لوئي (تنوير عباسي)
مون کي يقين ئي نہ آيو تہ هي ڪو ساڳيو رفيق آهي، جو مون سان پورو سال گڏ پڙهيو هو – جنھن جو منھن ڀريل ۽ رنگ نکريل هوندو ه. جنھن جا وار سدائين سليقي سان سنواريل هوندا هئا، ۽ جنھن جي نرڙ تي سدائين هڪڙي چڳ لھرائيندي نظر ايندي هئي. ۽ سدائين صاف پئنٽ ۽ رنگين بش – شرٽ ۾ ملبوس نظر ايندو هو.
مان ۽ رفيق ڇهين درجي ۾ گڏ پڙهيا هئاسين. ان زماني ۾ جڏهن ماستر اسان کي پڙهائيندو هو، تہ هي نوٽ بڪ تي ماستر جي ڪارٽون ۽ ڇوڪرين جي اسڪيچن ٺاهڻ ۾ مشغول نظر ايندو هو. ۽ جڏهن ڪلاس پوري ٿيڻ بعد هو مون کي اهي ڪارٽون ڏيکاريندو هو، تہ اسين ٻئي گڏجي وڏا وڏا ٽھڪ ڏيندا هئاسين. ۽ ٿوريءَ دير بعد هن جي چپن تي هڪ مرڪ کيڏندي نظر ايندي هئي، ڄڻ تہ انھن ٽھڪن ڏيڻ سان هن کي سندس محنت جي قيمت ملي وئي هجي.
سڄو سال هن ماسترن جي ڪارٽونن ۽ ڇوڪرين جي اسڪيچن ڪڍڻ ۾ گذاري ڇڏيو، ۽ جڏهن نتيجو نڪتو تہ ظاهر هو تہ هو ناپاس ئي ٿيو.
ان کان پوءِ، هن سان گڏجڻ جو موقعو گهٽ ملندو هو. ڇو تہ مان پاس ٿي ويو هئس، ۽ هي ساڳي ئي درجي ۾ ماسترن جا ڪارٽون ۽ ڇوڪرين جا اسڪيچ پيو ڪڍندو هو.
ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ، مون کي خبر پئي تہ هن کي اسڪول مان ڪڍيو ويو آهي. هن بورڊ تي هيڊ ماستر جو ڪارٽون ٺاهيو هو – ان ڏوھہ ۾، اسڪول کان نڪرڻ بعد، وري مون کي هو نظر نہ آيو، ۽ مون بہ ڪراچي ڇڏي، حيدآباد ۾ پنھنجي تعليم جاري رکي.
اڄ ٽن سالن بعد جيئن ئي مان چانھہ پيئڻ جي خيال کان هوٽل ۾ گهڙي رهيو هئس، تہ هن مون کي ٻانھن کان جهلي پاڻ ڏي ڇڪيو. واقعي پھرين مون هن کي سڃاتو ئي ڪو نہ، پر پوءِ غور سان ڏسڻ بعد، معلوم ٿيم تہ هو ساڳيو رفيق آهي – اسڪيچن ۽ ڪارٽونن وارو رفيق، جنھن جو منھن ڀريل هوندو هو، ۽ مون سان گڏجي وڏا وڏا ٽھڪ ڏيندو هو.
مان هن کي پنھنجي گهر وٺي آيس. هن مون کي ٻڌايو تہ هن کي گهر مان ڪڍيو ويو آهي – انھيءَ ئي فن جو شوق سببان. سندس والد جو چوڻ هو تہ هو رنگن ۽ برشن تي اجايو خرچ ٿو ڪري ۽ سدائين سندس ڪپڙن تي رنگن جا داغ نظر اچن ٿا – بيڪار ٿو پيو وقت وڃائي – ان ڪري اهو شوق ڇڏي ڏي. پر هو بدستور تصويرون چٽيندو رهيو. ڪڏهن درياءَ جي مست لھرن جون، تہ ڪڏهن اوڀر تي اٿندڙ شفق جي وڻندڙ لالائيءَ جون.
ان کان پوءِ گفتگو جو موضوع ڦري، ان وقت جي حالتن تي آيو. هي اهو وقت هو، جو ماڻھن ۾ پنھنجي قوميت جو احساس اچي چڪو هو، ۽ هر طرف کان پنھنجي تھذيب کي بچائڻ جا آواز اٿي رهيا هئا. نوجوان طبقو ڪافي سجاڳ ٿي چڪو هو، پر رفيق نھايت جذباتي ٿي ويو هو. هن چيو، ”هاڻي ٻيو سڀ ڪجهہ ڇڏي، مون پنھنجي وطن کي تصويرن ۾ چٽڻ شروع ڪيو آهي.“ هن مون کي ڪجهہ تصويرون بہ ڏيکاريون – سکر بئراج“، ”لئنسڊائون پل“، ”سنڌي نينگرين جو کوھہ تي جهرمٽ“، ”سنڌي ٻڪرار پنھنجي ٻڪرين سان“، ”ڪوٽڙي بئراج جي ڪنڌيءَ سان خانہ بدوشن جا لڏا“ – انھن سڀني نظارن کي هن رنگن جي قيد ۾ آڻي ڇڏيو هو. هن شاھہ جي بيتن کي تصويرن ۾ پيش ڪرڻ شروع ڪيو هو. ”نوري“، ”سسئي“، ”مارئي“ – اهي سڀ هن چٽيون. انھن ۾ مون کي ”مارئي“ جي تصوير ڏاڍي وڻي. هن ۾ ڏيکاريو ويو هو تہ هڪ عاليشان محل ۾ مارئي پٽ تي ليٽيل آهي، هن جا وار پريشان آهن ، ۽ سندس سدا ۽ ميرا ڪپڙا ليڙون ليڙون ٿي ويا آهن، ۽ هوءَ انھن ڦاٽل ڪپڙن مان ظاهر ٿيندڙ اوگهڙ کي لوئيءَ سان لڪائڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي.
”هن تصوير جي قيمت گهڻي ٿيندي؟“ مون هروڀرو کانئس پڇيو. ”هن تصوير جي قيمت؟“ هن جي چپن تي طنزيہ مرڪ ڊوڙي وئي. ماڻھن وٽ پئسو ڪٿي آهي اهڙين تصويرن تي خرچ ڪرڻ لاءِ؟ هنن کي فلم ايڪسٽريسن جون اڌ اگهاڙيون تصويرون کپن-“ ائين چوڻ سان هن جي دل ڀرجي آئي، ۽ چيائين ”ڀاءُ! اسان جو عوام بکيو آهي. هن کي جنس جي بک، روح جي بک ..... آهي. هن جو بہ تہ ڏوھہ نہ آهي. هن کي تہ ڪنھن نہ ڪنھن طرح پنھنجي بک مارڻي آهي - ۽ آرٽسٽ؟ اهي بہ بکيا آهن. پيٽ جا بکيا. گويا هي بہ هڪڙو بک جو سودو آهي. آرٽسٽ عوام جي بک مٽائين ٿا ۽ عوام آرٽسٽن جي .....“
ٻہ ٽي ڏينھن مون وٽ رهڻ بعد، هو روزگار جي تلاش ۾ نڪري ويو...... ۽ سندس خط مون ڏانھن ايندا رهيا. ڪڏهن لاڙڪاڻي مان تہ ڪڏهن سکر مان. ڪڏهن ڪٿان تہ ڪڏهن ڪٿان. پھريائين تڪڙا تڪڙا خط لکندو هو ۽ پوءِ آهستي آهستي ڪري خط لکڻ بند ڪري ڇڏيائين. سندس خط ۾ سدائين سندس فن جي قدر نہ ٿيڻ جو ذڪر هوندو هو.
هڪ سال بعد، اوچتو هن جو خط آيو، جنھن ۾ هن پنھنجي اچڻ متعلق لکيو هو.
جنھن ڏينھن هو اچڻ وارو هو. تنھن ڏينھن مان اسٽيشن تي ويس. گاڏي اچڻ تي مون ٿرڊ ۽ انٽر گاڏا ڳولھڻ شروع ڪيا. خلاف توقع هو هڪ سيڪنڊ ڪلاس گاڏي مان سوٽ ڪيس کڻي هيٺ لٿو.
مون ڏٺو تہ هو ساڳيو رفيق هو. اسڪول وارو رفيق، جنھن جا ڳل ڀريل هئا ۽ وار سليقي سان سنواريل هئا، ۽ هڪڙي چڳ سندس پيشانيءَ تي لڙڪي رهي هئي، ۽ هو هڪ اچي سوٽ ۾ ملبوس هو.
هن گاڏيءَ مان لھڻ شرط سوٽ ڪيس قُليءَ جي حوالي ڪيو ۽ مون سان چنبڙي ويو.
گهر وٺي اچڻ بعد، مون هن کي چيو، ”تنھنجي حالت هاڻي سڌري وئي آهي – شايد هاڻي دنيا تنھنجي فن جو قدر ڪرڻ لڳي آهي......!“
”ها......!“ هن هڪ ڦڪيءَ مرڪ سان چيو. ”ڇو تہ مون پاڻ دنيا جي ”جذبات“ جو قدر ڪرڻ شروع ڪيو آهي.“ ائين چئي، هن سوٽ ڪيس کوليو، ۽ هڪ تصوير ڪڍي، ٿڌو ساھہ ڀري، ان تي حسرت واري نظر وڌائين. مون کي ڏسڻ لاءِ ڏنائين.
مون هن کان تصوير وٺي ڏٺي..... اها ساڳئي ”مارئيءَ“ جي تصوير هئي – اها ساڳي، جيڪا هن مون کي اڳئين سال ڏيکاري هئي. فرق فقط اهو هو تہ هن جي ليڙون ليڙون ٿيل ڪپڙن مان بدن جي اوگهڙ ظاهر ٿي رهي هئي.“ هن جي ”لوئي“ لھي وئي هئي.
(مھراڻ: 1 – 1956ع)