ململ جو چولو (عثمان علي انصاري)
”اوهين کڻي ڇا بہ سمجهو،“ انور بيزاري ڏيکاريندي چيو ”پر سچ پچ تہ زبيدہ مون کي پھرين ڏينھن کان پسند ڪين آئي هئي. قاضي صاحب کي تہ ياد هوندو تہ شاديءَ جي رات گذاري صبح جو آءٌ سندس جاءِ تي اچي ڪيترو وقت ويٺي رنس. رهيو سوال انڪار ڪرڻ، جو سو آءٌ قبولدار آهيان تہ والد صاحب کي انڪار ڪرڻ جي همت – مون کي ڪا نہ هئي ۽ جي هجي بہ ها تہ بہ جيڪر اهڙو ناخلف ڪين ٿيان ها جو والدين جي ڏنل لفظ کي هيٺ ڪري پنھنجي منايان ها.“
اتي قاضي صاحب جوش ۾ اچي اٿي بيٺو ۽ چيائين، ”قربانيءَ جا سڌڙيا تہ سڀ آهن، پر ڪري نباهڻ بہ ڪن جو ڪم آهي! انور دوست، انھيءَ وقت تہ پيءُ – ماءُ جو ڪنڌ هيٺ ڪرڻ تو نہ ٿي گهريو، پر هينئر پنھنجي زال کي گهر مان نيڪالي ڏئي، سندس پيءُ جي گهر ويھاري تہ شايد ستن پيڙهين کي بہ داغ ڏيڻ کان نہ ٿو گسين!“
”منھنجين ستن پيڙهين تي داغ اچڻ جي ڪري ڪنھن ٻئي جي پڳ تہ ڪا نہ لھي پوندي؟ هر ڪو پاڻ کي ڏسي، ”انور ائين چوندو، محفل مان اٿيو هليو ويو.
زبيدہ کي نو ورهيہ پنھنجي پيءُ جي گهر ويٺي ٿيا آهن. انھيءَ وچ ۾ جيتر سندس سھرو جيئرو هو، تيتر ڏھہ رپيا درماھہ کيس خرچ لاءِ موڪليندو رهيو. سندس مرڻ کان پوءِ اهو وظيفو هميشہ لاءِ بند ٿي ويو. جيڏيون سرتيون هن کي نفرت جي نگاھہ سان ڏسنديون هيون. شادي مراديءَ ۾ سندس وڃڻ بند هو. پڻس جي مري وڃڻ تہ ويتر سندس حالت خراب ڪري ڇڏي. هڪ پرڻيل زال ڀائرن جي در تي آخر ڪيستائين رهي سگهندي؟ ڌارين جا طعنا مھڻا سھي وڃڻ تہ شايد زبيدہ جھڙي شريف صابرہ لاءِ ڪا مشڪل ڳالھہ ڪا نہ هئي، البتہ ڀاڄاين جا تنڪا ۽ سهما سھي نہ سگهي. لاچاري انسان کان ڇا ڪين ڪرائيندي آهي؟ تنگ ٿي، زبيدہ بہ پنھنجي پورهئي ڪرڻ جو ارادو ڪيو. انھيءَ وچ ۾ پنھنجي مڙس ڏانھن بہ بي حساب نياپا موڪليائين تہ ڌڻيءَ لڳ مون کي پاڻ وٽ رکو، آءٌ اوهان جي گهر پورهيت ٿي رهنديس. پر هيڏانھن انور ٻي شادي ڪئي هئي، ٻہ ٻار ڄايا هئس، تنھن سندس نياپن جو جواب فقط خاموشيءَ جي نفرت سان ڏنو. جيڪڏهن ڪنھن چڱي مڙس روبرو بہ اچي ٿي چيس تہ انھيءَ کي بہ ڇڙو هيءُ جواب ٿي مليو تہ ”هينئر کيس گهرائي آءٌ پنھنجي لاءِ جيئري دوزخ پيدا ڪرڻ نہ ٿو چاهيان“، پئسن موڪلڻ جي سوال تي چوندو هو تہ ”مون کي پنھنجن ٻچن لاءِ بہ ڪجهہ ڪرڻو آهي يا نہ!“ مطلب تہ انور هڪ يا ٻيو بھانو ڏيئي سڀني کي ٽاريندو هو.
زبيدہ سبڻ پوئڻ جو ڪم شروع ڪري ڏنو، جنھن مان سندس گذر تمام مسڪيني نموني ۾ ٿيندو ٿي آيو. پر آخر سندس صبر بہ ڏيوالو ڪڍيو ۽ هن جي تندرستي خراب ٿيڻ لڳي. پھرين تہ معمولي بخار سمجهي خيال نہ ڪيائين، پر جڏهن ڏٺاين تہ هر روز بخار ٿو ٿئي تہ تشويش پيدا ٿيس. تنھن هوندي بہ پنھنجي ناداريءَ جي حالت ڪري علاج ڪين ڪرائي سگهي. مھيني کن جي اندر اهڙو حال ٿي ويس جو بستري تان اٿي بہ مشڪل ٿي سگهي. هڪ ڏينھن پنھنجي پورهئي جي بچايل پئسن مان ٽي وال تمام عمديءَ ململ جا گهرائي هڪ چولو تيار ڪيائين. گهڻي دير ويھي بہ ڪين ٿي سگهي، تنھن ڪري بستري تي سمھي، سيني تي ڪپڙو رکي، انھيءَ جي ڳچيءَ تي ريشم جا گل ۽ وليون ڀريائين. جڏهن چولو بلڪل تيار ٿي ويو، تڏهن هڪ پارسل ۾ انھيءَ کي بند ڪري پنھنجي مڙس ڏانھن موڪليائين. ساڳئي ڏينھن کيس هيٺيون خط بہ موڪليائين:
”منھنجا سرتاج! خدمت ۾ پويون دفعو حاضر ٿيڻ جي معافيءَ بعد، عرض آهي تہ اڄ هڪ چولو پنھنجن بيمار هٿن سان سبي تيار ڪري اوهان ڏانھن موڪليو اٿم. مون کي سلھہ جو عارضو لڳو آهي، جنھن مان ڇٽڻ جي اميد بالڪل ڪا نہ آهي. منھنجي ڪمائيءَ مان ڪفن– دفن جي خرچن کان پوءِ جيڪي ڪجهہ بچيو ٿي، تنھن جا وارث ڇاڪاڻ تہ اوهين آهيو، تنھن ڪري اهي پئسا هن چولي تي خرچ ڪري اوهان ڏانھن موڪليان ٿي. منھنجي آخري التجا هي آهي تہ مھرباني ڪري اهو چولو اوهين پاڻ پائجو، ڇو تہ جي اوهين پائيندا تہ منھنجي روح کي راحت ايندي. مان سمجهان ٿي تہ هن خط پھچڻ کان اول منھنجو خاتمو ٿي ويو هوندو. مون اوهان کي سڀ ڪجهہ بخشيو. اميد تہ اوهين بہ مون کي چيو آکيو بخشيندا. – اوهان جي ڪنيز، زبيدہ.“
خط ملڻ جي ڏينھن انور کي چولي وارو پارسل بہ مليو. پر هيڏانھن خط ۽ پارسل آيا، هوڏانھن سندس زال اچي فساد مچايو. ٻارن تي بيگناھہ پادر وسي ويا. روڄ شروع ٿي ويو. ڪنھن جي ماني، ڪنھن جي ٽڪي – واويلا مچي وئي. انور کي ڪھڙا خيال دل ۾ ٿي آيا، تنھن بابت ڪجهہ بہ چئي نہ ٿو سگهجي، ڇو تہ پاڻ خاموش ويٺو هو، البتہ ٻارن جي مار کائڻ تي ايترو چيائين ٿي تہ ”هنن معصومن جو ڪھڙو ڏوھہ؟“ سندس زال ڏٺو تہ منھنجي ڪروڌ جو خاطريءَ جھڙو نتيجو نہ نڪتو تہ زور زور سان روئي چوڻ لڳي تہ ”پاڻ تہ سلھہ جو شڪار آهي، هاڻي منھنجي مڙس ۽ ٻارن کي بہ سلھہ ڏيڻ ٿي گهري. تنھن ڪري تہ هي چولو سبي موڪليو اٿس! هاڻي يا تہ گهر ۾ آءٌ رهنديس يا هي چولو.“ اتي انور چيو، ”آءٌ باھہ ڏيندو آهيان اهڙي چولي کي، جو منھنجي گهر ۾ ڦيٽو وجهائي!“ ائين چئي، اهو چولو، جو ڏاڍيءَ سڪ ۽ محبت سان هن ڏانھن موڪليو ويو هو، سو وڃي چلھہ ۾ وڌائين. چولو هو سنھي ڪپڙي جو، سو هوا جي ڪري باھہ ۾ ڪين ڪريو ۽ چلھہ جي ڀرسان وڃي پيو، انور پنھنجي پيرن سان انھيءَ کي سوري باھہ ۾ ساڙي ڇڏيو. جڏهن چولو باھہ ۾ سڙي ڀسم ٿي ويو، تڏهن وڃي سندس گهر ۾ ٺاپر ٿيو. انھيءَ ڏينھن شام جو کيس تار پھتي تہ زبيدہ مري وئي.
زبيدہ کي مئي پنج ورهيہ گذري ويا آهن. اپر سنڌ ۾ اونھاري جي شروعات ڏاڍي زور سان ٿيندي آهي، ۽ جون جو مھينو چڱو گرم ٿيندو آهي. هڪ ڏينھن انور شام جو پنھنجيءَ آفيس کان موٽيو، تہ پيرن سڙڻ جي شڪايت ڪيائين. سندس زال چيو تہ: ”شايد گرميءَ جي ڪري اوهان کي ائين ٿو محسوس ٿئي، ٿڌي پاڻيءَ سان وهنجندئو تہ بس.“ حمام ۾ وڃي تَڙ بہ ڪيائين، پر پيرن جي جلن وڌي وئي. اڌ رات ڌاري کيس اهڙي تہ تڪليف ٿيڻ لڳي، جو هڪ پل بہ آرام نہ ٿي آيس. انھيءَ وقت ماڻھو موڪلي ڊاڪٽر کي گهرايو ويو. ڊاڪٽر صاحب آيو، چڱيءَ طرح پيرن کي چڪاسيائين. حيران ٿي چوڻ لڳو تہ: ”مون کي تہ تنھنجن پيرن ۾ ڪا بہ خرابي نہ ٿي ڏيکارجي. کل بہ اهڙي آهي، جھڙي هڪ تندرست انسان جي پيرن جي ٿيڻ کپي. اندر خون جو دورو بہ پورو آهي، رڳون ۽ نسون بہ برابر پيون ڪم ڪن. ايتريءَ تڪليف جي ڪري ڪم از ڪم ٻاهران ٿوري گهڻي سوڄ يا ڳاڙهاڻ تہ ضرور هئڻ کپي، سا بہ ڪا نہ آهي. آءٌ دوا ڪريان تہ ڇا جي ڪريان؟“ انور جي حالت انھيءَ وقت اهڙي هئي، جو ڏسڻ وارا سندس بيچيني ڏسي نہ ٿي سگهيا. سندس زال زار زار روئي رهي هئي، ۽ ڊاڪٽر کي ليلائي ٿي چيائين تہ ڪجهہ ڪريو. آخر ڊاڪٽر انور کان پڇيو تہ ”ڪنھن خاص جاءِ تي جلن ٿئي ٿي يا سارن پيرن ۾؟“ جنھن تي انور سور جي شدت کان شوڪارا ڀريندي چيو تہ ”پيرن جون تريون ٿيون سڙن، ائين ٿو سمجهان تہ باھہ ۾ پير پيا آهن! ڊاڪٽر صاحب، مھرباني ڪري منھنجا پير ڪپي ڪڍو! مون کي پيرن ڪپڻ جو ايذاءَ قبول آهي، هي ساڙو نہ ٿو سھي سگهان.“ لاچار ٿي ڊاڪٽر کيس ٻہ سيون هنيون، جن جي درد جي سبب يا اثر جي ڪري انور چيو تہ ”جلن گهٽ آهي.“ ڊاڪٽر تہ پنھنجي في وٺي ويندو رهيو، پر مريض ڪجهہ وقت کان پوءِ ڪراهڻ شروع ڪيو. صبح جو جڏهن ڊاڪٽر صاحب کي وري گهرايو ويو تہ چيائين تہ ”مون کي مرض جي خبر نہ ٿي پوي، اوهين ڪنھن ٻئي ڊاڪٽر کي گهرايو.“ ڊاڪٽر جي اهڙي نااميديءَ جي جواب ملڻ کانپوءِ، انور جي زال پنھنجن ڏيرن سان صلاح ڪئي، جن چيس تہ انور کي ڪوئيٽا وٺي وڃو، ڇاڪاڻ تہ اتي وڏا وڏا فوجي ڊاڪٽر آهن، شايد انھن کي مرض سمجهہ ۾ اچي وڃي.
ڪوئيٽا جي بابو محلي ۾ هڪ جاءِ جي باغ ۾ ڊاڪٽر ڪپتان نصير احمد، چروٽ وات ۾ وجهيو، پسار ڪري رهيو هو. ائين ٿي معلوم ٿيو، ڄڻ ڪنھن تمام مشڪل مسئلي تي غور ڪري رهيو آهي. ڪنھن ڪنھن وقت منھن ڦيري باغ جي دروازي ڏانھن ٿي نھاريائين، ڄڻ تہ ڪنھن جو انتظار هجيس. اٽڪل ڏهن منٽن کان پوءِ هڪ وڏي موٽر اچي باغ جي دروازي وٽ بيٺي، جنھن مان ڊاڪٽر وليمس لٿو. ڊاڪٽر نصير احمد اڳتي وڌي وڃي ساڻس مليو، ۽ وٺي اچي کيس هڪ ڪمري ۾ ويھاريائين. ميجر پڇيس تہ ”هاڻي مريض جي ڪھڙي حالت آهي؟“ سندس حالت ۾ ڪو بہ فرق نہ آيو آهي.“ ڊاڪٽر نصير احمد چروٽ جي رک ڇنڊي چيو، ”ڏينھون ڏينھن سندس قوت وڃي ٿي هاربي. پھرين منھنجو خيال هو تہ کيس فقط دماغ جي خرابيءَ ڪري اهو خيال دل ۾ اچي ويٺو آهي تہ منھنجا پير ٿا جلن، پر ڪالھہ کان وٺي ڏسان ٿو تہ ٻنھي پيرن ۾ سوڄ شروع ٿي وئي آهي.“ اڃا ڊاڪٽر نصير احمد پنھنجو جملو پورو ڪيو تہ هڪ نوڪرياڻي اندر آئي، جنھن اچي چيو تہ ”ڊاڪٽر صاحب، اوهين هاڻي اندر اچي سگهو ٿا.“
ٻئي ڊاڪٽر اندر زنانہ خاني ۾ آيا. ورانڊي ۾ انور هڪ پلنگ تي ڪنبل ڍڪيو سمھيو پيو هو، پر حالت اهڙي ٿي ويئي هيس جو سڃاڻپ کان نڪري ويو هو. ٻنھي ڊاڪٽرن اچڻ شرط سندس پيرن جو معائنو ڪيو. نبض ڏٺائون، کاڌي وغيرہ جو احوال پڇيائون. جو انور جي زال، جا سندس پلنگ جي ڀرسان چادر ويڙهيو مغموم حالت ۾ ويٺي هئي، تنھن ٻڌايو تہ ڊاڪٽرن جي اٿڻ مھل انور آهستي آهستي چيو تہ : ”ڊاڪٽر صاحب، منھنجي زال کي تہ مھرباني ڪري چئو تہ مونکي ڳوٺ وٺي هلي، منھنجي بچڻ جي هينئر آسرو ڪو نہ رهيو آهي، ڪم از ڪم مٽي تہ پنھنجن سان وڃي گڏجي!“
چوڏهين آگسٽ تي انور کي ڳوٺ کڻائي آيا، جتي اوڻيھين تاريخ مري ويو. چيو وڃي ٿو تہ پنج ورهيہ اڳ، اوڻيھين آگسٽ تي، انور زبيدہ وارو موڪليل چولو پيرن سان باھہ ۾ وڌو ويو.
(مھراڻ: 2 – 1961ع