سج اڀرڻ کان اڳ (امر جليل)
چيومانس، ”ڪيئن، سڃاڻين ٿو؟“ چيائين، ”نہ.“
”واھہ، مون کي ڪو نہ سڃاڻين؟ مون کيس گهوريندي چيو.
”نہ،“ بلڪل سادو جواب ڏنائين.
”ٻالو ڀولو نہ ٿيءُ!“ مون پنھنجي آواز ۾ سختي پيدا ڪندي چيو.
”يقين ڪر تہ مان توکي سڃاڻان ئي نہ ٿو.“ هن سرد لھجي ۾ وراڻيو.
”اڳ بہ مڪار هئين ۽ اڄ بہ آهين.“ مون نفرت وچان چيو.
هن جواب نہ ڏنو، فقط پنھنجين جادوگر نگاهن سان مون ڏانھن ڏٺائين. اکين ۾ اهڙي تہ ڪشش هوندي اٿس جو هڪ ئي نگاھہ سان اڳلي کي خاموش ڪري ڇڏيندو آهي. پر ان ڏينھن مان بيحد ڪاوڙ ۾ هوس. مون ڀڻڪيو:
”تون دوکيباز ۽ فريبي آهين.“
آهستي جواب ڏنائين، ”ان ڪري تہ پنھنجي دوستي ختم ٿي ويئي!“
”ڏس تہ اچي وئين نہ راھہ تي!“ مون طنز ڀري مرڪ سان چيو، ”ڏاڍو ڀورڙو پئي ٿئين، ”مان توکي سڃاڻان ئي نہ ٿو“!“
”جيڪي هئين، تنھن کي سڃاڻندو هوس،“ پنھنجين نگاهن ۾ ساگر جي گھِرائي ڀريندي ڳالھائين، ”۽ هينئر جيڪي ڪجهہ آهين، تنھن کي ڪو نہ سڃاڻان.“
”ڏاڍو چالاڪ آهين!“ سندس نگاهن کان پنھنجون نظرون بچائيندي، مون چيو، ساڳئي مطلب جا ٻہ مختلف موضوع پيدا ڪيا اٿئي.“
”موضوع ساڳيو آهي، پر تنھنجيءَ سمجهہ ۾ فرق اچي ويو آهي.“ هن اعتماد سان چيو.
”واه – ”سڃاڻان“، ”۽ ”نہ سڃاڻان“!“ مون ٽھڪ ڏنو. ”سمجهہ تہ تنھنجي ڦري وئي آهي.“
هڪدم وراڻيائين، ”جڏهن رتن تلاءَ اسڪول جي پٺيان هڪ جهڳيءَ ۾ رهندو هئين، تڏهن مان تنھنجو دوست هوس ”۽ اڄ نہ؟“
”اڄ تون اهو رهيو ئي ناهين، اسان جي دوستي ڀلا ڪيئن رهندي.“ هن جواب ڏنو.
”مون تہ توکي اڳ ئي ٻڌايو هو تہ مان فقط انھن جو دوست آهيان جن وٽ –“.
”بند ڪر بڪواس!“ مون کيس گريبان کان ورتو. ”سڄيءَ دنيا کي بيوقوف بڻايو اٿئي!“ هو خاموش رهيو.
”انھن منجهيل ڳالھين ۾ دنيا کي الجهايو اٿئي!“ مون کيس جهنجهوڙيو. جواب ڏنائين: ”جڏهن بغاوت ۽ ظلم جا پڙدا انسان جي عقل تي پئجي ويندا آهن، تڏهن هو انسانيت کي وساري ويھندو آهي، بلڪل تو وانگر.“
”فريبي، انسانيت جو ڪوڙو ڍونگ رچايو اٿئي!“ مون کيس ڀت جي پاڇي ۾ڌڪي ڇڏيو. ”انھن ڳالھين سان دنيا کي ٺڳيو اٿئي!“
بنا چرپر جي جواب ڏنائين: ”منھنجي ڳالھين کان بيزار آهين، ان ڪري تو وٽ اچڻ ڇڏي ڏنو اٿم.“
”مون کي بہ تنھنجي دوستيءَ جي ضرورت ناهي.“ مون سندس گريبان تي گرفت مضبوط ڪندي چيو.
”تہ پوءِ روڪيو ڇو اٿئي؟“ هن آهستي چيو.
”اهو ٻڌائڻ لاءِ تہ مون تنھنجي تلقين ٺھرائي ڇڏي آهي.“ مون جواب ڏنو.
”ڄاڻان ٿو.“ جهيڻي آواز ۾ چيائين.
”۽ وڌيڪ ٻڌ: اڳ تنھنجي دوستي ۾ مان گريجوئيٽ، بيروزگار هوس.“ مون ساڳئي انداز ۾ ڳالھايو. ”هينئر مون ڊگري ڦاڙي ڦٽي ڪري ڇڏي آهي: اڄڪلھہ اسان وٽ بک ناهي، سکيا ۽ آسودا آهيون.“
”ان ڪري مون اوهان وٽ اچڻ ڇڏي ڏنوآهي.“ هن وراڻيو.
”ائين چئہ تہ فقط بکين ۽ بيروزگارن جي در تي ڌڪا کائيندو آهين.“
منھنجو جملو کيس بڙڇي ٿي لڳو. اکيون چمڪڻ لڳيس، چيائين، ”جيئن سمجهين، پر چور سان پلئہ نہ اٽڪائيندس.“
پنھنجين تکين نگاهن سان منھنجو اندر ڦٽي وڌائين، ۽ سندس جملو ڀالي وانگر منھنجي من ۾ ڇپي ويو. مون کيس ڇڏي ڏنو. هو پنھنجي جبي جي ڪالر کي درست ڪري، پاسي واري گهٽيءَ ۾ هليو ويو.
مان حيران هوس تہ کيس ڪيئن خبر پيئي تہ مار چور هوس! جنھن راز کان پوليس بيخبر هئي. تنھن راز کي هن ڪيئن پروڙيو؟ دنيا فقط هو ئي منھنجي جرم کان واقف هو، يا مان خود هوس. مون کيس ختم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. شاهد جو زندھہ رهڻ منھنجي لاءِ موت برابر هو. مان کيس ڪنھن بہ صورت ۾ جيئرو جاڳندو ڇڏي نہ ٿي سگهيس. کيس ختم ڪرڻ ئي بھتر هو.
مون رومال ڪڍي هٿ تي ويڙهيو، ۽ پوءِ چاقو کولي، هٿ اوور ڪوٽ جي اونھي کيسي ۾ وجهي ڇڏيم. رات جو اڃا پويون پھر هو. مون سندس پيڇو ڪيو. وڻن جي اوٽ ۾ ۽ ڀتين جي پاڇن ۾ لڪندو ڇپندو، مان هن جي پٺيان هلندو رهيس. مون کيس سج اڀرڻ کان اڳ قتل ڪرڻ ٿي چاهيو.
چاقوءَ تي منھنجي گرفت مضبوط ٿيندي ويئي، ۽ مان ڪنھن اهڙي هنڌ لاءِ واجهائڻ لڳس، جتي هن جي آخري هڏڪي ويرانين ۾ ئي دفن ٿي سگهي. هو بيخبر هلندو رهيو، ۽ مان پاڇي وانگر سندس پيڇو ڪندو رهيس. افسوس بہ پئي ٿيم تہ اجايو سندس موت منھنجي هٿيان ٿيندو. بس، ٻہ – ٽي وکون وڌائي، سندس سسي ڌڙ کان ڌار ڪرڻي هيم. افسوس ان ڪري پئي ٿيم جو هڪ دفعي مون کي خودڪشيءَ کان روڪي، منھنجي جان بچائي هئائين. انھن ڏينھن ۾ مان بيحد مشڪلاتن ۾ مبتلا هوس. ڊگري کڻي ڌڪا کائيندو رهيس، رلندو رهيس، ڀٽڪندو رهيس، نيٺ بيروزگاريءَ ۽ بک اسان کان سڀ ڪجهہ ڦري ورتو.
ڏونگر جھڙا اهي ڏينھن مون کي سدائين ياد رهندا، ۽ مان اهو منحوس ڏينھن بہ ڪڏهن وساري نہ سگهندس، جڏهن ٻن ڏينھن جي بک اسان کي نيم پاڳل ڪري ڇڏيو هو. بک جي عذاب سڀ ڪجهہ وساري ويٺس – سڀ ڪجهہ.
جڏهن اما هيڻي آواز ۾ پڇيو هو، ”ابا، هاڻي ڇا ٿيندو؟“ انتھائي مايوسيءَ ۽ بيزاريءَ وچان، کيس تڙي ڏيندي چيم، ”ڇا وري ڇا ..... تون زرينا کي هار سينگار ڪري ويھار، مان گراهڪ وٺي ٿو اچان!“
”بيحيا!“ امڙ ڪمزور آواز ۾ رڙ ڪئي هئي.
”ها، اما!“ مون زهر اوتيو، ”جوان عورت ڌنڌو ڪري پيٽ پالي سگهي ٿي، مرد ڪيڏانھن وڃي؟ ٻڌاءِ مرد ڪيڏانھن وڃي؟،
زرينا ۽ اما، حيرت مان مون ڏانھن تڪي رهيون هيون. سندس خالي دماغ ۽ پريشان ذهن لاءِ منھنجو جملو ناقابل برداشت هو. زرينا تہ منھنجين اکين مان پنھنجون اکيون ئي نہ ٿي ڪڍيون- ڄڻ تہ نگاهن سان منھنجي روح جو دامن چاڪ ڪري رهي هئي. مون کي اچي ٻانھن کان ورتائين.
مون کيس گهائل ڪندي چيو هو، ”توکي طوائف ٿيڻو پوندو. زرينا!“
”شرم نہ ٿو اچيئي بيغيرت!“ اهو درد ۾ ٻڏل دڙڪو اما جو هو.
”بک جي ڀوت اڳيان غيرت بہ مري ويئي. اما!“ مون وراڻيو.
”تنھنجو دماغ خراب ٿي ويو آهي!“ اما اجائيءَ همت سان چيو.
”ٻڌو نہ اٿئي، اما،“ مون روئندي چيو هو، ”- بک بڇڙو ٽول، دانا ديوانا ڪري!“
اما ۽ منھنجي اکين مان بہ نير وهي نڪتا. الائي ڪيئن، اسان جي اکين ۾ ايترو آب اچي گڏ ٿيو هو. زرينا خالي نگاهن سان مون کي تڪيندي رهي. اوچتو، ڪراهت مان منھنجي منھن تي ٿڪ اڇلايائين، ۽ پوءِ منھنجي سڄي قميص ليڙون ليڙون ڪري ڇڏيائين، پنھنجي ڪمزور آڱرين سان منھنجي منھن تي رهنڊون هنيائين، ۽ پوءِ منھنجن وارن ۾ مُٺيون وجهي، سڏڪا ڀري روئڻ لڳي. هيءَ ساڳي زرينا هئي، منھنجي ڀيڻ، جنھن کي مان ڪلھي تي ويھاري گهمائيندو هوس، جنھن کي پنھنجي خرچيءَ مان بہ ڀورينڊا وٺي ڏيندو هوس، جنھن جي هڪ هڪ لڙڪ تي پاڻ بہ بيچين ٿيندو هوس. ان ڏينھن ساڳيءَ زرينا جا هٿ منھنجن وارن ۾ هئا ۽ هوءَ هنجون هاري رهي هئي. مون کيس پاڻ کان جدا ڪيو، هوءَ اما جي هنج ۾ وڃي ڪري. مان اسڪائوٽ جي ڏينھن وارو چاقو کڻي ٻاهر هليو آيس.
مون کي اونداھہ جي تلاش هئي، مون کي ويرانين جي ڳولا هئي، جتي آسانيءَ سان پنھنجي سيني ۾ چاقوءَ جي تيز نوڪ وهائي سگهان. زرينا جا سڏڪا ۽ اما جون آهون، منھنجو پيڇو ڪنديون، پري پري تائين منھنجي روح ۽ منھنجي وجود کي جلائيندو آيون.
هڪ هنڌ ويراني بہ هئي، ۽ اونداھہ بہ. مون چاقو ڪڍي سيني تي رکيو. چاقوءَ جي هٿيءَ کي زور ڏيڻ تي هوس تہ هو بہ اچي اتي نڪتو. ساڳيو جبو پاتل هوس. منھنجي ويڻي وٺندي چيائين:
”هن چاقوءَ جي باري ۾ ڪجهہ ڄاڻين ٿو؟“
”ها،“ مون وراڻيو، ”تمام تکو آهي، ۽ جلد موت آڻيندو.“
”پر جنھن ڪاريگر هيءُ چاقو ٺاهيو هو.“ هن اکين ۾ نُور آڻيندي چيو، ”تنھنجي تصور ۾ موت، نہ، بلڪہ زندگي هئي.“
مان حيرت وچان هن جون ساگر جھڙيون گهريون نگاهون ڏسڻ لڳس.
چيائين، ”نوجوان آهين، محنت مزدوري ڇو نہ ٿو ڪرين!“
”مان گريجوئيٽ آهيان!“ مون فخر سان کيس وراڻيو هو.
”تعليم کي پيٽ پالڻ جو هٿيار ٿو سمجهين؟ پيٽ تہ ڪتا بہ ٿا پالين.“
هو باوقار لھجي ۾ڳالھائيندو رهيو، ”علم، اٿيئي روشني، ۽ محنت دنيا جو عظيم ڌنڌو.“
مان سندس صداقت ڀرپور آواز ٻڌي رهيو هوس، جنھن کان ڄڻ هيءَ سڄي ڪائنات ڪنبي رهي هئي
مون کي خاموش ڏسي چيائين: ”اها زندگي ئي ڪھڙي، جنھن ۾ ڪشمڪش نہ هجي! ڪشمڪش تہ زندھہ رهڻ جي ڪسوٽي آهي. حقيقت ۾ فقط اهي انسان زندھہ آهن، جن ڪڏهن ڪشمڪش ڪئي هئي.“
مون وٽ سندس ڳالھين جو جواب نہ هو.
چيائين، ”ڪھڙا نہ مضبوط ڏورا ۽ ڪشادو سينو اٿئي، انھن کان ڪم وٺي منھنجا دوست!“
هو مون کي حيران پريشان ڏسي هليوويو.
چاقو منھنجي هٿ ۾ رهجي ويو. موت جي تمنا هن جي ڳالھين سان تڙجي ويئي هئي، پر بک جي باھہ ڀڙڪندي رهي. هن جو آخري جملو مون کي بيدار ڪندو رهيو.
”ڪھڙا نہ مضبوط ڏورا ۽ ڪشادو سينو اٿئي: انھن کان ڪم وٺ، منھنجا دوست!“
زندھہ رهڻ جي تمنا سيني ۾ سانڍي، مون ويرانين کان منھن موڙي شھر جور خ ڪيو. بغاوت ۽ بک جا شعلا ڀڙڪي رهيا هئا. سامھون، هڪڙي دڪان جي در وٽ سائيڪل رکي هئي. هن چيو – ڪھڙا نہ مضبوط ڏورا ۽ ڪشادو سينو اٿئي!...... انھن کان ڪم وٺ، منھنجا دوست! .... دنيا جو عظيم ڌنڌو اٿئي محنت!“
مون هيڏانھن هوڏانھن نھاريو، ۽ پوءِ هڪدم سائيڪل جي پيڊل تي پير رکي، تيزيءَ سان رفوچڪر ٿي ويس. ڪنھن بہ مون کي ڪو نہ ڏٺو. اها منھنجي زندگيءَ جي پھرين چوري هئي. سائيڪل هڪ ڪٻاڙيءَ کي پنجويھن رپين ۾وڪڻي ڇڏيم. ۽ پوءِ، هڪ هوٽل تان نان- ڪباب ڪورما ۽ برياني وٺي، سڌو گهر آيس.
ڏيڍيءَ جي در ٻاهران ”هو“ منھنجو انتظار ڪري رهيو هو. ڪجهہ دير اڳ مون کي زندگيءَ جي سبق ڏيندي جا جوت سندس نيڻن۾ جلي اٿي هئي، هينئر اها اجهاڻيل هئي. مون کي ڏسي هڪدم چيو، ”تنھنجي چوڻ مطابق، مضبوط ڏورن ۽ ڪشادي سيني کان ڪم ورتو اٿم!“
”مان سڀ ڪجهہ ڄاڻان ٿو، دوست!“ هن آهستي چيو، ۽ اکين ۾ رنجش بکڻ لڳيس. هوريان هوريان ڪنڌ جهڪائي هليو ويو.
مان هڪدم گهر اندر داخل ٿيس. ڏيئي جو تيل بس ختم ٿيڻ تي هو. مون نان – ڪباب جا پُڙا اچي کٽ تي رکيا. اما ۽ زرينا، وائڙن وانگر، ڪڏهن مون کي ۽ ڪڏهن پُڙن کي پئي تڪيو. پُڙا سڻڀا هئا، ۽ ڪبابن جي خوشبوءِ پنھنجن ڪمزور هٿن سان منھنجي منھن تي چماٽ هنيائين:
”بيحيا، پنھنجيءَ ڀيڻ جي جسم جو سودو ڪري، هيءُ حرام آندو اٿئي!“
”نہ نہ “ مون احتجاج ڪيو، ”مان تہ مرڻ ويو هوس، پر رستي ۾ نوڪري ملي ويئي“
”نوڪري!“ اما ۽ زرينا حيرت مان چيو.
”ها، امڙ، نوڪري!“ مون کين پڪ ڏياري.
پوءِ اسين پُڙن تي جهڪي پياسين. کائڻ جي دوران اما نوڪريءَ جي باري ۾ پڇيو.
مون کيس جواب ڏنو، ”هڪ اخبار جي سچين خبرن جو نمائندو ٿيو آهيان.“
”سچيون خبرون؟“
”ها، بلڪل سچيون خبرون!“ مون گرھہ کڻندي چيو، ”پر اهي ڳالھيون تنھنجي سمجهہ کان مٿي آهن، اما! تون ماٺ ڪري ماني کاءُ.“
ان کان پوءِ مون ٻيون بہ سائيڪون چورايون. جيئن جيئن منھنجو ڌنڌو وڌندو رهيو، تيئن تيئن ”هو“ مون کان ڀڄڻ لڳو. اڳ مون سان اک تہ ملائيندو هو، پر هينئر بلڪل اجنبي ٿي پيو. مون کي سندس رويو پسند نہ آيو. مان شھر جي چورايل سائيڪلن جو سڀ کان وڏو ڊيلر هوس. ان ڏينھن مون تي نظر پئيس، تہ وٺي ڀڳو، جڏهن کيس ڪنڌ کان جهليم، تہ چئي ويو: ”چور سان پلئہ نہ اٽڪائيندس!“
***
مون کيس قتل ڪرڻ جي ارادي سان پيڇو ڪيو. رات جو پھر ختم ٿيڻ تي هو، منھنجي بيچيني وڌي رهي هئي، مون کيس سج اڀرڻ کان اڳ ختم ڪرڻ ٿي چاهيو. پر هن تہ بيھڻ جو نالو ئي نہ ٿي ورتو، هلندو رهيو.
نيٺ هڪ غليظ گهٽيءَ ڏانھن ڦري ويو. مون موقعو غنيمت سمجهيو. ڪجهہ قدم اڳي هلي، هڪ ڪچي گهر ٻاهران بيھي، دڙ کڙڪايائين. مان وڻ جي اوٽ ۾ ٿي بيٺس. سوچيم تہ جڏهن موٽندو، تڏهن کيس پٺيءَ ۾ چاقو هڻندس. مان خوامخواھہ در ڏانھن ڏسڻ لڳس. پڪ هيم تہ ضرور ڪنھن مفلس جو گهر هوندو، ڇو جو هو فقط مصيبت زدہ انسانن جي درن تي ويندو آهي. در کليو هڪ نوجوان ٻاهر آيو. ڪپڙا ساده، پر اجرا اوڍيل هئس. حيرت فقط اهو ڏسي ٿيم جو نوجوان جي هٿ ۾ لڪڻ هو. در بند ڪرڻ لاءِ هڪ عورت آئي ۽ چيائينس ”پٽ، ڀاءُ ڪتاب ۽ ٽيبل بتي بہ آڻجانءِ.“
”ها، اما، نوجوان جو آواز، هن جي آواز جھڙو مٺو ۽ خوداعتماديءَ وارو هو. مون سوچيو، ”اڄ تہ ڪمبخت وڏي آسامي هٿ ڪئي آهي.“
مان حملي لاءِ تيار ٿي بٺس. جڏهن منھنجي ويجهو پھتا. تڏهن غور سان ڏٺم تہ نوجوان انڌو هو. هو چئي رهي هوس: ”دنيا جو عظيم ڌنڌو اٿئي محنت!“
عجب پئي ٿيم تہ انڌو تہ خيرات پنندو آهي، هيءُ ڌنڌو وري ڪھڙو ڪندو! نوجوان ۾ دلچسپي وڌي وئي. مان هن کي بروقت قتل ڪرڻ جو ارادو لاهي، سندس پيڇو ڪرڻ لڳس.
رات جو پھريون پھر بہ گذري ويو، اوڀر کان روشنيءَ جا ترورا اڀرندا آيا ۽ اونداھہ گهٽ ٿيندي ويئي. هو ٻئي هڪ فرنيچر جي دڪان ٻاهران اچي بيٺا. هن انڌي نوجوان کي ڪجهہ چيو، ۽ ٻنھي جي منھن تي عجيب مرڪ اچي ويئي. پوءِ نوجوان دڪان ۾ هليو ويو. ان وقت سندس پيشانيءَ مان نور جا ترورا نڪري ويا هئا. سوچيم، ”ضرور هي شخص جادوگر آهي.“
مان ڀت جي اوٽ ۾ لڪل هوس. منھنجي پاسي مان گذري چيائين: ”جيڪو چاقو کيسي ۾ پيو اٿئي، سو لوهار خون خرابيءَ لاءِ نہ ٺاهيو هو!“
مان سچ پچ تہ ڪنبي ويس.
منھنجي سامھون ايندي چيائين: ”هو نوجوان انڌو آهي، پر تڏهن بہ ڪرسيون واڻي، پنھنجو ۽ پنھنجي ماءُ ۽ ڀاءُ جو عزت سان پيٽ پالي ٿو!“
مان خاموش لاجواب بيٺو رهيس.
چيائين: ”محنت دنيا جو عظيم ڌنڌو اٿئي!“
”مان بہ محنت ڪندو آهيان!“ ائين ئي، بيشرمائيءَ سان چئي ويٺس. ”تو ئي تہ چيو هو، مضبوط ڏورن ۽ ڪشادي سيني کان ڪم وٺان!“
”اهو ڌنڌو ئي ذليل آهي، جنھن ۾ خوف، ڊپ ۽ حراس پلئہ پوي.“
هن ساگر جھڙيون نيريون نگاهون منھنجي اندر ۾ لھي ويون.
چيائين: ”اکيون ڪينھنس، پر اندر ۾ اجالو اٿس. عزت ان ڪمائي ٿو، ۽ فخر جي زندگي بسر ٿو ڪري! اڄ پنھنجي ڀاءُ لاءِ علم ۽ روشني وٺي ويندو.“
منھنجو ڪنڌ جهڪي ويو. سامھون، اهو انڌو نوجوان بيد سان ڪرسيون واڻي رهيو هو.
”مان هن جو دوست آهيان!“ هن چيو، ۽ پوءِ تکو تکو روشنيءَ ڏانھن هليو ويو. ٿوريءَ دير کان پوءِ سج اڀريو.
ان ڏينھن کانپوءِ، مون خوف ۽ حراس، جرم ۽ پاپ جي زندگيءَ کان منھن موڙي ڇڏيو ۽ شھر جي مشھور سائيڪلن جي ڪارخاني ۾ فٽر ٿي ڪمائڻ لڳس.
پھرين ڏينھن جڏهن گريس سان ٿڦيل ڪپڙن ۽ ٿڪ کان چور ٿيل جسم سان ڪارخاني مان ڪم پورو ڪري ٻاهر نڪتس تہ هو مون کي در وٽ مليو. بيحد خوش پئي نظر آيو. اکين ۾ اجالو ۽ نرڙ تي نور هوس. مون کي ڳڙاٽڙي پائيندي چيائين:
”مان تنھنجو دوست آهيان!“
پڇيومانس، ”پر پنھنجو نالو تہ ڪو نہ ٻڌايو اٿئي؟“
جواب ڏنائين ”ضمير“ آهيان!“
۽ پوءِ مون کي محسوس ٿيو، ڄڻ سڄيءَ ڪائنات جي اونداھہ هن جي وجود اڳيان ٽڙي پکڙي ويئي.
(مھراڻ: 1 – 1963ع)