اَلا، ڪنھن پَر ....! (خواجہ سليم)
مان جڏهن بہ اداس ٿيندو آهيان تہ منھنجي دل مون کي شھر جي هنگامن کان پري واھہ جي ڀڪ تي وٺي ايندي آهي، جتي مان ڪنھن سانتيڪي ڪنڊ ۾ ويھي پنھنجن گذريل ڏهاڙن جي پچار ڪندو آهيان. ماضيءَ جي پچار الائي جي ڇو هڪ قسم جو سڪون، هڪ عجيب تسڪين بخشيندي آهي. حالانڪہ منھنجو ماضي منھنجي حال کان وڌيڪ بدتر ۽ ڏکوئيندڙ هو – بي رنگ، پر درد ۽ سونھن ۽ سندرتا کان خالي!
اڄ وري مان اداس آهيان. منھنجي وجود جي اٿاھہ اونھارين ۾ عجيب، مبھم ۽ اڻڄاتل سور جاڳي اٿيو آهي، ۽ دل شھر جي هل – هلاءَ کان پري واھہ جي ڀڪ تي وٺي آئي اٿم. مان واھہ جي ٿڌي پاڻيءَ ۾ پير وجهيو، ننڊ پيل ڇولڙين کي نھاري رهيو آهيان، ۽ منھنجو ذهن ويڳاڻي وهڪري ۾ سرن ڳولھڻ جي اجائي ڪوشش ڪري رهيو آهي. مان پاڻيءَ تان اکيون کڻي افق تي نھار ٿو کڻي اڇلايان. افق مون کي پنھنجن خيالن جي پھچ کان بہ پري ٿو لڳي – ايترو، جيترو خوشي ۽ سڪون پري آهن، جيترو سج جي جنم جي جاءِ پري آهي. مون افق تان نظر کڻي، ڀرسان بيٺل سرءُ ماريل وڻن تي اڇلائي آهي. اهي وڻ، جن پنھنجون ٻانھون لڏي منھنجي آجيان ڪين ڪئي هئي، پنھنجن ڍرڪيل ٻانھن ۾ پيلن پنن جا تحفا کڻي، بھاري هيرن جو انتظار ڪري رهيا آهن. اهو اوسيئڙو، اهو انتظار بہ هر وجود جي روح ۾ آهي – روح جو ڏاج، آس، اميد وانگي.
مان واھہ جي ڪپر تان ننڍيون ننڍيون پٿريون کڻي پاڻيءَ ۾ پيو اڇلايان. پٿريءَ جي ڪرڻ سان ”ٽٻڪ“ جو هلڪو آواز ٿو اسري. پاڻيءَ ۾ گول ٿو ٺھي، ۽ وڌي ويجهي، وري تحليل ٿيو وڃي. پاڻيءَ جا اهي گول، چڪر ڏيئي، ماضي جي لتاڙيل پيچرن تي وٺي هليا اٿم، ۽ اکيون ڪي قدر ٻوٽجي انھن گولن ۾ کُپي ويون اٿم.
***
”ٽٻڪ!“ ..... پاڻيءَ مان هڪ ماڻھو اسريو آهي. منھن تي انيڪ گهنج اٿس، گوڏ مان سڪل ڪاٺيءَ جھڙيون پنيون ٻاهر نڪتيون پيون اٿس. ان ماڻھوءَ کي مان ”بابا بابا“ ڪري سڏيندو هوس. پاڻيءَ مان هڪ ٻيو جسم اڀريو آهي. اها زائفان آهي. سندس ٻانھن ۾ ڳچ جيتريون سونيون چوڙيون پيون آهن، ۽ سندس آلين اکين ۾ ڳاڙهيون ڏوريون پيون ترن. هنج ۾ ليٽي ۽ سندس اتر – واءَ جھڙيون ماٺيڻيون لوليون ٻڌي، مان ننڊ پئجي ويندو هوس – اگهور ۽ سٻاجهڙي ننڊ. هيءَ زائفان منھنجي ”امان“ هئي – منھنجي جيجل امان!
هڪ ڏينھن جڏهن سڄي گهر ۾ روڄ متل هو، جڏهن منھنجي امڙ پنھنجين ٻانھن مان چوڙيون لاهي ڇڏيون هيون، ۽ جڏهن منھنجا ”ابا“ کي ماڻھو هڪ اڇي چادر ۾ويڙهي الائي ڪيڏانھن کڻي ويا هئا، تہ مون پنھنجي رڙندڙ امان کان پڇيو هو، ”امان، تون لوئين ڇو ٿي؟ هي ماڻھو ابا تي تاڏي تڻي ويا هن؟“ امان مون کي ڪنھن جواب ڏيڻ بدران ڇڪي کڻي ڇاتيءَ سان لاتو هو، ۽ منھنجي اکين مان بہ ڳوڙها ڳڙڻ لڳا هئا. گهڻا گهڻا ڏينھن پوءِ مون کي خبر پئي هئي تہ منھنجي ”ابا“ کي ماڻھو اهڙي پاسي کڻي ويا هئا، جتان اڄ تائين ڪو بہ ڪو نہ موٽيو آهي – منھنجو پيءُ مري ويو هو.
پوءِ، هڪڙي ڏينھن صبح جو سويل منھنجون ڀينرون رنيون پئي. ماڻھو منھنجيءَ ”امان“ کي بہ چادر ۾ ويڙهي کڻي ويا هئا. تنھن ڏينھن منھنجي ”امان“ مري وئي هئي. مان ڇورو ٿي ويو هوس. ان ڏينھن مون ائين محسوس ڪيو هو، ڄڻ سڄي جڳ جون مائرون مري ويون آهن، دنيا جا سڀئي ماڻھو يتيم ٿي ويا آهن، ۽ حياتيءَ جو سمورو ڪاروهنوار هڪ هنڌ ڄمي ويو آهي – ائين ڄڻ ڪڏهن هلڻو ئي نہ هجيس.
اهي ٻئي مورتون افق جي اوٽ ۾ گم ٿي ويون آهن، ۽ مون کان هڪ ٿڌي اونھي آھہ نڪري وئي آهي.
***
مون کي ياد آيو آهي تہ پوءِ مون کي اها جاءِ ڇڏڻي پئي هئي، جت مون جنم ورتو هو. جت منھنجي معصوم محبت جنم ورتو هو، جت منھنجي ٻال – اوستا جهومندي ڳائيندي گذري هئي، ۽ جتان جي ٽڪريءَ اوڏو مون اهي اٻوجهہ ۽ اڄاڻ حرڪتون ڪيون هيون، جيڪي ٻارن جو مرڪ هونديون آهن. مون کان ۽ منھنجين ڀينرن کان اسان جي جنم – ڀومي ڇڏرائي، اسان جي چاچي جي گهر ڪوٽڙيءَ ۾آندو ويو. اسان جو هيءُ چاچو هڪ وڏو سيٺ هو – لکن جو مالڪ!
منھنجو هيءُ نئون گهر، منھنجي پھرئين گهر کان وڌيڪ وڏو ۽ سھڻو هو. ڪمرا غاليچن ۽ ڪٻٽن سان سينگاريل هئا. آءٌ اهڙو سٺو ۽ڪشادو گهر ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو هوس. هڪ ڪمري ۾ گهڙيس ٿي تہ چاچيءَ چيو : ”جتي لاهي اندر وڃ، غاليچا نہ خراب ٿي وڃن!“
منھنجي خوشي دٻجي ويئي. ڪنڌ ورائي، چاچيءَ جو نڪ طوطي وانگر، چھنب وٽان هيٺ تي نويل هو. اڇن کير جھڙن ڍرڪيل ڳلن تي عجيب کھري کھري ڪنرائپ هيس، ۽ سندس اکين ۾ هڪ اهڙي قسم جي مامتا جو اظھار هو، جيڪا همه گير نہ هئي، ۽ جنھن جو دائرو صفا تنگ هجي – بنھہ پاڻ تائين محدود!
مون پنھنجي سوٽ ”غنيءَ“ ڏانھن اشارو ڪري چيو: ”هو جو بوٽ پايو ويٺو آهي!“
”اهو ڪمرو آهي ئي هن جو. بوٽ پائي ويھي يا لاهي ويھي، سندس مرضي، تنھنجو ڇا!“ مون کي ڇڙٻ ڀريو اتر مليو هو.
مون وري پنھنجي سئوٽ کي ڏٺو. هو آئيني ۾ اکيون کپايو پنھنجي شڪل جو جائزو وٺي رهيو هو. ٿلھو متارو ۽ ڳاڙهو ڳٽول هو. منھن تي لاپرواهيءَ ۽ الغرضائيءَ جو تاثر ڇانيل هوس. سندس ڳاڙهيون اکيون هن جي خود غرض، مصاحب پسند، پر غور ۽ ضدي طبعيت جي شاهدي ڏئي رهيون هيون. منھنجون نظرون واپس وري آيون. مون کي ائين لڳو، ڄڻ منھنجو سئوٽ هڪ اهڙو رقيب آهي، جنھن کي زير ڪرڻ مون لاءِ ناممڪن هو. دل احساس جي شدت سان ڀرجي ويم، ۽ ڪمري ۾ گهڙڻ بدران ٻاهر نڪري هليو ويس. پويان چاچي مون بابت بدتميزيءَ جو رمارڪ پاس ڪري رهي هئي.
سانجهيءَ جو گهمي ڦري موٽيس، تہ چاچو ويٺو هو. وچولي قد جوچرٻيءَ چڙهيل بت، ننڍيون، ميريون، ڳاڙهيون ۽ ڪنڊن وٽان گهنجيل اکيون، پيٽ ٻاهر نڪتل، وڏين ناسن سان ٿلھو نڪ، وات جي کاٻي واڇ ڇڪيل ۽ نراڙ تي ٻارهوئي رهندڙ گهنج! چاچي کي ڏسي مون ائين محسوس ڪيو. ڄڻ هن شخص ۽ مرڪن جي ميٺاج جي وچ ۾ وڏي دشمني هئي. منھنجي دل دهلجي وئي. سلام بہ ڪو نہ ڪري سگهيو سانس. چاچي بہ سڏي، ڀر ۾ ويھاري، مٿي تي هٿ بہ ڪين رکيم.
مان چُپڙي ڪري هڪ مري ۾ لنگهي ويس. اتي منھنجون ڀينرون ويٺيون هيون. اداس ۽ اٻاڻڪيون. کين ائين ويٺل ڏسي، الائي ڇو منھنجا ڏند ڀڪوڙجي ويا ۽ ساڻس ڪجهہ ڳالھائڻ کان سواءِ ئي ٻاهر نڪري هليو ويس.
ڏينھن ائين ئي گذرندا رهيا – بي ڪيف، الوڻا ۽ بي چسا!
***
”چاچي، چار آنا تہ ڏيو، اسڪول جي ڪم لاءِ بڪ وٺڻو اٿم“ هڪ ڏينھن مون پنھنجيءَ چاچي کي چيو
”پنج رپيا جو ڏنا هئا مانءِ، سي ڪيڏانھن ڪيئہ؟ هفتي ۾ سڄي ساري مھيني جا پنج رپيا کپائي ڇڏيا اٿئي! ڇورا، تون تہ ڪو وڏو هٿ ڦاڙ آهين؟“ چاچيءَ ”مھيني“ ۽ پنجن رپين“ تي زور ڏيندي چيو.
”انھن مان تہ مون مس – قلم ۽ ڪتاب ورتا هئا، کپي ويا.“ مون جواب ڏنو.
چاچيءَ وراڻيو: ”مان انھن پنجن رپين کان مٿي ڪاري پائي بہ ڪو نہ ڏينديسانءِ. اسان وٽ تنھنجين فضول خرچين لاءِ پئسا ڪينھن!“
مون ويچاريو، ”منھنجي گهرج جون شيون وٺڻ بہ هن لاءِ فضول خرچي آهي! ..... پٽهنس جو سئو سئو رپيا وٺي وڃي اڏائي ايندو آهي. ڇا اها فضول خرچي ناهي؟“
گهڻيءَ ويل تائين آءٌ ماستر جي مار کان بچڻ لاءِ بڪ هٿ ڪرڻ جي طريقن تي ويچار ڪندو رهيس. مسين مسين طريقو سمجهيم ..... ڌڙڪندڙ دل سان مون اهي چار آنا وڃي چاچيءَ جي هنڌ جي وهاڻي هيٺان چورايا، ۽ بڪ ورتم.
هڪ ڏهاڙي منجهند ڌاري گهر ۾ گهڙيس تہ چاچيءَ کي پڦيءَ سان ڳالھائيندي ٻڌم. پڦي تنھن صبح ويل آئي هئي، ۽ اڪيلائپ ۾ مون کان پڇيو هئائين تہ ”خرچي گهڻي ملندي اٿئي؟ ڪپڙن جا ڪيترا جوڙا اٿئي؟ چاچهين ڳالھائيندو اٿئي؟“ سندس اهڙن سوالن پڇڻ جو مقصد شايد مون کي پنھنجي يتيميءَ جو احساس ڏيارڻ هو! چاچيءَ پڦيءَ کي چيو پئي: ”..... جيڪو منھنجو پٽ ٿو پائي، سو هي ٿا پائين، جيڪو منھنجو پٽ ٿو کائي، سو هي ٿا کائين، مان تہ ٻچا ڪري ٿي پاليان!......“ اهو ٻڌي منھنجين اکين آڏو غنيءَ جو ”پڪ اينڊ پڪ“ جو فسٽ ڪلاس استري ٿيل سوٽ تري آيو، جيڪو هن صبح ئي پاتو هو. پوءِ منھنجي نظر وڃي پنھنجي بت تي پيل بافتي جي لئاڙيل سٿڻ – قميص تي پيئي، تہ مون کي اهو واقعو ياد اچي ويو، جڏهن چاچيءَ بورچياڻيءَ کي منھنجي مانيءَ ۾ سڻڀ ذري وڌيڪ وجهڻ تي ڏاڍي ڇنڊ ڪڍي هئي. ۽ مان اهو سوچيندو ٻاهر نڪري آيس تہ هيءَ سڀني کي ائين ڇو پئي چوندي وتي. ”ٻچا ڪري ٿي پالي...... هون! وڏي آئي آهي ٻچا ڪري پالڻ واري!“
چاچو مون سان هفتي ۾ ٻہ ٽي دفعا مس ڳالھائيندو هو. اسان جي ان گفتگوءَ ۾ بہ سدائين ”اندر چانھہ چئہ“، ”پاڻي ڀري ڏي“ وغيرہ جھڙا جملا هوندا هئا، ۽ بس. هڪ ڏينھن کيس پنھنجي پٽ کان – ”هي مجيد ڪھڙو درجو پڙهندو آهي؟“ پڇندو ٻڌي، مون چيو: ”هي مون کان ڇو نہ ٿي پڇي؟ شايد مون سان ڳالھائڻ ۾ پنھنجي گهٽتائي ٿو سمجهي، يا وري مون کي پنھنجو نہ ٿو ڀانئي – نہ تہ مون کان پڇي ها، مون سان چڱيءَ طرح ڳالھائي ٻولھائي تہ ها؟ ..... هائو، هي مون کي غير ٿو سمجهي!“
منھنجي سوٽ کي مون کان وڌيڪ پنھنجا دوست پيارا هئا. گهڻو ڪري هر روز ڪار ڪاهي حيدرآباد ويند هو. ڪڏهن ڪڏهن مان بہ کيس پاڻ سان وٺي وڃڻ لاءِ چوندو هوس تہ وراڻيندو هو، ”تنھنجي هلڻ جو ڪو ضرور ڪونھي“، ۽ پوءِ سنگتين کي ڪار ۾ ويھاري هليو ويندو هو. هن جو اهڙو رکو جواب ٻڌي منھنجي دل بي اختيار روئڻ چاهيندي هئي، پر مان روئندو ڪو نہ هوس – الائي ڇو؟
هڪ لڱا منھنجي مٿي ۾ڏاڍو سخت سور ٿي پيو، ائين ٿي سمجهيم ڄڻ ڦاٽوڪي ڦاٽو. نوڪر کي ”اسپرو“ آڻي ڏيڻ لاءِ چيم. جواب ڏنائين، ”سائين، مون کي سيٺ غنيءَ جي ڪمري جي صفائي ڪرڻي آهي، مان ڪيئن وڃان!“ مون وڃي چاچيءَ سان شڪايت ڪئي. چاچيءَ چيو، ”پاڻ وڃي وٺي اچ. نوڪر ويچارا بہ ڇا ڪن، ڪنھن جو ڪم ڪري ڪنھن جو ڪن!“ منھنجي دل ۾ خيال آيو، ”ڳالھہ تہ سچي آهي، ٻچا، هي نوڪر تنھنجا ٿورو ئي آهن! گهر جي ترتيب ۾ تنھنجو ۽ تنھنجين ڀينرن جو نمبر آخري آهي – سمجهہ! هي نوڪر هن گهر ۾ توکان مٿانھين حيثيت ٿا رکن، ۽ سيٺ غنيءَ جي ڪمري جي صفائي ٿوري دير لاءِ بہ ملتوي ٿي نہ ٿي سگهي!....
ڊرائيور جي بہ مون تي اک ئي ڪا نہ ٻڌندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن اسڪول کي دير ٿي وڃڻ جي ڪري ڪار تي ڇڏي اچڻ لاءِ چوندو هومانس تہ سدائين سيٺ غنيءَ لاءِ سيڙهيل هجڻ جو عذر ڪري نٽائي ڇڏيندو هو. يار چوندا هئم: ”سوٽھين تہ ”شيورليٽ“ کان سواءِ هيل ڪو نہ ٿو سگهي، ۽ توکي ڦٽي سائيڪل بہ ڪانھي ..... حيف اٿئي!“ مان سوچيند هوس. ”آخر اهو سڀ ڪجهہ ائين ڇو آهي؟ ڇا لاءِ آهي؟“ ۽ پوءِ منجهيل دماغ ۽ سڏڪندڙ دل سان وڃي ڪنھن ڪنڊڙيءَ ۾ ويھي، خالي خالي اکين سان چوڌاري نھارڻ لڳندو هوس.
جڏهن دل ڏاڍي اداس هوندي هيم، تہ ڪٿان نہ ڪٿان ڇھہ آنا هٿ ڪري وڃي کيل ڏسندو هوس. هال ۾ سڀني پاسن ماڻھن کي ڳالھائيندي، کلندي ۽ ٽھڪ ڏيندي ڏسي، منھنجي اداسي دور ٿي ويندي هئي. کيل ختم ٿيڻ تي خوش خوش ٻاهر نڪرندو هوس، جي اتفاق سان ڪو واقفڪار مون کي ڇهين آني واري ڪلاس مان ٻاهر نڪرندي ڏسي وٺندو هو، تہ چئي ڏيندو هو: ”اڙي! تون هيڏي ڊنگ سيٺ جو ڀائٽيو ٿي ڪري ڇهين آني واري ڪلاس ۾ کيل ڏسندو آهين! چاچهين ڏيڍ رپيو بہ ڪو نہ ٿو ڏيئي ڇا؟“ اهو ٻڌي منھنجي خوشيءَ سان ڀريل دل وري اداس ٿي ويندي هئي، ۽ ڏاڍي خلوص سان ائين چاهڻ لڳندي هئي تہ جيڪر مان ڪنھن غريب جي گهر رهندو هجان ها، ڪو مون کي ائين تہ نہ چوي ها..... اي ڪاش!
***
ائين ئي، آءٌ پنھنجي حياتيءُ ۾ هڪ وڏو خال محسوس ڪرڻ لڳس. هڪ اهڙو خال، جنھن کان مون کي پنھنجين ڀينرن جي موجودگي بہ بچائي نہ سگهي. منھنجيون ڀينرون، جيڪي سڄو سڄو ڏينھن گهر ۾ نوڪرن سان گڏ ڳھنديون هيون – ٻنھي مان ننڍي ڀيڻ تمام چيڙاڪ، هٺيلي، هوڏي ۽ ذري ذري تي روئي ڏيڻ واري بڻجي وئي هئي – مون کان ايتريون تہ پري ٿي ويون هيون، ڄڻ اسان جي وچ ۾ ڪو بہ رشتو ڪو نہ هو، ڄڻ اسين رڳو هڪ ٻئي جا رسمي واقفڪار جي هئاسين. ڀينرن کي در ٻيڪڙي روئيندو ڏسي، مون کي الائجي ڇو خار اچي ويندا هئا - ۽ کين دلداري ڏيڻ بجاءِ ڇڙٻون ڏئي ڪڍندو هوس. ٻيو تہ ٺھيو، مون ساڻن پنھنجي اندر جو سور بہ ڪڏهن ڪين سليو – شايد اسان کي هڪٻئي تي ويساھہ ڪو نہ رهيو هو – شايد اسان جي دلين ۾ ڪنھن عجيب قسم جي رقابت ۽ رياڪاريءَ جا جذبا جاڳي اٿيا هئا. آخر هي ڪھڙي قسم جو ماحول هو، جنھن اسان جي خون جي رشتي کي فريبڪاريءَ ۽ ريب خوردگيءَ ۾ بدلائي ڇڏيو هو، جنھن محبت جي جاءِ تي حقارت ۽ بڇان جو ٻج کڻي ڇٽيو هو، ۽ جنھن منھنجي ننڍڙيءَ حياتيءَ ۾ ايڏو وڏو خال پيدا ڪري ڇڏيو هو! هيءُ هڪ اهڙو خال هو، جيڪو ڏينھون ڏينھن وڌندو ٿي ويو، ۽ هري هري ايڏو تہ وڏي ٿي ويو جو مون کي پنھنجي سڄي هستي ان ۾ سمائبي معلوم ٿيڻ لڳي، ۽ آءٌ ائين محسوس ڪرڻ لڳس ڄڻ تہ منھنجو ڪو وجود ئي ڪونھي – ڄڻ تہ مان آهيان ئي ڪو نہ – رڳو اهو خال آهي، ۽ بس! هڪ تنھائي هئي، جيڪا روح کي اُڏوهيءَ جيان کائيندي ٿي ويو. بنا ڪنھن منزل جي. بعضي بعضي منھنجي من ۾ هڪ عجيب قسم جو امنگ اٿندو هو، هڪ چاهنا جاڳندي هئي. منھنجو روح ڪجهہ گهرندو هو. ڇا؟ الائجي ڇا! ۽ پوءِ آءٌ ائين محسوس ڪندو هوس، ڄڻ مون کي گهر جون ڀتيون ۽ ڪٻٽ بہ حيران حيران نگاهن سان تڪي رهيا آهن: ”تون الائي ڪير آهين، الائي ڪٿان آيو آهين، ڇا لاءِ آيو آهين؟ اسين تہ توکي سڃاڻون بہ ڪو نہ!“ انھيءَ احساس تي منھنجن نيڻن مان لڙڪ لڙي ايندا هئا، ۽ آءٌ ويچاريندو هوس تہ هي گهر ڇڏي ڪنھن ٻئي پاسي هليو وڃان....... هي گهر جتان جا رهواسي مون کي پنھنجو نہ ٿا ڪن، جتي جي ڪنڊ ڪنڊ مون کي غير ٿي سمجهي، جتي جا نوڪر بہ مون کان اتانھون درجو ٿا رکن!
هڪ ڏينھن، آءٌ گهر جو سودو وٺي پئي موٽيس تہ گهٽيءَ ۾ پنھنجن ٻن چئن سنگتين کي ”تر“ راند ڪندي ڏٺم. منھنجي دل بہ سرڪي ويئي – (تن ڏينھن ڪڏهن ڪڏهن آءٌ قسمت آزمائي بہ ڪندو هوس). اکر – ڀوري ڪندي، مون گهر جي سودي مان بچيل ساڍا ست آنا هارائي ڇڏيا. گهر موٽيس تہ انھن ساڍن ستن آنن جي پُڇا ٿي. مون ڪو جواب ڪو نہ ڏنو تہ چاچيءَ چيو، ”ضرور جوا ۾ هارائي آيو هوندو!“ ۽ پوءِ، جڏهن منھنجو چاچو مون کي ٿڦن ۽ مڪن سان مار ڏيئي ڏئي ٿڪجي پيو، تہ مون ويچاريو، ”هي سڀ ڪجهہ شايد ساڍن ستن آنن جي ڪري آهي..... نوڪرن جي منھن تي منھنجي بي عزتي ٿا ڪن! هون........ ”جوا ۾ هارائي آيو هوندو“! پٽهنس تہ ڄڻ وڏو ساڌ ۽ نيڪ آهي!“ ائين ويچاريندي ويچاريندي، منھنجي من ۾ حقارت ۽ ڪاوڙ پيھي پيا، ۽ دل چوڻ لڳم تہ هن گهر ۽ گهر جي هر چيز کي تيلي ڏيئي ڇڏيان ۽ پاڻ ڪنھن پاسي هليو وڃان! گهر کي تيلي ڪو نہ ڏيئي سگهيس، پر ائين گهران ڀڄي ضرور نڪتس. پاڙي جي هڪ گهر مان چاچيءَ جي نالي پنجاھہ رپيا ورتم، ۽ حيدرآباد مان پنجاب ويندڙ گاڏيءَ ۾ چڙهي پيس. ٻئي ڏينھن تي آءٌ لاهور ۾ هوس – وڏي ۽ تاريخي شھر لاهور ۾، جيڪو منھنجي گهر کان پري، گهڻو پري هو، ۽ جتي جي هر شيءِ مون لاءِ اوپري ۽ اجنبي هئي. اڻ ڏٺل چھرا، جايون جڳھيون، گس ۽ رستا سڀ اڻڄاتل، نہ دوست نہ واقفڪار، - ذرو ذرو اجنبي هو!
***
....... مون پٿريون اڇلائڻ بند ڪري ڇڏيون آهن. ذهن وري ماٺيڻي وهڪري سان گڏ ٿڙي هليو اٿم، هي واھہ، جنھنجي ڀڪ تي آءٌ ويٺو آهيان، انھيءَ لاهور شھر جي پاسي ۾ ئي تہ وهي ٿو. مون کي هتي آئي چار سال ٿي ويا آهن. هاڻي منھنجي عمر پندرهن ورهين جي لڳ ڀڳ ٿيندي. انھن چئن سالن ۾ مون جيڪي ڪجهہ ڪيو آهي، تنھن جون مورتون، ماضيءَ جي جهڻين جهڪن رنگن ۾ ٻڏي، اکين آڏو ائين پيون ٽلن، ڄڻ وقت موٽ کاڌي آهي، ۽ آءٌ انھن واقعن سان وچڙيو پيو هلان!
........ اجهو آءٌ فٽ پاٿ تي اخبارون پٿاري اچي ستو آهيان. ڄاڻ پوليس وارو آيو. کيس چانھہ جي لاءِ انھن پئسن مان ڇھہ پئسا ڪڍي ڏيندس، جيڪي مون صبح کان وٺي سانجهيءَ تائين ٽيشن جي ڀر واري گدام جا ڪوئلا ڍوئي ڪمايا آهن جيڪڏهن کيس خرچي نہ ڏيان تہ هوند فٽ پاٿ تي سمھڻ ئي ڪيم ڏئيم! جيڪڏهن هو مون کان ڇھہ پئسا نہ وٺي تہ چانھہ ڪيئن پيئي؟ جي چانھہ نہ پيئي تہ ڊيوٽي ڪيئن ڏئي؟ ۽ ڊيوٽي تہ کيس ڏيڻي آهي، تنھن ڪري خير، ڇڏيو انھيءَ ڳالھہ کي!
....... هي منھنجو فٽ پاٿي ساٿي ڏسو، سندس اکيون ڏسو ٿا ...... منجهن جڳ رت اوتي ڇڏيو آهي – ڳاڙهو ڳاڙهو رت ! منھنجي هن ساٿيءَ جو نالو ”استاد منگو“ آهي. سندس ڪم سوٽ ڪوٽ پھريندڙن جا کيسا صاف ڪرڻ آهي. ڪڏهن ڪڏهن مون کي بہ هٿ جي صفائي ڏيکارڻ جي صلاح ڏيندو آهي، ۽ چوندو آهي: ”تون تہ ڪو وڏو ڀوڪ آهين! قد بت ڏسو پٽ جو...... ڪوئلا ٿو ڍوئيس! اڙي گڏھہ، ڪو جيئڻ جو ڍنگ سک: اسان وانگي کڻ ڪئنچي، ۽ ڏيکار ڪا هٿ جي صفائي! اڙي، نہ تہ ائين ڪوئلا ڍوئيندي ڍوئيندي ڪڏهن پاڻ بہ ڪوئلو ٿي ويندين!...... ڀيڻان ڪو ميڄالو ڌار .....“ ۽ جڏهن مان کيس اتر ۾ چوندو آهيان تہ ”هي ڪم تہ گناھہ جو آهي، خدا ناراض ٿيندو، مان نہ ڪندس“، تہ امالڪ رڙ ڪري چوندو آهي: ”هاڻي، ڇا چيئہ؟ - هي ڪم گناھہ جو آهي! پورهيو ڪرڻ پاپ آهي؟ ..... خدا انھيءَ ۾ ناراض ٿيندو!. ........ جي ائين آهي تہ خدا سائين کي چئہ تہ هن سامھين بنگلي ۾ رهندڙ سيٺ کي بنگلي مان ڪڍي آڻي مون سان گڏ فٽ پاٿ تي سمھاري ڇڏي: کيس چئہ تہ مون کي بہ هڪ ڪار ڏي، هڪ بنگلو ۽ ڪجهہ بئنڪ – بئلنس ڏي، پوءِ مان هي ڌنڌو ڇڏي ڏيندس: انھيءَ ذات جو قسم، مان پوءِ ماڻھن جا کيسا ڪو نہ ڪتريندس!....... توکي خبر ناهي، هي سيٺ بہ ماڻھن جا کيسا ڪتريندو اٿئي! مان ڪئنچيءَ سان ڪتريندو آهيان، پر هي ڪئنچي بنا! جيڪڏهن هي سيٺ ائين نہ ڪري ها، تہ مان هن فٽ پاٿ جي بجاءِ ڪنھن گهر جي دالان ۾ کٽ تي ستو پيو هجان، ۽ تون ڪوئلن ڍوئڻ بدران ڪنھن اسڪول ۾ پڙهندو هجين هان..... ڇا، خدا کي اها ڳالھہ پسند ناهي؟ ...... جيڪڏهن هو اهو سڀ ڪجهہ نہ ٿو ڪري سگهي، تہ مان بہ ڪئنچي وهائڻ بند نہ ٿو ڪري سگهان! گناھہ هجي يا ثواب، مون کي پرواھہ ڪانھي. جيئڻ لاءِ ماني کپي، ۽ ماني ڪمائڻ لاءِ هنر ..... اسان جو هنر اجهو اهو اٿئي! ..... چڱو، هاڻي بڪواس بند ڪر، ۽ سمھي رھہ. ائين چئي، هو پاسو ورائي سمھي رهندو آهي. ۽ مان کيس اکيون ڦاڙي تپرس وچان تڪڻ لڳندو آهيان. ائين محسوس ٿيندو اٿم، ڄڻ اهو سڀ ڪجهہ منگوءَ نہ پر ڪنھن ٻي جي واتان نڪتو هجي.
***
اجهو، مان رڌڻي ۾ ويٺو ٿانو مليان. هي رڌڻو جج صاحب جو آهي، منھنجي هڪ فٽ پاٿي ساٿيءَ مون کي هن جج وٽ نوڪري وٺرائي ڏني هئي. اجها، هيءَ پليٽ ڏسو. هن ۾ انھيءَ ڪڪڙ جون چوسيل هڏيون پيون آهن، جيڪا ڪالھہ سج لٿي جو هڪ خونخوار اکين وارو ماڻھو ڏيئي ويو هو. هيءَ ڪچ جو پيالو آهي. ان ۾ منھنجيءَ مالڪڻ ”اسڪاچ“ جا جام پيتا هئا. منھنجي مالڪڻ روزانو شام جو هار سينگار، ڦڻي ڦوڪار ڪري، ڏاڍي ٺٺ ٺانگر سان پنھنجي هڪ نہ ٻئي دوست سان ڪلب ويندي آهي، ۽ اتان اڌ رات جو بڪندي ۽ ٿڙڪندي ٿاٻڙندي موٽندي آهي. اهي ٿانو مليندي، ڪڏهن ڪڏهن منھنجي ذهن ۾ اهو سوال جاڳي اٿندو آهي، جيڪو منھنجي امڙ منھنجن وان ۾ آڱرين سان ڦڻي ڪندي، اڪثر پڇندي هئي – ”پٽ، تون وڏو ٿي ڇا ٿيندين؟“ مون کي ياد آهي، مان کيس چوندو هوس، ”سيشن جج، امان!“ ...... ۽ هاڻي مان سوچيندو آهيان تہ اهي هٿ جن کي ڪڏهن قسمتن جا فيصلا ڪرڻا هئا، سي هاڻي رڌڻي جي اڌ اونداهيءَ ڪنڊ ۾ ٿانو پيا صفا ڪن!
...... ڪو سڏ پيو ڪريم! جج صاحب آهي. وڪيل صاحب آيو هوندو. منھنجو صاحب ساڻس ڪي ڳالھيون ڀڻڪندو، ۽ پوءِ کيس ڪاغذن جو مچو کڻي ڏيندو، جيڪو اڄ ڪورٽ مان موٽندي ساڻ کڻي آيو هو. اهو پوڙهو وڪيل گهڻو ڪري ڏهاڙي ايندو آهي. روز کيس ڪاغذن جو مچو ملندو آهي، ٻئي ئي ڏينھن تي هو اهي ڪاغذ موٽائي موڪليندو آهي، ۽ صاحب اهي ڪاغذ کڻي آفيس هليو ويندو آهي. تنھن ڏينھن وڪيل صاحب جو نوڪر چئي رهيو هو: ”تنھنجي صاحب کي اچي ڇا ٿو؟ بس، پي ڄاڻي، عشق ڪري، ۽ رشوت وٺي ڄاڻي! ڪيسن جا فيصلا بہ روز منھنجو صاحب لکي ڏيندو اٿس!“ ان مھل منھنجيءَ دل چيو هو تہ وڪيل صاحب جي هن نوڪر کي نڙيءَ کان جهلي، رڌڻي جي دريءَ مان ٻاهر اڇلائي ڇڏيان...... ۽ گهڻيءَ دير کان پوءِ مون کي خيال آيو تہ جج صاحب جي ڪورٽ ۾ وڃي، کيس ڪرسيءَ تان کڻي، ڪورٽ کان ٻاهر اڇلائي ڇڏيان!
....... مان جتين کي پالش ويٺو ڪريان. هي ننڍڙا ننڍڙا بوٽ، صاحب جي پٽ جا آهن. منھنجو هي ننڍڙو صاحب ڪڏهن ڪڏهن مون کي چوندو هو، ”هيءَ ممي اسان کي تہ جلدي سمھڻ ۽ جلدي اٿڻ لاءِ چوندي آهي، پر پاڻ ڇو منجهند تائين ابتي سبتي پئي هوندي آهي؟“ آءٌ سوچيندو هوس، منھنجي صاحب پنھنجي پٽ کي الائي ڇو ايترو پيار نہ ٿي ڪيو، جيترو پيار منھنجو بابا مون کي ڪندو هو؟
***
هت بہ منھنجي اها خواهش پوري نہ ٿي آهي. جيڪا الائي جي ڪڏهن کان منھنجي من ۾ ڪر موڙيندي رهي آهي. دل ٿي چيم تہ پاڙي واريءَ مسيت ۾ وڃي اجهو ڳوليان – شايد ﷲ جي گهر ۾ منھنجي بيقرار روح کي ڪو سڪون نصيب ٿئي!
اجها، هيءَ اها پاڙي واري مسيت آهي، جج صاحب وٽان نوڪري ڇڏي، مان هاڻي هتي اچي رهيو آهيان. هتي منھنجو ڪم مسجد جي امام ۽ امام صاحب جي يتيم شاگردن لاءِ چندو گڏ ڪرڻ آهي. اهي يتيم، مون وانگر ٽولين ۾ چندو پنڻ نڪرندا آهن. اسين هڪ نہ ٻئي ڏينھن امام صاحب کي ويھارو ٽيھارو رپيا گڏ ڪري آڻي ڏيندا آهيون. امام صاحب مون کي، ٻين کان لڪائي، آڌوي – رپيو خرچي ڏيئي ڇڏيندو آهي. پنھنجي ڪيس ڏنل سڻڀيءَ ڏاڙهيءَ تي هٿ گهمائيندي چوندو اٿم: ”شاباس! شاباس!“ ۽ مان ان ”شابش“ جي مطلب تي ڪنڌ ڌوڻي، انھن پئسن مان وڃي ڪا فلم ڏسي ايندو آهيان. امام صاحب بعضي بعضي چوندو اٿم: ”پٽ، تون جلدي ڪلام ﷲ شريف پورو ڪري وٺين تہ توکي هن مسجد جو نائب امام بڻائي ڇڏيان – پوءِ تون پنھنجي دين جي خدمت ڪر، ﷲ تبارڪ و تعاليٰ ۽ حضور جن (صدقي وڃان سندن مبارڪ نالي تان) کي خوش ڪري سگهندين.“ الائي ڇو، منھنجي دل امام صاحب جي ڳالھہ کي نہ ٿي مڃي. الائي ڇو، مون کي هتي بہ مزو ڪين ٿو اچي. روح کي اها راحت نصيب ڪا نہ آهي، جنھن لاءِ ورهين کان واجهائيندو رهيو آهيان. هي خدا جو گهر آهي، روحاني سڪون جو مرڪز، پر منھنجي روح کي هتي حقيقي سک ڪونھي. مون کي تہ ائين ٿو محسوس ٿئي، ڄڻ هر هنڌ دولاب جو مھاڄار وڇايو پيو آهي، دغا ۽ فريب جي بازار گرم آهي: يتيمن جي نالي تي چندو گڏ ٿئي ٿو، انھيءَ چندي مان مسجد جو امام سريتون ٿو پالي، ۽ مان کيل ٿو ڏسان – دل ٿي چويم تہ هتان ڀڄي وڃي، استاد منگوءَ وٽ رهان. ڪيڏو نہ پيارو ماڻھو آهي! سندس ڳالھين ۾ ڪيترو ڪوڙ ۽ گستاخيءَ هوندي بہ ڪيڏي نہ سچائي هوندي آهي!
***
اجهو، مان هن اڇن لٽن پھريل ٻڍي کي پيو چوان: ”سائين منھنجا! هوءَ ڇيڙيءَ واري سڏيئي ٿي. ڀوتار، واھہ جو مال اٿئي – ليئو تہ پائي ڏس!“ تاريخي شھر لاهور جو هيءَ حصو ”هيرامنڊي“ سڏبو آهي – يعني لال بازار!
هڪ ڏينھن استاد منگوءَ کي اچي مستي چڙهي. هن فيصلو ڪيو تہ سڀاڻي آزاديءَ جي ڏينھن هجڻ ڪري پنھنجي ڌنڌي کي بند رکبو، ۽ مڪمل موڪل ملھائبي. سچ پچ، انھيءَ ڏينھن هن موڪل ڪري ڇڏي. سڄو ڏهاڙو مون کي ساڻ ڪري، جلوسن ۾ ”پاڪستان زنده آباد“ ۽ ”آزادي پائندہ باد“ جا نعرا هڻندو رهيو. شام جو جڏهن پوليس انسپيڪٽر جو ماڻھو منگوءَ وٽ آيو تہ منگوءَ پنھنجو کيسو ابتو ڪري، پوليس واري کي ڏيکاريندي چيو: ”اڄ موڪل ملھائي هئيسين! پاڪستان زندھہ......“منگوءَ اڃا ”پاڪستان زنده آباد“ چئي پورو ئي ڪو نہ ڪيو هو – تہ پوليس واري جو هٿ هن جي ڪنڌ ۾ هو - ۽ استاد منگو، ”آرررررر.. رر“ ڪندو ڌڪبو، وڃي ٿاڻي تي نڪتو.
مان انھيءَ ڏينھن ڏاڍو مونجهو ٿي پيس. منگوءَ کان سواءِ مزو ئي ڪين ٿي آيم. منھن ڪري، گهٽين ۾ گهڙي پيس. سوچيندو پئي ويس : ”امام صاحب وٽ وڃان، کائنس قرآن پاڪ پڙهي، نائب امام ڇو نہ وڃي ٿيان!“...... ايتري ۾ ڪنھن سڏ ڪيو: ”هيڏانھن اچ پٽ!“ سڏ ندڙ، دڪان ۾ ويٺل هڪ ڪرڙوڍ عورت هئي. ويجهو ويس، چيائين : ”مون وٽ ڪم ڪندين؟“ ڏاڍو عجب لڳم. هي لال بازار جون عورتون ماڻھن جي چھرن مان سندن دل جي حال پڙهي وٺڻ ۾ ڏاڍيون ڀڙ هونديون آهن. مون کي خبر هئي تہ وٽس ڪھڙو ڪم ڪرڻو پوندو. خيال وري نائب امام بڻجڻ ڏانھن هليو ويو. نھڪر ڪرڻ تي هوس، تہ هن وري چيو : ”هل تہ نوان لٽا وٺي ڏيانءِ ..... ڪھڙو لٽو وڻندو اٿئي؟“ مون پنھنجي ڦاٽل سوٽ کي ڏٺو، سندس پويان هلڻ لڳس.
***
ان ڏينھن کان وٺي آءٌ هت هيرامنڊيءَ ۾ ڪم ڪندو آهيان. مون کي هتي ڪم ڪندي ٻہ سال کن ٿي ويا آهن. ان ڪرڙوڍ عورت کان سواءِ ٻيون بہ ڪيتريون ئي عورتون مون کان ڪم وٺنديون آهن. هاڻي مان رات جي اونداهين ۾ هيرامنڊيءَ ۾ ڀڙ دلالن جيان چوندو آهيان، ”سائين، دل وندرائڻ لاءِ ڪو ساٿي کپيو؟ - فس ڪلاس ساٿي! نئون، بلڪل نئون صاب! هر قسم جو مال !...... اچو ..... مون سان گڏ هلو.“ ۽ پوءِ جڏهن هو مون سان گڏ هلندا آهن، تہ مان کين هتي جي عورتن ڏانھن وٺي ايندو آهيان، جتي اهي انسان چڀندڙ نظرن سان سندن انگ انگ ائين توريندا تڪيندا آهن، ڄڻ هو هٽ تان گيھہ جو دٻو يا ان وٺڻ آيا هجن. انھن عورتن کي ڏسي، مون کي ڪڏهن ڪڏهن پنھنجي ماءُ ۽ ڀينرون ياد اچي وينديون آهن.
ماڻھو چون ٿا تہ هتان جون عورتون مڪار آهن، پاکنڊي آهن، ڇَلُ ڪري ڄاڻن. هونديون...... مڪار ۽ پاکنڊ! بک ڇا نہ ٿي ڪرائي؟ پيٽ ڀرڻ لاءِ، جيئڻ لاءِ، ڇا ڇا نہ ٿو ڪرڻو پوي! ڇل ڪنديون، ڇنڊ هڻنديون، تال ڪنديون، نخرا ڪنديون، هر طرح ۽ هر طريقي سان چار ڏوڪڙ وڌيڪ ڪمائڻ لاءِ جتن ڪنديون – ٻيو ڪري بہ ڇا ٿيون سگهن؟
....... هيءَ اختري آهي. تازو پنھنجي پنجينءَ ڀاڄ تان موٽي آهي. سندس پھريون يار، جيڪو کيس هتان ڀڄائي ويو هو، تنھن ٽي مھينا کڻ پاڻ وٽ رکي، پوءِ لتون هڻي کيس گهر مان ڪڍي ڇڏيو هو. ويچارو ڪري بہ ڇا ها؟ راڄ – برادريءَ وارن حقو – پاڻي ئي بند ڪري ڇڏيو هوس. ڌنڌو ڌاڙي بند ٿيس تہ بکون اچي ڳٽ پيس، ۽ عشق هوا ٿي ويو. اختريءَ جو ٻيو يار کيس انھيءَ اقرار تي وٺي ويو هو تہ سندس شادي ڪندو. پر هن پنھنجو انجام ڪڏهن ڪين پاڙيو، ۽ اختري نراس ٿي موٽي آئي. هن جو ٽيون ۽ چوٿون يار تہ کانئس خانگي طرح ڪسب ڪرائي، ڏوڪڙ ڪمائڻ ۾ لڳي ويا هئا. پنجون يار وري کيس هتان ملتان وٺي ويو هو، ۽ اتي ساڻس هڪ جاءِ ۾ هفتو کن رهي، ائين گم ٿي ويو، جيئن گڏھہ جي سر تان سڱ! اختري پڇي ٿي تہ هاڻي هوءَ ڇا ڪري؟ ڪنھن سان وڃي؟ ڪيئن وڃي؟ ڪيڏانھن وڃي؟ هيرامنڊيءَ ۾ اها هڪڙي اختري نہ آهي – اهڙيون ڪيئن اختريون انھي مھاڄار مان ڇوٽڪاري حاصل ڪرڻ لاءِ تڙپي رهيون آهن. اهي ڇا ڪن؟ ڪيڏانھن وڃن؟......
...... واھہ جو پاڻي اڳي جيان نرم خرام آهي. پاڇولا ڊگها پئجي ويا آهن. سج افق جي ڇيڙي کي ويجهو ٿي ويو آهي. ڏکڻ جي ٿڌيري هوا، گهلي، سانجهيءَ جي آمد آمد جو نياپو کڻي آئي آهي، ۽ مان اختريءَ بابت پيو ويچاريان. هيءَ اختري بہ نھايت عجيب عورت آهي. ڪڏهن ڪڏهن تہ هوءَ مون کي پنھنجي گاڏي تي مٿو رکرائي سمھاري ڇڏيندي آهي. منھنجي وارن ۾ آڱرين سان ڦڻي ڏيڻ ويھي رهندي آهي، ۽ چوندي آهي: ”تو هت اچي اجايو ننڍي ٽھيءَ ۾ پنھنجي حياتي خراب ڪئي آهي. تنھنجي عمر تہ اڃا پڙهڻ جي آهي. تون ڊاڪٽر ٿيءُ، جج ٿيءُ، منھنجي صلاح مڃ، هتان هاڻي بہ هليو وڃ!، اهڙي سمي آءٌ محسوس ڪندو آهيان، ڄڻ هيءَ اختري هيرامنڊيءَ جي وئشيا نہ بلڪہ منھنجي ماءُ آهي..... ۽ قبر مان اٿي منھنجن وارن ۾ آڱرين سان ڦڻي ڪندي چئي رهي آهي – ”پٽ، تون وڏو ٿا ڇا ٿيندين؟“
تنھن ڏينھن اختريءَ ۽ مون ويٺي ڳالھيون ڪيون – ماڻھن جون ڳالھيون، موسمن جون ڳالھيون، ڪپڙن جون ڳالھيون ۽ الائي ڇا ڇا جون ڳالھيون. رکي رکي ٽھڪ بہ پئي ڏناسين – اهڙا جھڙا ٻار ڏيندا آهن – معصوم ۽ اڻ گهڙيا ٽھڪ. جهٽ پل کان پوءِ ”گلاب“ هٿن ۾ ڪپڙا ۽ ٻيون شيون کڻي آئي. هوءَ بازار مان موٽي هئي. گلاب، اختريءَ جي وڏي ڀيڻ آهي. اختريءَ اٿي وڃي کيس در وٽ ئي پڪڙيو کانئس هڙئي شيون کسي ڏسڻ لڳي. ڇٻر جھڙي سائي رنگ جو هڪ ڪپڙو هٿ ۾ کڻي چوڻ لڳي: ”ادي، هن نائيلان جو رنگ تہ ڏس، ڪھڙو نہ شوخ ۽ ڀٿڪيدار آهي، مون کي ڏاڍو ٿو وڻي. اهو تہ مان کڻنديس.“
”اهو مان پنھنجي لاءِ وٺي آئي آهيان، توکي ڇو ڏيان!“ گلاب ائين چئي، اختريءَ کان اهو ڪپڙو کسي وٺي ڀڳي. گلاب پھرين مون کي ڪو نہ ڏٺو هو. ڀڄڻ مھل سندس نظر مون تي بہ پئي. امالڪ بيھي رهي. سندس نرڙ تي ڪاوڙ وچان گهنج اسري آيا، ۽ ڀيڻ کي ڇوھہ مان چيائين: ”هون، هيءُ وري تو وٽ ويٺو آهي! مون جو توکي چيو هو تہ هن مئي ڇوري کي هت نہ اچڻ ڏيندي ڪر! جڏهن ڏس..... تنھنجو مغز تہ خراب ڪونھي؟“ اختريءَ کي بہ ڪاوڙ اچي ويئي: ”مان هن سان ويھان يا نہ ويھان تنھن ۾ تنھنجو ڇا؟“
”منھنجو ڇا؟ مان تنھنجي وڏي ڀيڻ آهيان، تنھنجي ڀلي خاطر ٿي چوان. ڇوري، تون اڳي بہ چار – پنج ڀيرا ڀڳي آهين، تڏهن بہ ڪو نہ سڌرينءَ. پنھنجو سمورو وقت ويٺي هن مئي لوٺي سان خراب ڪرين. جيڪو ٿي ڪمائين، سو هن کي ٿي ڏيئي ڇڏين. ماڻھو اويل سويل لاءِ ٻہ – چار ڏوڪڙ گڏ ڪري، ڪي بس ! کري ٻھر ٿي آهين!“ گلاب اکين جون ڪنڊون گهنجائيندي چيو.
”تو تہ اصل لک گڏ ڪيا آهن. هلي آهي ويچاري ٻين کي صلاحون ڏيڻ! منھن ڏٺو اٿئي پنھنجو؟“
”نہ تہ وري! مان تو وانگر ڪا پاڳل آهيان، جو سڄو سڄو وقت ھھڙن ڇورن واهياتن سان وڃايان، جن مان نہ هڙ حاصل!“
”زبان سنڀالي ڳالھاءِ! هن کي ڪجهہ چيئي تہ چوٽي پٽي وٺنديسانءِ، ها.“
”تون بہ زبان سنڀالي ڳالھاءِ! جي مون کي ڪو اولو سولو اکر ڳالھائي تہ اهي ٻئي تارا ڪڍي وٺنديسانءِ! تو مون کي سمجهيو ڇاهي، ڙي!“
اختريءَ جو منھن ٽامڻي هڻي ويو. سرير ۾ ڏڪڻي پئجي ويس. اوچتو اوڇانگ ڏيئي، گلاب کي وڃي وارن کان جهليائين. وٺي جو سٽ ڇنائين، تہ گلاب اچي پٽ تي پيئي. گلاب جي اکين مان ڳوڙها ڳڙڻ لڳا. گهگي آواز ۾ چيائين: ”تو هن ڪين جھڙي ڇوري جي ڪري، مون تي هٿ کنيو آهي – مون تي ...... پنھنجي وڏي ڀيڻ تي!“ اختري اچي ورئڻ ۾ ڇٽڪي. پوءِ ٻئي هڪٻئي جي ڀاڪرن ۾، ڪنڌ ۾ ڪنڌ ڏئي، ائين روئڻ لڳيون، ڄڻ اڀ ۾ ڇانيل ڪارا ڪڪر پاڻ ۾ وڇڙي وڃي پيا هجن.
هي سمورو وقت مون پريان ويٺي تماشو ڏٺو. کين هيئن روئندو ڏسي، مون ائين محسوس ڪيو، ڄڻ هي اختري ۽ گلاب ٻہ ننڍڙيون نينگريون آهن – اٻوجهہ ۽ اڄاڻ. وڙهن ٿيون، روئن ٿيون، رسن ٿيون، پرچن ٿيون – نہ دولاب نہ دوکو، نہ دغا نہ فريب – دل جي اڌمن کان مجبور، ساھہ جي سٽن سان ڇڪجي. مون سوچيو: ”اهو فريب، اهو مڪر، اهو دولاب ڪٿي آهي؟ گلاب ۽ اختري هيرامنڊيءَ جون ٻہ رنڊيون آهن، وٽن اهو سڀ ڪجهہ هجڻ گهرجي. پر هو ٻئي پاڻ ۾ ائين وڙهيون ۽ پرچيون آهن، جيئن اسان واري گهر ۾ سندم ڀينرون وڙهنديون ۽ پرچنديون هيون. هي ڳوڙها، هي هنجون، هي موتين جا داڻا: ڇا هي سڀ فريب آهي، مڪر آهي، دولاب آهي؟“
اهڙن موقعن تي مون هميشہ اهو پئي محسوس ڪيو آهي، ڄڻ مان هيرامنڊيءَ ۾ نہ، بلڪہ روحن جي ديس ۾ اچي ويو آهيان. جت معصوميت جا مانڊاڻ منڊيل آهن، جت خلوص ۽ سچائيءَ جا گل پيا مُرڪن“ ۽ جيڪو منھنجي سپنن جي ٻيٽارين مان ڪَر موڙي اٿيو آهي: ۽ پوءِ مان ائين پيو ڀائيندو آهيان، ڄڻ اهو سڪون ملي ويو اٿم، جنھن لاءِ ورهين کان بيقرار هوس. اهو خال ڀرجي ويو اٿم، جنھن کي ڏکوئيندڙ ناسور جيان پئي محسوس ڪيو هوم! پر اهو احساس تہ اهڙين گهڙين سان ئي مخصوص آهي - ۽ اهي املھہ گهڙيون هيرامنڊي جهڙين جاين تي ڪي اهڙيون گهڻيون هيرامنڊيءَ جهڙين جاين تي ڪي اهڙيون گهڻيون تہ ڪو نہ هونديون آهن. اهو محسوس ڪندي، دل چوندي اٿم تہ ”جيڪر اهي خوشيءَ ۽ آنند جا ڪرڻا سدائين ڦٽندا ڦاٽندا رهن! ڪو اهڙو جتن ڪجي، جيئن هيرامنڊي هيرامنڊي نہ رهي: منجهس ست ۽ پوترتا جا نہ اجهامندڙ ديپ جلي اٿن، رات هت جيڪا اونداھہ ڦھلائيندي آهي، سا بہ پاڻ سان پيار، سچائيءَ ۽ انسانيت جا اجالا آڻي!“ ..... ائين ڪڏهن ٿي سگهندو؟ منھنجي اها آس ڪڏهن پوري بہ ٿيندي؟ مان ڪيئن چوان، ڪيئن ڪريان؟ الا، ڪنھن پر .....! ها! ڪنھن پر!
........ اهو سڀ ڪجهہ ويچاريندي ويچاريندي، منھنجي وجود جي اونھائين مان ٿڌو ساھہ نڪري ويو آهي، ۽ روح تي ڇانيل اداسيءَ جا تھہ تحليل ٿي ويا آهن. پاڻيءَ جي مٿاڇري جون ڇوليون هڪٻئي سان مٺيون سرگوشيون ڪري رهيون آهن. وڻن جون ٽاريون، واءُ جي جهوٻن تي لڏي، ڏاڍي ماٺيڻي نوع ۾ ڪنھن اڻڄاتل خوشيءَ جو اظھار ڪري رهيون آهن. چوڌاري شام جو ڌنڌ ڇانئجي ويو آهي. سج افق ۾ ٻڏي ويو آهي. اهو افق، جيڪو اڳي مون کي پنھنجن خيالن ۾ پھچ کان بہ پري پئي لڳو، هاڻي ايترو تہ ويجهو ٿو لڳي، جو مان کيس هٿ لائي پيار ڪري سگهان ٿو! منھنجي وجود ۾ خوشيءَ ۽ اطمينان جي لھر ڊوڙي وئي آهي. سنجها لڙندي پئي هلي، ۽ جوت ٻرڻ تي آهي. پنھنجي پورهئي کي جنبڻو اٿم، سو ڪپڙا ڇنڊي اٿي شھر ڏانھن هلڻ لڳو آهيان – اها آس کڻي تہ منھنجي خواهش ڪڏهن ضرور پوري ٿيندي:
”جيڪڏهن سياري جا سيءَ لھي سگهن ٿا، تہ بھار جون هيرون بہ ڪي اهڙيون پري تہ ڪو نہ ٿيون ٿي سگهن!“