هڪ مرد ٽي لاشا (سراج)
اصغر جو دوست فلپ، انگلينڊ کان گهمڻ لاءِ آيو، تہ هن کي وري اهي ڏينھن ياد پيا جڏهن هو ٻئي انگلينڊ ۾ ڪنھن پب يا ڪلب ۾، لئٽن – آمريڪن رقص جي ڌنن تي ٿڙڪندا، ٿاٻڙندا ساري رات گذاريندا هئا. هو منجهي پيو تہ هو فلپ کي هتي ڪھڙا ڪھڙا هنڌ گهمائي. هن کي هڪ خون جي ڪيس ۾ بدين وڃڻو هو. هن فلپ کي پاڻ سان کنيو ۽ کيس بدين گهمائي آيو. فلپ چپ چاپ بدين جي شھر، ڪورٽ ۽ ماڻھن کي ڏسندو رهيو، ۽ جڏهن هو جيپ ۾ چڙهي واپس حيدرآباد هلڻ لڳا تڏهن بہ فلپ چپ رهيو. اصغر کان رهيو نہ ٿيو، پڇي ويٺو ”ڇو، فلپ! تون ماٺ ڇو ٿي ويو آهين؟“
فلپ پھرين تہ ڪو بہ جواب نہ ڏنو، پوءِ چيائين ”مون کي ڪا ڳالھہ سمجهہ ۾ نہ آئي ان ڪري چپ آهيان!“
اصغر بہ کلي ڏنو – ”هي ويچارو ڇا سمجهندو هتان جي وڪالت!“
”تون منھنجي جواب تان کلين ڇو ٿو؟“
”دوست، تون هن وقت پنھنجي ملڪ جي معيار سان سڀ ڪجهہ ڏسي رهيو آهين، ان ڪري توکي ڪجهہ سمجهہ ۾ نہ ايندو. تنھنجي ملڪ ۾ ڏوھہ جي قيمت سزا آهي ۽ هتي ڏوھہ جي قيمت ڏوڪڙن ۾ ٿي ڪٿجي!“
فلپ جي منھن تي هاڻي تہ اٻوجهائيءَ سان گڏ هڪ ڊپ گاڏڙ حيرت بہ هئي.
”سو تہ تون تڏهن سمجهي سگهندي، جڏهن-“
۽ عين ان وقت هن کي زور سان جيپ کي بريڪ ڏيڻو پيو.
جيپ اڳيان، رستي جي پوري وچ تي، هڪ پير مرد پنھنجي جُتيءَ ۾ ڪنھن پٿر سان ڪوڪو ٺوڪي رهيو هو. اصغر جي وات مان گار نڪرندي رهجي وئي: ”پريا مڙس ...... کُٽيءَ کنيو اٿئي ڇا!“
پريو مڙس رستي تان هٽي پري تہ ٿيو، پر هن جي چھري تي ڪا خاص گهٻراهٽ نہ هئي، يا سندس چھري تي چڙهيل لٽ ۾، ڊپ ۽ گهٻراهٽ جا احساس بہ لڪي ويا هئا. هن فقط ايترو چيو :” جي سائين!“
باوجود ڪاوڙ جي، اصغر کلي ڏنو. فلپ ويچارو ڪجهہ نہ سمجهندي، رڳو پرئي مڙس کي چتائي ڏسي رهيو هو. پرئي مڙس جي منھن ۾ هڪ عجيب؟ جو عالم هو. چاپئين ڏاڙهي، هونئن تہ ڪجهہ اڇي بہ هئي، ڪجهہ لٽ جي ڪري ڀوري ٿي نظر آئي. سندس نرڙ ۾ گهنج اهڙا هئا، جن کي ڏسي ائين ٿي خيال ٿيو تہ هن پرئي مڙس سڄي عمر پھڻ ڪٽيندي گذاري آهي. اڇي پر مُرٽيل کَسِي ڳلي جي قميص ۽ ڪاري سٿڻ ۽ مٿي تي ڪارو پٽڪو، جنھن جي ڪاراڻ ۾ الاجي ڪيترا فريبيءَ جا عيب لڪل هئا، ۽ هٿ ۾ ڇنل گهيتلو.
اصغر پرئي، مڙس کان پڇيو: ”پريا مڙس، ڪيڏانھن ٿو وڃي؟“
”حيدراد“ (حيدرآباد)
”پوءِ ڪڏهن پھچندي؟“
”سائين، ڏينھڪ،“
۽ اصغر کان بہ کل نڪري وئي ۽ هن جيپ کي اڳتي وڌايو.
فلپ کانئس اوچتو سوال ڪيو: ”ڪھڙي ڳالھہ تان کلئين؟“
”هتي جا ماڻھو بہ عجيب آهن. پڇيومانس تہ ”موت کنيو اٿئي ڇا؟“ تہ بنا ڪنھن هٽڪ جي جواب ڏنائين تہ ”هائو!“
هنن ماڻھن لاءِ موت ۽ حياتيءَ ۾ ڪو فرق ڪونھي!“
”ان ۾ کلڻ جي ڪھڙي ڳالھہ هئي؟“
اصغر کي هاڻي فلپ تي ڪاوڙ اچڻ لڳي هئي. هي تہ ڪو فيلسوف ٿي ويو آهي. مزاح جي پھلو ۾ پيس، کل نظر نہ ٿي اچي.... هون!
”ٻيو ڇا پڇيئين؟“
”پڇيومانس تہ، ”ڪيڏانھن پيو وڃين؟“ چيائين تہ، ”حيدرآباد“ ۽ هتان پنڌ حيدرآباد، هڪ ڏينھن ۾ پھچڻ، تي مون کي کل اچي وئي!“
”پوءِ تو ڇو نہ کيس حيدرآباد تائين کڻي هلڻ جي آڇ ڪئي!،
”فلپ! هن ملڪ ۾ جيڪڏهن ماڻھن کي پنھنجي گاڏين ۾ کڻڻ جي آڇ ڪرڻ لڳون، تہ سارو سال ماڻھو ڍوئيندي گذري وڃي.“
اصغر کي پنھنجي انھيءَ ”ماڻھو ڍوئڻ“ تي بہ کلي اچي وئي ۽ فلپ هڪ عجيب نگاھہ سان هن کي تڪيندو رهجي ويو. ۽ ان نگاھہ ۾ ڪاوڙ، پشيماني ۽ بيوسيءَ جا احساس گڏجي، محض اٻوجهائي بڻجي ويئي.
ٻئي ڏينھن اصغر فلپ کي حيدرآباد جون ڪورٽون ڏيکارڻ نڪتو. ڪار کي پارڪ ڪرڻ لاءِ، جيئن موڙي رهيو هو تہ ”اڳيان ڪا شيءَ ڏسي بريڪ ڏنائين. ڪاوڙ مان هيٺ لٿو، تہ سندس منشي ڊوڙندو آيو ۽ ان شيءِ کي ٿڏو هڻي، چيائين ”او پوڙها، مرڻو اٿئي ڪيئن، جو اتي سمھي رهيو آهين؟“ ستل پوڙهو، اوٻاسي ڏيندو. ڪَرَ موڙي اٿي بيٺو. اصغر پوڙهي کي ڏسي، ڪاوڙ مان ٿڙڪڻ لڳو. هن جي ذهن ۾ اهو ئي خيال آيو تہ ڪالھہ کان وٺي پوڙها ماڻھو، سازش ڪري، کائونس ائڪسيڊنٽ ڪرائڻ جي خيال ۾ هئا. ڪالھہ رستي تي، تہ اڄ بنھہ ڪورٽ ۾! جوابدار جي حيثيت ۾ ڪورٽ جي پڃري ۾ بيھڻ جي تصور کان ئي هن کي پنھنجي پيٽ ۾ هڪ عجيب کڏ پوندي محسوس ٿي. پر منشيءَ پوڙهي کي گاريون ڏيئي، اتان ڌڪا ڏيئي ڪڍيو ۽ پوءِ سلام ڪري، چوڻ لڳو: ”سائين، ڪو اڌ چريو ٿو ڏسجي! چوي ٿو تہ سندس اباڻي زمين کسجي ويئي آهي، ۽ ان جي اپيل سيشن ٻڌڻ جوڳي ٺھرائي آهي. وڪيل اٿس ڪونہ، سو پاڻئي وڪالت لاءِ آيو آهي!“ منشي کلڻ لڳو.
اصغر کي الاجي ڪھڙو خيال آيو، سو منشيءَ کي پنجين جو نوٽ ڏيندي چيائين، ”چئينس تہ مون کي وڪيل ڪري، پئسو پائي نہ وٺندو سانس!“ ۽ اصغر کي بہ کل اچي ويئي.
اهو سارو ڏينھن هن فلپ کي ڪورٽون گهمائيندي گذاريو. شام جو پنجين بجي، فلپ سان گڏجي، اچي آفيس ۾ ويٺو، تہ ايندي شرط خون جي ڪيس جا اصيل مليس. ان مان هڪڙي ڪيس ۾ تہ فوتيءَ جو لاش اسپتال ۾ اچي پھتو هو ۽ هو فلپ کي وٺي، اسپتال ۾ مُڙدا- گهر ڏانھن هليو. مُڙدا – گهر ۾ گهڙڻ سان ئي کيس ٿاٻو آيو، اڳتي ڪرندي بچيو. مُڙدا – گهر جي نگھبان کلندي چيو: ”سائين، جيڪي ماڻھو بي موت مري ٿا وڃن، سي مورڳو جيئرن کي ٿا ٿاٻا کارائين!“ فلپ بہ هن لاش وٽ اچي بيھي رهيو، ۽ ان کي گهوري ڏسڻ لڳو. لَٽ سان ڀريل چاپئين ڏاڙهي، منھن ۾ بہ گھرا کھرا گُهنج، ڪاري سُٿڻ، ۽ اڇا ڪارا کليل وار، ڪارو پٽڪو کليل حالت ۾ پوڙهي جي ڇاتيءَ تي پيو هو، ۽ پٽڪي جي هڪ ڪنڊ ۾، ڳنڍ ٻڌل، ڪا شيءِ پوڙهي جي هٿ ۾ ايتري مضبوطيءِ سان جهليل هئي، جو موت کان پوءِ نيريون نيريون نسون جهڪيون نہ ٿيون هيون. سڄي لاش ۾، ائين ٿي ڀانيو تہ اها مٺ اڃا نہ مئي هئي. فلپ هري هري اصغر کي چيو: ”هن پوڙهي جي مُٺ ۾ ڇا آهي؟“ اصغر کي پوڙهي تان ٿاٻي اچڻ جي اڳي ئي ڪاوڙ هئي، سو خار مان چيائين: ”ٽڪي جا ڀڳڙا!“ فلپ کي هن پھريون ڀيرو سنڌيءَ ۾ جواب ڏنو هو. سو وائڙو ٿي اصغر جي منھن ۾ نھارڻ لڳو. هڪ ڌارئين جي دلچسپي ڏسي، مُڙدا – گهر جي ”نگھبان، زور ڏيئي، پوڙهي جي هٿ مان پٽڪي جي ڳنڌ ڇڏائي کولي، تہ ان مان ڪارسري چيڪيءَ مٽيءَ جي مُٺ وهي، وڙهي جي اکين تان ڍرڪندي ويئي!
اتان واپس اچڻ تي فلپ ۽ اصغر ۾ ان ڳالھہ تي بحث ڇڙيو تہ پوڙهو ساڳيو، جيپ هيٺان اچڻ وارو ۽ ڪورٽ ۾ ڪار هيٺان اچڻ وارو پوڙهو هو. انھن واقعن ۾ ٽي مختلف پوڙها هئا، ۽ ڳچ رات تائين بحث ڪرڻ کانپوءِ، ڪنھن فيصلي تي پھچڻ کان سواءِ، ٻئي ڄڻا هڪٻئي کي دوستيءَ جو يقين ڏياريندا، الوداع چئي وڃي سمھي پيا.
(مھراڻ: 2 – 3 – 1964ع