو پاڻ ويٺي ساهيڙين سان ڊارون ڊشا هڻندي ۽ گلا غيبت ڪندي ۽ اسان کي رڳو پريان پيا ٽھڪ ٻڌڻ ۾ ايندا! هڪ ڀيري دل سرڪي تہ ڏسان تہ ڇا تي ٿيون کلن. کڻي ڪٿان ليئو پائي ڏٺم پڪڙجي پيس. گهر موٽي اچي چيائين، ”هيڏا سارا ٿيا آهيو، اڃان پيا ٽيڏ ڪيو ٻين ڏي نھاريو! – ڪيڏي نہ مون کي لڄ آئي!“
سو هي محافظ جو ڪم سچ پچ ڏکيو آهي. هڪ ڏينھن ڪڪي کي ساڻ ڪري، وچ بازار مان لنگهي وئي اسان جي ماساتين جي گهر. شھر ننڍو، جتي عورتون رستي تي گهمن ئي ڪو نہ. جي لنگهن تہ موٽر ۾ ڦرڙات ڪري لنگهي وڃن يا گاهي گاهي برقعي ۾ لنگهي وڃن. پر هيءَ منھن اگهاڙي سري بازار مان لنگهي ويئي. رستي جي ٻنھي پاسن کان ماڻھو بيھي کيس ڏسڻ لڳا. جيئن ئي کيس احساس ٿيو تہ سڄي بازار کيس آترويلا سان ڏسي رهي آهي، تہ هن پنھنجي رئي کي سوڙهو ڇڪي تڪڙو هلڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ڪڪو آهستي آهستي هلي رهيو هو ۽ هوءَ شرم جي ماري اهي ٻہ منٽ ٻہ ڪلاڪ سمجهي، سڄي پگهر ۾ تر ٿي ويئي، موٽي آئي تہ چيائين، ”مئا ماڻھو آهن ڪين بگهڙ! ائين پيا ڏسن، ڄڻ سڄو ڳڙڪائي وڃن!“
چيو هومانس، آهين بہ ڳڙڪائڻ جھڙي نہ! تنھن تي هوءَ رُسي ويھي رهي. سو، جي آزادي کپين، تہ پنھنجي پيرين سيرين بيھن ۽ هلن، ٽيڪ لاءِ مرد کي لٺ نہ بڻائين.
”قلندر“ وري وارو ورتو. چيائين: ”مابدولت ان حد تائين وڃن لاءِ تيار آهي، جي اسان جي آئيندي جي محبوبڙي لاءِ ”فريڊم آف ائڪشن“ (عشق جي ميدان ۾ آزادي) چاهيندي، تہ مابدولت کي ڪو بہ اعتراض نہ رهندو. پر جيڪي ٻار پيدا ٿيندا انھن کي پالڻ پوسڻ جي ذميواري گڏيل يعني اڌواڌ ٿيندي.... پر ان لاءِ بہ کيس ثابت ڪرڻو پوندو تہ خالص منھنجا ٻار ڪھڙا آهن- باقيءَ جي ذميواري ٻين تي رهندي!“
غيور چيو: ”هي ساريون ڳالھيون اسان جي اخلاقي قدرن، مذهبي روايات ۽ قبائلي غيرت جي خلاف آهن. هي مغرب – زدہ خيال آهن، عمل ۾ نر فطرتن حاسد آهي ۽ پنھنجي کي پنھنجو ۽ پرائي کي بہ پنھنجو بڻائڻ جي جذبي هيٺ ڪم ڪري ٿو.“
رحيم چيو: ”اسان پنھنجي موضوع کان پري هٽندا پيا وڃون، ماڻھو پنھنجو عمل حقيقتن مطابق ڪندو آهي ۽ اصول صرف حقيقتن کي سمجهائڻ ۽ انھن تي روشني وجهڻ ۾ مددگار ٿيندا آهن. اسان مان ڪھڙو آهي، جيڪو دل ۾ ڪيتريون ئي تمنائون رکندي بہ انھن کي عملي جامو پھرائي سگهي ٿو؟ صرف ماڻھوءَ کي ڊڄڻو بہ نہ ٿيڻ گهرجي. جنھن ڳالھہ کي هو ٺيڪ مڃي، تہ ان تي عمل ڪرڻ جي ڪوشش بہ ڪرڻ گهرجيس. اسان سڀ ڪنھن حد تائين عورتن جي آزاديءَ جا قائل آهيون: پر ڪيترا آهن، جي انھن خيالن تي عمل ڪندا آهن؟ توهان مان ڪيترا آهن، جي آزادي جا اعلان ڪندي، ڪڏهن پنھنجي زالن ۽ ٻارن ۽ ڌين، ڀينرن کي رڳو گهمائڻ بہ وٺي ويندا هجڻ؟ توهان مان ڪير آهي، جو پنھنجيءَ ڪنھن بہ مائٽياڻيءَ کي پنھنجي شريف کان شريف دوست جي سنگت ۾ آڻڻ لاءِ تيار هجي؟ عورت جي آزاديءَ طرف پھريون قدم آهي هن تي اعتبار- جي اهو اعتبار نہ آهي، تہ هوءَ ڪنھن حد تائين غلام رهندي، پر جي آزاد ٿي تہ هن کي اڏامي وڃڻ جو بہ بنيادي حق آهي.
چانھہ آئي. بحث گهٽجي وري تيز ٿيندو رهيو. عباس جي جاءِ مان اٿي يارن جو ٽولو هوٽل ۾ اچي ويٺو ۽ آخر اڌ رات جو هوٽل واري دروازا بند ڪرڻ شروع ڪيا، تڏهن محفل ٽٽي، گهر اچي در کڙڪايم. در تہ لاٿائين، پر ائين ڏٺائين ڄڻ چئي رهي هئي. ”تو کي گهر ٻار جي ڪھڙي پرواھہ.... توکي پنھنجا سنگتي جو آهن.“
مون ماٺ ۾ ڪپڙا لاٿا. هوءَ چپ چاپ ڳوڙها ڳاڙڻ ۽ پوءِ سڏڪا ڀرڻ لڳي. چيائين: ”توهان شادي ڇو ڪئي، جي منھنجا هي حال ڪرڻا هُيَوَ؟ منھنجو نہ، تہ ڪڪي جو تہ خيال ڪريو ها. ويچارو روئي روئي سمھي پيو.“ تڏهن مون کي ياد آيو تہ مون کين سئنيما ڏيکارڻ جو واعدو ڪيو هو!
مون چوڻ چاهيو، ”مون کان وسري ويو“.... پر مون کي ائين چوڻ جي همت نہ هئي، ڇو تہ اهو جملو سئو دفعا ڪم اچي چڪو هو. هن برسڻ ٿي چاهيو. مون ڳوڙهو ڳيھي سمھڻ ٿي چاهيو. هن چڙي چيو: ”توهان کي ٿي ڇا ويو آهي؟ ڳالھايو بہ نہ ٿا!“
چيم: ”ڇا چوان! مٺِي اهو ئي حال آهي!“
هن اکيون مٿي ڪري، مون کي شوڪي ڏٺو. مون کي ترنگ اچي ويو.
چيم: ”الائي ڪڏهن زمانو بدلبو!.... ڪڏهن بھار ايندو!“
ڳوڙهن ڀريل اکين سان هن منھنجي ڳوڙهن ڀريل اکين ۾ ڏٺو. چيائين توهان روئو ڇو ٿا؟..... ۽ پوءِ هن ائين سيني ۾ جاءِ ڏني، ڄڻ آئون بہ سندس ڪڪو هوس.
(مھراڻ، 4 – 1956ع)