بتي اُجهامي ويئي (هريڪانت)
ٽانگي واري، پنھنجي ٿڪل گهوڙي جي پٺي ٺپيندي، لغام ڇڪيو، اشارو پائيندي ئي سمجهو جانور منزل ڏانھن رخ رکيو. رات جي آخرين گاڏيءَ جو انتظار ڪندي، ڏھہ اچي وڳا هئا. جيوڻ کي ڪا سواري ڪين ملي هئي، ۽ هو نراش دل کڻي گهر موٽي رهيو هو. سڄي ڏينھن جي هڻ – هڻ بعد ويچارو سوا رپيو مس ڪمائي سگهيو هو. ان سوا رپئي مان ئي هن کي پنھنجي ڪٽنب جي ڇھن ڀاتين ۽ گگدام جانور جو پيٽ ڀرڻو هو.
صبح کان سانجهيءَ تائين، جيوڻ شھر جي ڪنڊڪڙڇ ۾ ڀٽڪي سواريءَ لاءِ ٻاڏائيندو هو، ليڪن مشڪل سان ئي کيس ڪا سواري نصيب ٿيندي هئي. آخر ڇو؟ ڪارڻ سوچيندي ئي، جيوڻ حسرت ڀريل نگاهن سان پنھنجي پراڻي ٽانگي ڏانھن نھاريندو هو. ڦاٽل ميرا، گديلا، ڏٻرو ڪمزور گهوڙو ۽ ڍلي بي ڍنگي رفتار ئي شايد ڪم نصيبيءَ جو ڪارڻ هئا. هن ڪيترائي دفعا پنھنجي ٽانگي جي مرمت ڪرائڻ جو ويچار ڪيو هو، ليڪن اهو ويچار، صرف ويچار ئي پئي رهيو.
شھر جون اوچيون اوچيون عمارتون، ڳتيل بازارون ۽ ٻھڪندڙ سڙڪون پار ڪري، جيوڻ بستيءَ ڏانھن ويندڙ ڪچي رستي ڏي لغام ڦيرايو. ٿڪ گگدام ڪيترو نہ سمجهو هو، شايد هن ڀليءَ ريت ڄاتو ٿي تہ سندس غريب مالڪ کي گذريل رات کان روٽي نصيب ڪين ٿي هئي. پنھنجي رحمدل مالڪ جي پيٽ ۾ جلندڙ بک جي آگ اجهائڻ لاءِ نھايت تيز رفتار سان ڊوڙي، هو کيس منزل تي پھچائڻ جو پتن ڪري رهيو هو.
اوچتو، ٽانگي ۾ لڳل ننڍڙي بتي ڦڙڦڙائڻ لڳي. جيوڻ ڇرڪ ڀري وسامندڙ بتيءَ ڏانھن نھاريو. الائي ڇو، سندس دل ڌڙڪي اٿي. جوت جي ٽمٽائڻ ۾ کيس ڪنھن مصيبت جا آثار نظر آيا ڏسندي ڏسندي، هوا جي هڪ تيز جهونڪي سان بتي اجهامي ويئي، ۽ ..... ۽ پوليس جي ڊيڄاريندڙ سيٽيءَ جو هڪ سڃاتل آواز ٻڌي، جيوڻ جار وار کڙا ٿي ويا، سندس ڏڪندڙ هٿ الائي ڇو وَر ۾ ٻڌل سَوا روپئي ڏانھن کڄي ويا. هن جون سنھڙيون ۽ ڪمزور آڱريون پتل ۽ ٽامي جي انھن ٿڇ سڪن کي ائين چھٽي پيئون، گويا اهي سڪا هميشہ هميشہ لاءِ کانئس کسجي رهيا هئا. ڊپ ڀريل نگاهن سان هن پٺيان نھاريو. فانوس جي جهڪيءَ روشنيءَ ۾ چمڪندڙ بٽڻن واري رعبدار وردي پھريل هڪ سپاهي، لنبا قدم کڻندو، ڏانھس وڌي رهيو هو. سندس پير ۾پيل لنبي مضبوط بوٽ جي ٺڪ – ٺڪ جيوڻ جي ڪمزور دل ۾ خوف جو پڙاڏو ٿي گونجايو. هن جي هٿن مان لغام ازخود ڍرو ٿي ويو، ۽ سڙڪ جي هڪ ڪناري ٽانگو بيھي رهيو.
”سلام، سرڪار!“ سپاهيءَ جي ويجهو ايندي ئي، جيوڻ نماڻائيءَ سان خوشامد ڪئي: ”ڪيڏانھن هلندا، سرڪار؟“
”ڪيڏانھن هلندس؟ بي ايمان پڇين ٿو ڪيڏانھن هلندس!..... ٿاڻي تي هلڻو آهي، ٿاڻي تي! بتي ڇو نہ ٻاري اٿيئي؟“ سپاهيءَ رعب ڄمائيندي چيو.
”بتي......“ جيوڻ نراش نگاهن سان بتيءَ ڏانھن ڏٺو. ”اجهامي ويئي، سرڪار..... بتي اجهامي ويئي.....“
”ڇو......؟“ سپاهي زمين جي لت هڻندي، زور سان ڪڙڪو ڪيو.
”ڇو؟“ جيوڻ جي خالي دماغ ۾ زور زور سان گونجي اٿيو: ”ڇو...... ڇو. ........ ڇو......؟“ کن پڪ جي خاموشيءَ بعد، هن ڳنڀير آواز ۾ جواب ڏنو: ”تيل کپي ويو، حضور .... بتيءَ جو تيل کپي ويو .....!“
”تيل کپي ويو؟“ جمعدار گرم ٿيندي چيو: ”اهو بہ ڪو جواب آهي، بيوقوف! بتيءَ جو خيال ڇو نٿا رکو؟“
جيوڻ جي هرديہ – آڪاش ۾ جذبات جو هڪ طوفان مچلجي اٿيو. من جي ڀاونائن کي دٻائڻ جي ڪوشش ڪندي بہ ڏڪندي چئي ويٺو:
”- زندگيءَ جي جوت قائم رکڻ ڪاڻ...... اسان کي پنھنجو خون – پسينو جلائڻو ٿو پوي، سرڪار! اسان جي قسمت جي ديپ ئي ڦڙ ڦڙائي رهيو آهي. ٽانگي جي بتيءَ جو ڪيترو خيال رکون، سرڪار!“
سپاهي خاموش رهيو.
جيوڻ، آلين اکين سان ڏانھس نھاريندي، التجا ڀري نوع ۾ چيو: ”منھنجا معصوم ٻچا بک کان ٻاڏائي رهيا هوندا، سرڪار! ڪالھہ رات کان کين روٽي ڪين ملي آهي. منھنجو ننڍڙو رامو.... کير چڪيءَ لاءِ ٻاڏائي رهيو هوندو، سرڪار.... مون تي رحم ڪريو!“
ٻڌڙي جيوڻ جي ڀريل گلي مان غربت ۽ غريبيءَ جو دل – ڀڄايندڙ داستان سُڻي، سپاهيءَ جي دل ويچار ساگر ۾ غوطا کائڻ لڳي. جيوڻ جي مجبوريءَ ۾ کيس پنھنجي غريبيءَ جي ڌنڌلي تصوير نر آئي. سندس ڪٺو ر دل بہ هڪوار ڀڄي پيئي. آخر هو بہ تہ غريب هو! ستر رپين ماهوار منجهان کيس بہ ڇھن ڀاتين جو پيٽ پالڻو پوندو هو. پنھنجن معصوم ڪمزور ٻارن کي اڻپورو کاڌو ملندو ڏسي، سندس دل سسڪيون ڀريندي هئي. پنھنجي ننڍڙي ڌيءُ اما جي گل جھڙي مکڙي کي خزان جي ڦول جيان ڏينھون ڏينھن زرد ٿيندو ڏسي، هن جي دل کي هڪ گهري چوٽ رسندي هئي. اڄ صح کان اما کي سخت بخار هو، ليڪن غريبيءَ ۽ مجبوريءَ جي ڪٺور زنجيرن ۾ جڪڙيل بھاري سندس علاج ڪرائڻ کان عاجز هو. ”اف، زندگي ڪيتري نہ ڀاري آهي – هڪ غريبجي زندگي!“ اهي ئي ڳڻتيون ڪندو، بھاري، سڄي ڏينھن جي ٿڪيندڙ ڊيوٽيءَ بعد، هٿين خالي ۽ غم – ڀريل دل کڻي، گهر موٽي رهيو هو. اوچتو رستي ۾ هن ڏٺو، جيوڻ جي ٽانگي جي بتي اجهامي ويئي. جيوڻ جي بتي وسامي وڃڻ تي هن جي دماغ ۾ آشا جي هڪ ڌنڌلي تصوير چمڪي اٿي. بنا بتيءَ ٽانگي هلائڻ جي ڏوھہ جو هن پورو پورو فائدو وٺڻ ٿي چاهيو. هن کي پنھنجي ڌيءُ جي علاج لاءِ پئسا گهربا هئا – ڪھڙيءَ بہ ريت، ڪھڙي بہ طريقي، پئسن جو ڌيان ايندي ئي، هو گويا گهريءَ ننڊ مان سجاڳ ٿيو. پاڻ سنڀاليندي ۽ پيشانيءَ جو پگهر اگهندي، هو چلائي اٿيو:
”اوهان ماڻھن جو دماغ اصل ٺڪاڻي ڪين آهي: بنا بتيءَ ٽانگو هلائي، قانون جو النگهن ڪرڻ جا اصل عادتي ٿي پيا آهيو!....“
”حضور“ ..... جيوڻ ٻاڏايو
”آءُ تو کي اصل ڪين ڇڏيندس. اجهو ٿو ٿاڻي تي رجوع ڪري، ڏھہ رپيا ڏنڊ ڀرايانءِ، بي ايمان!ٰ هل هل ٿاڻي تي......!“
ڏنڊ جو نالو ٻڌندي ئي، جيوڻ جي جان ڏڪي اٿي. پنھنجي ڦاٽل ٽوپي لاهي کڻي بھاريءَ جي پيرن تي رکيائين، ۽ ڏڪندي چيائين: ”سرڪار، آءٌ بيحد مسڪين آهيان، سرڪار! مون کي معاف ڪريو.....“
بھاريءَ جي دل ٻڏڻ لڳي. ٻڍڙي تي سچ تہ کيس رحم ڪھل اچي رهي هئي، ليڪن هن کي بہ تہ پنھنجيءَ ڌيءُ جي علاج لاءِ پئسا کپندا هئا، ۽ اهي پئسا هو سختي ۽ رعب ڄمائي جيوڻ مان ئي حاصل ڪري سگهيو ٿي. جيوڻ جي ڳالھين مان خفي ٿيندي، بيزاريءَ مان چيائين: ”آءٌ اها بڪواس ٻڌڻ تي هريل ڪين آهيان. چيم مون کي صرف تنھنجي ڏوھہ سان مطلب آهي. اوهان ماڻھو بلڪل بي پرواھہ آهيو. قاعدي قانون جي پرواھہ ئي نہ ٿا ڪريو! اڄ تہ تو کي ضرور چالان ڪرائيندس.“
جيوڻ کيس ليلايو، ٻاڏايو..... ليڪن بھاريءَ جي دل ڌيءُ جي موھہ ۾ جڪڙجي ڪٺور بڻجي چڪي هئي. لاچار، ڏڪندڙ هٿن سان جيوڻ ور ۾ ٻڌل پئسا ڪڍيا. آنسن ڀريل نگاهن سان هڪوار انھن پئسن ڏانھن ڏسندي، هن پنھنجو ڏڪندڙ هٿ سپاهيءَ ڏانھن وڌايو، ۽ ڀريل گلي سان چيو : ”سڄي ڏينھن جي ڪمائي.....“!
سپاهي ٿورو هٻڪيو. هڪوار جيوڻ جي آنسن ڀريل اکڙين ڏانھن ڏٺائين، ۽ پوءِ هڪدم دل ڏاڍي ڪري، آسپاس نظر ورائي، پئسن کڻي ورتائين، ۽ آخرين دفعو رعب ڏيکاريندي چيائين: ”هي دفعو معاف ٿو ڪريانءِ، ليڪن آئندي خبردار رهج..... وڃ!“
جيوڻ، هڪ لٽيل مسافر جيان، نراس ۽ پريشان، پنھنجي ٽانگي ڏانھن وڌيو، ۽ سندس گهوڙي آهستي آهستي هلڻ شروع ڪيو.
سامھون، دور دور، سڙڪ تي ڦھليل انڌڪار سان گڏ، جيوڻ کي پنھنجو جيون بہ انڌيارو نظر اچي رهيو هو. گهر پھچي هو پنھنجن معصوم بکايل ٻارن کي ڪھڙو جواب ڏيندو؟ دروازي تي اکيون پائي ويٺل زال جي آشا ڀريل نگاهن کي ڪھڙو آٿت ڏيندو. اهي ئي ڳالھيون سوچيندي، پنھنجي غريبي، مجبوري ۽ بيڪسيءَ تي آنسو وهائيندي، هو پنھنجي گهر کي آڏو پوندو ٿي ويو.
هٿ ۾ جهليل سوا روپئي جي چمڪندڙ سڪن ڏانھن ڏسندي، سپاهيءَ کي پنھنجي جيت تي خوشيءَ جو احساس ٿيو. ليڪن ٻئي کن ۾ سامھون انڌياري ۾ ويندڙ ٽانگي جي کٽ– کٽ جي گهري آواز سندس جان ۾ سياٽو آڻي ڇڏيو. ٽانگي جي ڦيٿن مان نڪرندڙ گنڀير چيڪاٽ، گويا، سپاهيءَ جي ظلم جي شڪايت ڪندي، جيوڻ جي مجبوريءَ ۽ بيڪسيءَ جو ڏک ڀريو گيت ٿي ڳايو. بھاريءَ جي دل کيس ڦٽڪارڻ لڳي. لاشڪ اڄ هن بيرحميءَ جو ڪم ڪيو هو. ليڪن..... هو بہ تہ مجبور هو: سندس مٺڙي ڌيءُ جو بيمار هئي! بيمار ڌيءَ جي مرجهايل چھري جو تصور ٿيندي ئي هن جا قدم تڪڙو تڪڙو گهر طرف کڄي ويا.
گهر جي نزديڪ پھچندي ئي بھاريءَ جون ٽنگون ڌڏڻ لڳيون، هٿ ڏڪڻ لڳا ۽ دل ڌڙڪي اٿي. سندس من ۾ سهسين شنڪائن جو هڪ طوفان اڏامڻ لڳو. آهستي آهستي هن چائنٺ اندر پير ڌريو. تڪڙا ۽ اٻھرا قدم کڻندو، هو سامھون صندل تي سمھيل ڌيءَ ڏانھن وڌيو. سندس پگهريل پيشانيءَ تي هٿ رکندي ئي هن جي من ۾ اٿندڙ شنڪائن جو طوفان شانت ٿي ويو. سندس پتنيءَ کيس ٻڌايو تہ اما جو بخار لھي چڪو هو، پاڙي ۾ رهندڙ راڌيءَ ڏانھن رهيل سلائيءَ جي پئسن مان هن اما جي دوا پڻ ورتي هئي.
بھاريءَ سامت جو هڪ لنبو ساھہ کنيو، ۽ خاڪي بش شرٽ جي کيسي مان سوا رپيو ڪڍي ڀرسان رکي ڇڏيو. لالٽين جي جهڪي پرڪاش ۾ اهي سڪا چمڪڻ لڳا. بھاري يڪ - ٽڪ انھن ڏانھن گهورڻ لڳو. آهستي آهستي هن ائين محسوس ڪيو، گويا اهي سڪا تمام زور سان چمڪڻ لڳا هئا. انھن جو تجلو ايترو تہ وڌي ويو جو بھاري انھن ڏانھن نھاري سگهڻ جي همت بہ ساري نہ ٿي سگهيو. سندس اکيون ازخود بند ٿي ويون ۽ وويڪ ڀڙڪي اٿيو. ”پنھنجي مطلب سڌ ڪرڻ لاءِ هن اڄ معصوم ٻالڪن جي وات مان روٽي کسي هئي، غريبن جي پيٽ تي لت هنئي هئي..... ڪيتري نہ گراوٽ!“
بھاريءَ جي اکين اڳيان جيوڻ جو اوداس چھرو کڙو ٿي ويو، جو آنسن ٻڏل اکڙين ۽ ڀريل گلي سان چئي رهيو هو: ”بتي اجهامي ويئي...... تيل کپي وي....“، ”زندگيءَ جي جوت“...... ”خون – پسينو“ ..... ”ديپ ڦڙ ڦرائي رهيو آهي“..... ”مونکي معاف ڪريو، سرڪار! ..... مون تي رحم ڪريو....!“
بھاريءَ جون رڳون سيٽجي ويون ۽ ساھہ جو دورو تيز ٿي ويو. جيوڻ جي بتي اجهامڻ تي هن پنھنجي جيوڻ ۾ روشنيءَ جي جهلڪ ڏٺي هئي: جيوڻ جي جيون کي انڌيري ۾ ڌڪيلي، هن پاڻ کي روشنيءَ جو درشن ڪرائڻ ٿي چاهيو!“ ....... ”نہ، نہ!“ هن ڀيڪوڙيل ڏندن ۾ ڪجهہ زور سان ڀڻڪيو، ۽ پوءِ اٻھرائيءَ مان اٿي، پئسا کڻي، تڪڙو ٽڪڙو ٻاهر نڪري ويو.
مزور- بستيءَ ۾ پھچڻ بعد هن کي جيوڻ جو گهر ڳولڻ ۾ ڪا خاص دير ڪين لڳي.
هڪ ڪچي مڪان جي دراوزي وٽ، منھن گوڏن ۾ ڇپائي، ڪو غريب پنھنجي مجبوريءَ تي ڳوڙها ڳاڙي رهيو هو. اندران ڪنھن ٻالڪ جي روئڻ جي آواز پئي آيو. بھاريءَ جهٽ سھي ڪيو – اهو ئي جيوڻ جو گهر هو.
بھاري، هڪ ڏوهاريءَ جيان، هلڪا قدم کڻندو، سندس ويجهو پھتو. کيسي مان پئسا ڪڍي، هن جيوڻ جي پيرن وٽ رکي ڇڏيا. کڙڪو ٻڌندي ئي جيوڻ جيئن ڪنڌ مٿي کنيو، سندس وار کڙا ٿي ويا. ڏڪندي ڏڪندي هو اُٿي کڙو ٿيو، ۽ ڀريل دل سان چيائين:
”سلام سرڪار!“
بھاري ڪجهہ ڪڇي ڪين سگهيو. صرف سندس اکين مان همدرديءَ جي گهري راز ڀريا ٻہ گرم آنسو نڪري جيوڻ جي پيرن لڳ ڪري پيا، جن ۾ سمايل هو – ”هڪ غريب جو، غريب لاءِ پيار“.
(مھراڻ، 1 -2/ 1958ع)