ذليل انسان (نبي بخش دائود پوٽو)
اسان جي بہ اها هير ٿي وئي آهي. منجهند جو آفيس ۾ رسيس ٿئي ئي مس، تہ ٺڪ سڌو هوٽل تي. وري پيئون بہ رڳو چانھہ. ٻنپھرن تائين آفيس ۾ ڪم ڪندي ڪندي اکيون ٻاهر نڪري اينديون اٿئون، سو ڪجهہ بک ۽ ڪجهہ ٿڪاوٽ جي ڪري هوٽل تي وڃڻو ئي پوي ٿو. هوٽل تي هونئن تہ گهڻيون شيون ملنديون آهن، پر پنھنجي صرف چانھہ سان لڳي – سستي جو آ، ۽ وري گرم ۽ مٺي! بک کي تہ ڄڻ اڏايو ڇڏي. تنھن ڏينھن هوٽل تي وڃي رهيا هئاسين – مان، انور ۽ رشيد. غني آفيس ڪو نہ آيو هو، چي ”ڪجهہ ناچاڪائي اٿم.“ هوٽل تي پھتاسين، ۽ نيم موجب وڃي ڪُنڊ وسائي سين. ڪنڊ ۾ نڪو ڏي نڪو وائسي، تنھنڪري بي الڪي چانھہ پي سگهندا آهيون. انور ٻيءَ ٽيبل تان اخبار کڻي آيو. بيئرو اڃا اسان تي نازل ڪونہ ٿيو هو، تنھن ڪري اخبار جاچڻ لڳاسين. اخبار ۾ بہ ڏاڍيون ڪي خبرون هيون.
”اڄ وڏو وزير ٽن مھينن جي دوري تي وڃي رهيو آهي. اتان اناج جي حالت جاچي، اچي ملڪ ۾ پيل ڏڪار لاءِ ڪجهہ قدم کڻندو.“
”فلاڻي سيٺ جي، ڪو شاهينگ ڳنڍ ڪپي ويو.“
”گورنر اڄ ٻيڙين جي ڪارخاني جو بنياد وڌو.“
”فلاڻي مزور خودڪشي ڪئي، ۽ خودڪشيءَ جي سبب جاچڻ لاءِ پوليس سندس مائٽن کي لاڪپ ڪيو آهي.“
وغيرہ وغيرہ.
سڄيءَ اخبار تي مٿاڇري نظر ڊورائيسين، پر ملڪ ۾ پيل ڏڪار جي ڪا خبر نہ آيل هئي! نہ وري اهو پئي معلوم ٿيو تہ گهڻا مئا، گهڻا بچيا...... ۽ اگر مئا تہ ڪير؟ مون کي عجب لڳو تہ الاجي ملڪ ۾ ڏڪار هو يا نہ، يا سڀ ماڻھو ڪوڙا هئا جو ڏڪر ڏڪر ٿي پڪاريائون يا تہ بک وگهي مرڻ هڪ رواجي ڳالھہ هئي ۽ ڪافي پراڻي ٿي چڪي هئي، تنھن ڪري اخبار ۾ اچڻ جھڙي نہ هئي! پتو ئي نہ ٿي پيو. ماڻھن جي واتان پئي ٻڌوسين تہ اميد تي جيئڻ وارا نااميد ٿي رهيا آهن. اسان جھڙن جو وچولو طبقو تہ اڳي ئي ڪجهہ ان ۽ ڪجهہ چانھہ تي گذر ڪري رهيو هو. اميرن جي سا خبر نہ آهي.
اوچتو رشيد هڪ خبر ٻڌائي، چي، ”هڪ مائي پنھنجو ننڍو ٻار ماري، پاڻ الائي ڪيڏانھن گم ٿي وئي آهي. پوليس سندس ڳولا زناني مارڪيٽ ۾ شروع ڪئي آهي. اميد تہ جلد پتو پئجي ويندو.“
ٻار جي موت جو ٻڌي، انور ڄڻ ڇرڪ ڀريو. چي، ”ٻار کي ماريو اٿس؟ - ابھم کي! ڪھڙي نہ عجب جي ڳالھہ – عورت ۽ وحشي! پالي نہ ٿي سگهيس شايد. ڪھڙي خبر، اهو ٻار وڏي هوندي وڏو ماڻھو ٿئي ها!“ مون کان رهيو نہ ٿيو. چيم، ”جهڙو تون ٿيو آهين! ڪلارڪ آهين، شايد فائيلن جي قبر مليئي!“ انور چپ ٿي ويو ۽ رشيد وچ ۾ ٽپي ويو. چي، ”ڇڏ يار، ڇا تاريخ ڦري وئي ڪيئن؟ هٽلر ڪير هو، مسوليني ڪير ۽ رضا شاھہ پھلوي ڪير؟ اهي بہ تہ غريب هئا – پوءِ ڪيئن وڌيا؟ اسين پوءِ ڇو نہ ٿا وڌي سگهون؟ پر ڪنھن جي ڀاڳ سان ريس ڪھڙي!“ رشيد ٻہ منٽ خاموش رهيو. وري چيائين: ”خير، ڇڏيو ان ڳالھہ کي، اچو تہ مان توهان کي ڪجهہ گشت جو احوال ٻڌايان.“ رشيد شروع ڪيو:
”گشت جي موسم هجي، آءٌ، وڏو صاحب ۽ ننڍو صاحب – سڀ وياسين گشت تي. گشت هو خرچ جي حساب ڪتاب جي چڪاس بابت. گشت آهي مست، جنھن کي لڳي سو ڦري. گشت جو جيڪو فائدو نہ وٺي، سو تہ ڪلارڪ، ڪلارڪ جو پٽ ئي نہ چئبو. وڃي لٿاسين. وڏو صاحب ۽ ننڍو صاحب تہ وڃي رهيا بنگلن ۾، ۽ مون کي رهايائون اتي جي هيڊ ڪلارڪ صاحب وٽ.
”هيڊ ڪلارڪ مون کي پنھنجي گهر مان هڪ ڪوٺي رهڻ لاءِ ڏني. اها ڪوٺي هيڊ ڪلارڪ اڪثر ڪري اوطاق طور ڪم آڻيندو هو. آيو، ويو – مڙيو ئي ڪوٺيءَ ۾ پيئي ڪچھري لڳندي هئي. ڪوٺيءَ کي ٻہ در هئا – هڪ گهر طرف اندر، ۽ ٻيو ٻاهر رستي طرف. گهر وارو دروازو ٻاهران بند هو، تنھن ڪري ڪو بہ ماڻھو هر وقت ڪوٺيءَ ۾ اچي ٿي سگهيو.
هيڊ ڪلارڪ پاڻ هو پنجاھہ کن جو، پر ڏسڻ ۾ ڪافي پوڙهو ٿي آيو. اکين تي ٿلھا کوپا چڙهيل هئس. ڏسڻ جو سادو، پر اندر جو جھڙو ڪارو. قسم ۽ قرآن کڻي تہ ”آءٌ رشوت نہ وٺان“. رشوت نہ وٺي تہ سئو ٽيھن رپين مان ھھڙي وقت ۾ هوند پورت ڪيئن ڪري!.
هن منھنجي چڱي خدمت ڪئي. ٽي ويلا ماني، شام جو چانھہ، ۽ رات جو کير بہ نصيب ٿيڻ لڳم. تنھن کان سواءِ ٻي هر پرهيز جو خيال رکيو ٿي ويو، پنج منٽ گذريا نہ آهن تہ ٺڪ پان، سگريٽ، يا ٻيو ڪجهہ. صبح ۽ شام جو وڏي صاحب ۽ ننڍي صاحب ڏي وڃڻ لاءِ سائيڪل بہ هٿ ڪري ڏنائينم. پنھنجي وڏي پٽ کي چئي ڇڏيو هئائين تہ هر وقت منھنجي حاضريءَ ۾ رهي. هونئن تہ اسين ڪلارڪ مولائي ماڻھو ٿيون – مٿي تي ٽوپي رکون ئي ڪين، عزت لھي تہ ڄڻ نہ لٿي – پر هتي آءٌ هيڊ ڪلارڪ تي رعب ڄمائڻ لڳو هوس، ۽ خاص خاص چيزن جي فرمائش ڪندو هوس، ۽ منھنجون فرمائشون لاچار پوريون ڪيون وينديون هيون.
”هيءُ پوڙهو هيڊ ڪلارڪ اهڙو، جو وٺ ئي نہ ڏي! ڏاڍو ڇيڇاڙيومانس. چي، ”رشوت وٺڻ حرام آهي. آءٌ بلڪل نہ وٺان – رتيءَ برابر بہ سوئر!“ رشوت نہ وٺي تہ پنھنجا ٻار ٻچا ڪيئن پاليندو هوندو؟ پگهار مورڳو هڪ سئو ٽيھہ، ۽ مٿان وري اسان جھڙن مولاين جون مھربانيون. پڪ اندر ئي اندر ڳجهو چور هوندو. اگر مھماني نہ جهلي هان تہ ڏنڊا ڪو نہ هڻونس ها – وڌ ۾ وڌ بدلي. بدليءَ تي البتہ سامان جي ڀڄ – ڀور ٿئيس ها يا خار اچيس ها، پر جاگيرون ڪو نہ لٽجنس ها. ماڻھن جو هلايو هئائين تہ ”پوڙهو آهيان، ڳوٺ آهي اباڻو وطن، مرجي اتي تہ چڱو.“ واھہ جا چڱائي – مري ها، ٽڪا وٺي ها! ٻاهر نمازي، اندر جو پليت، چي، ”اشراف آهيان“. واھہ جا اشرافت! آخر تائين ڪو نہ سليائين تہ ڪو رشوت وٺي! وڏو ندر جوچور، لچو ۽ بدمعاش هوندو، ڳجها کاٽ هڻندو هوندو، پر استاد بيھہ، پاڻ بہ اهڙيءَ طرح پڳاسون جو واھہ واھہ – ياد ڪندو!
”گهڻا ڏينھن سير سواد وٺڻ ڪري، ڪم اينگهجي پيو. جيتوڻيڪ ڪم نالي ماتر ڪندا هئاسين، پر هيل تہ اها بہ پٽي، سو هفتو کن رهي پياسين. آءٌ تہ ڦنڊي پيو هوس، نہ ڪم نہ ڪار، مزي سان پئي ماني ملي. ٻاهر ڏڪر تہ ڏڪر ئي سھي. ڪڻڪ ڪيتري بہ سير هجي، پاڻ کي تہ ملي ٿي، ۽ اسان جو ڪم هو کائڻ – بس.
”ڳچ وقت رهڻ ڪري مون کي سندس گهر جي ڪجهہ حالت معلوم ٿي. گهر جي جاءِ خاص نہ هئس. اندر وري گند: ڪٿي ڇيڻا پيا هوندا تہ ڪٿي ٻوهاري – مڙيو ئي گذر پئي ڪيائون. گهر ۾ ڪل اٺ ڀاتي هئس: ٽي ننڍا پٽ، چئن، اٺن ۽ ڏهن سالن جا، ٻہ ڌيئر، هڪ ٻارهن جي ٻي پندرهن جي، هڪ پاڻ، هڪ جوڻس ۽ هڪ نھڻس. ٻڌم تہ جوان پٽس تازو وبا جي مرض ۾ مري ويو هو. هڪ دفعو گهر وارو اندريون دروازو صرف ٻيڪريو پيو هو، مون سعيو ڪري کولي ڇڏيو، ۽ گهر جي حالت جاچيمانس. زالس هميشہ بستري داخل هوندي هئي – سڄي سائي – الائي سلھہ جو مرض هوس يا ڇا. نھڻس ننڍي نيٽي هئي. پر البتہ ناچاق لڳندي هئي. باقي ڌيئرس جھڙا گل! نئين جواني..... ڏسڻ سان اکيون پئي ٺريون – جيڪر ويٺو ڏسجين!
”مون کي جيڪو عجب لڳو سو هن ڳالھہ جو: ڪيڏي نہ رشوت وٺندو هوندو – مھيني ۾ پنج سئو تہ واھہ جو ٿيندا هوس- پر گهر جي توڙي پنھنجي حالت سائي ٻري! گهر ۾ توڙي پاڻ کي خاص ڪو ڪپڙو بہ ڪو نہ هوس، ڌيئر تہ اڌ – اگهاڙيون ويٺيون هونديون هئس. پھرين تہ مون سمجهيو تہ فاحش هونديون، پر اهڙي ثابتي نہ ملين. ڪيئن بہ هجي، ڇا اڌ – اگهاڙيون فاحش نہ هونديون؟ ٻڌو هوم تہ گهر ۾ ٿورو ڪي گهڻو پورهيو بہ ڪنديون هيون، زالھنس اڳي ئي سائي، ويتر پوڙهو دوا درمل تي پئسا خرچيس ڪونہ، سو مردو ٿيندي ٿي وئي. ٻار ڏسينس تہ ڳريا پيا هئس. ھھڙو چڱو چوکو مون هچ کي پئي کارايائون، سو گهر ۾ تہ پاڻ چڱو کائيندا هوندا. پر منحوس جا ٻار – ڪيترو بہ چڱو کارائين، ظاهر ڪٿي ٿو ٿئي! پاڻ ڏسينس تہ نہ ڦڙتي نہ چالاڪي. آفيس ۾ ڇا ڪم ڪندو هوندو؟ اهڙن ماڻھن تي مون کي ڏاڍي خار لڳندي آهي.
”هڪ ڏينھن سندس اٺن سالن وارو پٽ ٻاهر رڙهندو آيو، وڏيءَ ڀيڻس ماريو هوس، وڏو ڀاڻس ڳليءَ ۾ بيٺو هو، راند بہ نہ پئي ڪيائين. ننڍي ڀاءُ کي روئيندو ڏسي، پرچائڻ لڳس. ”ڇاهي ڪمو، ڪھڙي ڇوري ماريئہ؟“ ڪمو وراڻيس تہ ”اديءَ ماريو اٿم، ڏاڍي بک لڳي هئم، ماني گهري مانس تہ ماريائين.“ چئي پيئي، ”ڪيڏڙو ٿيوآهين، رڳو مڪڙ وانگر پيو کائين.... ڪڻڪ ڏس تہ وڃي زر لڳي آهي! مرين بہ نٿو؟“ ڪھڙي نہ ڏائڻ هيس ڀيڻس! مانيءَ ڳڀو ڏئيس ها تہ سڀ بک ڪو نہ مرن ها. ڪڻڪ تہ ملڪ ۾ جام هئي، البتہ پئسو ٿورو هو، سو پڻس ڪري وڌيڪ رشوت وٺي ها!
”وڏو ڇوڪر بہ منھنجي حاضريءَ ۾ لڳو پيو هوندو هو. هڪ ڏينھن پڇيومانس تہ ”اسڪول نہ وڃين ڇا؟“ چي، ويندو هوس، هاڻي نہ ٿو وڃان. في نہ ڀري هيم، ابا کان گهريم، ماريائين، چيائين تہ ”وڃي جھنم ۾ پئو، نہ پڙھہ“. ننڍو ڇوڪر اڃا ننڍو ٿيندن، پر اهو بہ منحوس – سڄو ڏينھن پيو ”رين رين“ ڪندو!
”ڪھڙي بہ گهر جي حالت هين، پر سڀ منحوس پوڙهي جي ڪري. مري ها تہ معصوم ڳڻتيءَ کان ڇٽي پون ها. دل جو ڏاڍو ڪنجوس، ڪڏهن پٽن کي گهمائڻ بہ نہ وٺي ويو. ڪيڏي نہ رشوت وٺندو هوندو، پر اها سڀ وڃي الائي ڪيڏي ٿي1
”پر استاد، پاڻ بہ اهڙن منحوسن سان چڱيءَ طرح پڄون! اچڻ کان هڪ ڏينھن اڳ ٽي سئو رپيا گهريامانس- هڪ سئو پنھنجي لاءِ، ۽ ٻہ سئو صاحبن لاءِ، نہ تہ بدلي! ذري گهٽ روئي ويٺو- جھڙي هچا! چي، ”پئسو هجيم ها تہ ھھڙي حال ۾ ڏسوم ها“، وغيرہ وغيرہ. اگر پئسو نہ هوس تہ ڀلا مون کي کارايائين ڪٿان ٿي – سو بہ چڱو چوکو؟ ڪوڙو هو، ذليل! مون چيس، ٽي سئو رپيا ضرور وٺندس – شيئر، ڪٿان بہ آڻ: وڃي چوري ڪر، يا وڃي وڌيڪ رشوت وٺ. روئي ويٺو! پر آءٌ ڪٿي ڇڏڻ وارو هوس! نيٺ ٻئي ڏينھن سئو رپيا آڻي ڏنائين. سي بہ چيائين تہ ڳھہ گروي رکي آيو آهيان، باقي چيائين ٻئي دفعي. پر ڪيئن بهڪيائين، وڃي پوي جھنم ۾، اسان کي پئسن سان ڪم، سي مليا. ڪراچيءَ اچي خوب پيتوسين کاڌوسين. ٻئي دفعي پنج سئو جو چيڪ هڻندوسانس!“
رشيد بس ڪئي، اسين اٿياسين. رشيد بل ڏنو، ۽ اسين آفيس ڏانھن روانا ٿياسين. رستي تي چرچا گهٻا ٿيا، پر الاجي ڇو سڀ ڦڪا ٿي لڳا. آءٌ پنھنجي آفيس پھتس، دل ڪم تي نہ لڳيم، موڪلائي آيس.
دل ڳري ڳري پئي معلوم ٿي..... دماغ پريشان. ٻيو دفعو چانھہ پيتم، پر بيسود. خيالن ۾ هڪ برباد ٿيندڙ خاندان، ۽ هڪ ويران ٿيندڙ گهر. ”نياڻيون،انگ – اگهاڙيون، ۽ معصوم ڪمسن – ڇا اهي ائين ئي رهندا؟ هيڊ ڪلارڪ رشوت ڇو نہ ٿو کائي؟ پنھنجي خاندان کي بچائي ڇو نٿو؟...... ڇو؟“
خيال ڦري رهيا هئا. ”انسان“ ياد آيم، ”انسان بہ تہ اهڙيءَ حالت ۾ آهن! آخر اهي لچايون ڏاڍايون ڪيستائين؟...... وقت اچي رهيو آهي، جڏهن اسين سڀ انسان – هاري ناري، مزور ۽ ڪاسبي، پورهيت ۽ مظلوم – گڏجي اٿنداسين. پاڻ کي بدلائينداسين، ۽ سڀني ”رشيد“ جھڙن کي بہ بدلائينداسين.“
(مھراڻ، 1- 2/ 1958ع)