سيمينٽ جي پُتلي(رشيدہ حجاب)
صبح جي وسل ڪم تي چڙهڻ جي وسل هئي، ۽ مزور جلدي جلدي، وڏا وڏا پير کڻندا، فيڪٽريءَ جي ديو – قامت عمارت ۾ داخل ٿي رهيا هئا، پر مزور عورتون اطمينان سان پٺيان آهستي آهستي کلنديون ٽھلون ڪنديون پئي آيون. فيڪٽريءَ ۾ ڪم ڪندڙ عورتن کي سيٺ صاحب ڪافي سھولتون ڏئي ڇڏيون هيون. هو ٻاهرين ملڪ ۾ ڪافي عرصو رهي آيو هو، ۽ عورتن جي حقن کي چڱيءَ پر سڃاڻندو هو. جيڏي نفرت ۽ حقارت هن کي مزور مردن سان هوندي هئي، اوتري عورتن سان محبت ۽ شفقت.
چنچنل، شوخ مزدور رڙين جي ٽلي پٺيان آخر ۾ زيبو هئي، گنڀير ۽ خاموش، هوءَ هميشہ وانگر اڄ بہ چپ چاپ، سڀني کان جدا، ڪنڌ جهڪائي اچي رهي هئي.
هوءَ، جيڪا پنھنجي موت تي ڪڏهو ڪو صبر ڪري ويٺي هئي، زيبوءَ جو اداس چھرو ڏسي چپ ڪري نہ سگهي، هن جون اکيون ڀرجي آيون.
”زيبو ڪيڏي نہ اداس ۽ خاموش نظر اچي، هن جي چيلھہ بہ جهڪي وئي آهي، ”هوءَ سوچڻ لڳي. ڪڏهن هوءَ زيبو بہ ٽپا ڏيندي فيڪٽريءَ ۾ داخل ٿينديون هيون!
***
موڪل جي وسل وڄي رهي هئي. هوءَ فيڪٽري جي وڏي گيٽ وٽ بيھي زيبوءَ جو انتظار ڪري رهي هئي. زيبوءَ کي پويان ايندو ڏسي، هوءَ ڪاوڙجي چوڻ لڳي، ”الا، زيبي، ڪيڏو رستو ڏيکاريو اٿئي! ڪيتري دير کان بيٺي آهيان، ٻيا تہ سڀ هليا بہ ويا.
”اڙي شمي، ڇا ٻڌايانءِ، ان چنڊي ڪاڻي ڏي ويئي هيس!“
”اين اين! مئنيجر صاحب جي شان ۾ ايتري گستاخي، هان! چوان مئنيجر کي؟“
”اڙي ڇڏ، هل تہ هاڻي نڪرون، پاڇا لڙي ويا آهن، ٻار روئيندا هوندا.“
سج لھي ويو هو، ۽ آهستي آهستي اونداھہ ٿي رهي هئي. هو ٻئي تڪڙيون تڪڙيون ڳوٺ جي طرف وڃي رهيون هيون!
”زيبو، تون مئنيجر وٽ ڇو ويئي هئينءَ“ هن اوچتو سوال ڪيو.
زيبو هن جي منھن ۾ چتائي ڏٺو، پر اونداھہ جي سبب ڪجهہ سمجهي نہ سگهي.
”اسين مئنيجر وٽ ڇو ويندا آهيون؟“ زيبوءَ لاپرواهيءَ سان چيو. هوءَ ڪجهہ نہ ڪڇي.
ٿوري دير رکي زيبوءَ وري چيو: ”شفوءَ کي ڪيڏا ڏينھن ٿيا آهن تہ بخار لھيس ئي ڪو نہ ٿو. ڪالھہ ڊاڪٽر چيو تہ مدو اٿس، مدي جي بخار جون دوائون بہ تہ ڏاڍيون مھانگيون آهن!“
”هي مئا بخار بہ مئنيجر ۽ سيٺ وانگر انڌا آهن. ڀلا ڪکائين جهوپڙين ۾ هنن لاءِ ڇا رکيو آهي؟ عيش ئي ڪرڻو اٿن تہ انھن بنگلن ۾ وڃن، جتي قيمتي دوائن ۽ اعليٰ ميون جا ڍير هجن. هتي تہ اها جوئر جي ماني ۽ لسيءَ جو وڏو اٿن. پاڻيھي منھن ڦڪو ڪري ڀڄي ويندا.“
”تون چري آهين، شمي، تڏهن ٿي ائين چوين. مون کي تہ نہ ڏينھن جو آرام آهي ۽ نہ رات جو قرار، الائي ڪيئن ٿيندو منھنجو يتيم شفو!“ زيبوءَ ميري رئي جي پلاند سان اکيون اگهي چيو.
”ﷲ خوش ڪندس. ها، ٻڌاءِ مئنيجر پئسا ڏنا توکي؟“
”اجهي، ٻہ رپيا هٿ تي رکيائين. ڪيترو ستايومانس، پر ﷲ تہ هنن جي دل سيمينٽ جي پٿر جي ٺاهي آهي، جنھن تي ڇنڊو پوي، تہ بہ اثر نہ ٿئي!“ زيبوءَ اداسيءَ سان جواب ڏنو.
”زيبي، هي مون وٽ ڏھہ رپيا آهن، تون کڻ.“ رئي جي پلاند مان ميرو نوٽ ڪڍي هن زيبوءَ کي ڏنو.
زيبو ڪجهہ چوڻ چاهيو تہ هن چيو، خبردار، زيبي، ڪجهہ نہ چئجانءِ شفو! تنھنجو پٽ آهي تہ منھنجو بہ ڀاڻيجو آهي. شفوءَ کي چئجانءِ تہ مان رات جو اچي کيس ”لال بادشاھہ“ واري ڳالھہ ٻڌائيندس. هاڻي وڃان ٿي، بابا رستو ڏسندو هوندو!“
هو ٻئي اونداھہ ۾ مختلف رستن تي مڙي ويون.
***
سيمينٽ جي فيڪٽريءَ ۾ ڪم ڪندي هن کي پنجون سال پورو ٿي رهيو هو. هوءَ جڏهن پھرين فيڪٽريءَ ۾ آئي هئي تہ تيرهن – چوڏهن سالن جي سنھڙي سڪل ٻارڙي هئي، پر انھن پنجن سالن ۾ هوءَ وڌي وڻ ٿي ويئي هئي پنج سال اڳ واري سڪل شميءَ ۽ اڄ جي شميءَ ۾ زمين آسمان جو فرق هو. ڏاڍي سھڻي تہ ڪانہ هئي، پر تڏهن بہ هڪ دفعي کيس ڏسڻ کانپوءِ ٻئي دفعي ڏسڻ جي خواهش کي ڪير بہ دٻائي نہ سگهندو هو. شيطان بہ ڏاڍي هوندي هئي. ڪم وارين جي ٽوليءَ ۾ هڪ اها هوندي هئي، جنھن جون اکيون چمڪنديون هيون ۽ چپ مرڪندا هئا. ان ڏک ڀرئي انسانن جي ٽليءَ ۾ هوءَ ئي زندگيءَ جي لھر هوندي هئي.
فيڪٽري هن کي پنھنجو گهر لڳندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن واندي هوندي هئي تہ هيڏانھن هوڏانھن پيئي ڦيرا ڏيندي هئي. پٿر کان وٺي سيمينٽ ٺهڻ تائين، هن کي هر ڪا خبر هئي. هڪ ڏينھن جڏهن هوءَ معمول جي مطابق، سيمينٽ جون ننڍڙيون ڳوڻيون کڻي رکي رهي هئي تہ هڪ بس ۾ لشڪر ڇوڪرين ۽ ڇوڪرن جو اچي لٿو. ٻہ عينڪن وارا مرد انھن کي هڪ هڪ شيءَ ڏيکاري رهيا هئا ۽ انگريزيءَ ۾ گٽ مٽ ڪري رهيا هئا.
هوءَ، جيڪا انھن پرين جي لشڪر کي ڏسي حيرت ۾ ٻڏي وئي هئي، تڏهن هوشيار ٿي، جڏهن هڪ ڇوڪري، بنھہ هن جي ڀرسان، ٻئي کي چيو:
”اڙي يار، هي سيمينٽ جي فيڪٽريءَ ۾ ڪنول جا گل ڪٿان آيا؟“
”ڪنول جا نہ، سيمينٽ جا گل چئہ! مٿو هڻندين، تہ مٿو ڦاٽي پوندءِ، پر هنن گلن کي اثر ڪو نہ ٿيندو!“ ٻئي ٽيڏيءَ اک سان هن کي ڏسندي چيو.
هوءَ حيران هئي. شھر ۾ ڪم ڪندي هن کي پنج سال ٿيا هئا، ان عرصي ۾ هوءَ ڪافي چالاڪ ٿي وئي هئي. ٻين ڳوٺاڻن وانگر ”ٽيشڻ“، ”ٽڪس“، ”ڏاڪدار“ وغيرہ قسم جا اکر نہ ڳالھائيندي هئي، پر تڏهن بہ اهڙي هوشيار نہ ٿي هئي جو اهڙي قسم جا جملا سمجهي سگهي.
ڇوڪرا اڳتي وڌي ويا. هن جي ڀرسان گلان ڳوڻيون رکي رهي هئي. هن ويندڙ ڇوڪرين ۽ ڇوڪرن کي ڏسندي چيو، ”چاچي گلان، هي ڪير هئا؟“
”اڙي، تو کي خبر نہ آهي؟ سچي، جڏهن کان تون هتي آئي آهين، هي صرف هڪ دفعو آيا آهن، اهو بہ تڏهن، جڏهن ان ڏينھن تون فيڪٽري نہ آئي هئينءَ“
”ٺھيو، پر آهن ڪير؟“ هن گلان جي ڳالھين کان تنگ اچي چيو.
ها، ٻڌايانءِ ٿي، تہ اهي ڪاليج جا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون آهن، ۽ ٻہ ڄڻا جيڪي اڳيان هئا، سي انھن جا ماستر هئا. هتي اهو ڏسڻ آيا آهن تہ سيمينٽ ڪيئن ٿو ٺھي!“
”اهو ڏسي ڇا ڪندا؟ ڪتابن ۾ سيمينٽ جو ڪھڙو ڪم؟ واھہ چاچي، مون کي ٿي چريو ڪرين! ٽي سنڌي ڪتاب تہ مون بہ ماستر يعقوب کان پڙهيا آهن!“
”نہ امڙ، سچ ٿي چوان. مون کي اڳي انھن ڇوڪرين ئي ٻڌايو هو. اجهو، موٽن پيا تون پاڻ پڇين!“
”اونھہ، مون کي ڪھڙي گتي پيئي آهي!“ هن کي انھن ڇوڪرن جي ڳالھين جو خيال اچي ويو.
هو سڀ وري اچي هن جي ڀرسان بيٺا هئا. هڪ ماستر هڪ ڇوڪريءَ کان پڇي رهيو هو تہ پٿر مان سيينٽ ٺاهڻ لاءِ ڇا ڇا ٿو ڪجي؟ ڇوڪري منجهي بيھي رهي، هوءَ دل ئي دل ۾ کلي پئي.، هيڏي ساري فيشن ايبل ڇوڪريءَ کي اها بہ خبر نہ آهي! کيس تہ هر ڪا خبر هئي – ڪٿان پٿر پورو ٿي وڏن وڏن نلن ذريعي مٿي چڙهندو هو، ڪيئن ڳارو ٿي، مختلف کورن مان لنگهي، سيمينٽ جا گولڙا ٺهندا هئا، ۽ انھن کي ڪيئن وري ٻورو ڪري سيمينٽ جي شڪل ڏبي هئي. هوءَ دل ئي دل ۾ پاڻ کي انھن ڇوڪرين کان بلند سمجهڻ لڳي.
بس ۾ چڙهڻ وقت هڪ – ٻن ڇوڪرين، ڪپڙن ۽ وارن کي رومال سان صاف ڪندي چيو:
”توبھہ، کڏ ۾ پوي اهڙي ڪيمسٽري، اسان جي تہ ڪپڙن ۽ وارن جي ستياناس ٿي ويئي!“
هن ٻڌو، ڪا ٻئي ڇوڪري انھن کي چئي رهي هئي، ”توهان ذرڙي سيمينٽ لڳڻ تي رڙيون ٿيون ڪريو، هوڏانھن ڏسو!“ هن مٿي ڏٺو، سڀ ڇوڪريون هنن کي ڏسي رهيون هيون.
”ڪمال آهي، هنن جا تہ منھن بہ نظر نہ ٿا اچن، رڳو سيمينٽ ئي سيمينٽ!“
”جھڙيون سيمينٽ جون پُتليون!“ ڪنھن ڇوڪريءَ جو آواز هو.
بس هڪ تيز آواز سان گيٽ کان ٻاهر نڪري وئي. هن جي ڪنن ۾ اڃا ان نامعلوم ڇوڪريءَ جا اکر گونجي رهيا هئا – ”جھڙيون سيمينٽ جون پتليون!“
هن هيڏانھن هوڏانھن ڪم ڪندڙ عورتن کي ڏٺو، ۽ آخر ۾ هن جون نظرون پنھنجو پاڻ تي ڄمي ويون.
هٿ، ٻانھون، ڪپڙا – سڀ سيمينٽ سان ڀريل هئا. هن آهستي آهستي پنھنجا هٿ منھن ۽ ڪنڌ تي ڦيريا تہ اتي بہ سيمينٽ جي ڪڇ ڪڇ محسوس ٿي. هن سوچيو، ”واقعي ئي اسان سيمينٽ جون پتيلون آهيون. ڪٿي من تي بہ نہ چڙهي وڃي.“ هن ننھن سان ٻانھن جو سيمينٽ کرڙي ڏٺو تہ سرمائي رنگ جي هيٺان چڱي صاف چمڙي نڪري آئي. پنھنجي حصي جون ٻہ سئو ڳوڻيون رکي، هوءَ ٻاهر نڪري آئي. هن جو ڪم ختم ٿي ويو هو. اڄ هوءَ نل تي بيھي، دير تائين پنھنجو منھن ڌوئڻ لڳي. هر دفعي هوءَ ٻانھون ڌوئي ڏسي رهي هئي. زيبو ڪيتريءَ دير کان هن جون اهي حرڪتون ڏسي رهي هئي. جڏهن ڇهون دفعو هن پنھنجيون ٻانھون ملي ملي ڌوتيون، تہ هوءَ اڳتي وڌي آئي. هٿ سان هن جي کاڏيءَ کي جهلي، هوءَ هن جي اکين ۾ گهورڻ لڳي.
”ڇا ڪري رهي آهين، شمي؟“
”ڪجهہ نہ، سيمينٽ ٿي صفا ڪريان.“
”ڇو؟“
”ڇو؟ اڙي، سڄو ليپ اچي ويو آهي سيمينٽ جو، صاف نہ ڪريان ڇا؟“
”ڀلي صاف ڪر، مان تو کي جهليان نہ ٿي، پر ايترو ضرور چونديسانءِ تہ اهو سيمينٽ جو ليپ سڀني تي ٿيل آهي. ڪنھن جي تَنَ تي تہ ڪنھن جي مَنَ تي!“
زيبو خاموشيءَ سان اسٽور روم جي طرف هلي وئي. هوءَ ڪجهہ وقت ائين ئي گم سم بيٺي ويندڙ زيبوءَ کي ڏسندي رهي. پوءِ هن کي الائي ڇا سُجهيو، هن سيمينٽ جي ڍير مان ٻڪ ڀري پنھنجن صاف ڌوتل هٿن ۽ منھن تي ملي ڇڏيو. کن ۾ هن جي سفيد چمڙي وري سرمائي ٿي وئي. سيمينٽ جا ذرڙا هن جي اکين ۾ چڀڻ لڳا هئا، ۽ اکين مان پاڻي وهي رهيو هوس.
ٻئي ڏينھن جڏهن هو ڳوڻين جي ڪم ۾ مصروف هيون، زيبوءَ، هن جي سيمينٽ ڀريل منھن کي ڏسي، کلي چيو، ”اڙي سچي، شمي، اهو تہ ٻڌاءِ، ڪالھہ توکي ڪھڙو ڀوت چڙهيو هو؟،
”ڪالھہ؟ ائين ئي، مڙيئي.“
”وري بہ؟“
ٽرن!........ ٽرن!..... مانوس سائيڪل جي گهنٽي ٻڌي، هوءَ ٻاهر ڀڳي. سائيڪل تي اهو ئي سفيد ڪپڙن وارو نوجوان وڃي رهيو هو. سائيڪل ٻہ – ٽي گهنٽيون وڄايون، ۽ سر سر ڪندي، هن جي ڀر مان نڪري وئي. سائيڪل سوار هن کي هڪ دفعو بہ ڪو نہ ڏٺو، پر هوءَ خود ايستائين اتي بيٺي رهي، جيستائين سائيڪل هن جي اکين کان اوجهل نہ ٿي وئي.
”چہ چہ!..... ڏاڍو خراب آهي، هڪ دفعو بہ نہ ڏٺائين!“ زيبي هن جي منھن ۾ ڏي کلڻ لڳي.
هوءَ ڪجهہ نہ ڪڇي. زيبيءَ کان ڪجهہ لڪائڻ فضول هو. اهو سچ هو تہ هوءَ مقرر وقت تي مانوس سائيڪل جي گهنٽِي ٻڌي، ڪنھن سحرزدہ معمول وانگر، ٻاهر ڇڪجي هلي ايندي هئي، ۽ ايستائين بيٺي هوندي هئي، جيستائين سائيڪل ۽ ان جو ساحر سوار ٻئي غائب ٿي ويندا هئا. هن خاموش پڄارڻ کي اک کڻي ڏٺو بہ ڪو نہ هو، پنھنجن ئي خيالن ۾ گم سم هليو ويندو هو. ڪيتري تمنا هئي هن کي تہ ڪاش، صرف هڪ دفعو ئي سھي، هو هن کي اک کڻي ڏسي! روز هوءَ ان آس ۾ ٻاهر ايندي هئي، ۽ ناڪامي هميشہ هن جو استقبال ڪندي هئي.
***
”شمي!“ زيبيءَ، رسيءَ تي ڪپڙا وجهندي، شميءَ کي سڏ ڪيو. فيڪٽري بند هئي. شمي، زيبوءَ جي بيمار پٽ کي هنج ۾ جهليو ويٺي هئي ۽ زيبو ڪپڙا ڌوئي رهي هئي.
”هون!“ هن ٻار کي پيار ڪندي چيو، ”ڇا آهي؟“
”مان پيئي چوان تہ سعيد آهي تہ ڏاڍو سٺو ماڻھو، پر“
”سعيد ڪير؟“ هن تعجب مان پڇيو.
”اڙي، اهو تنھنجو سائيڪل وارو، ٻيو ڪير!“
”ها، هن جو نالو سعيد آهي! ڪھڙو نہ سٺو نالو آهي!“
”هوءَ آهستي آهستي چپن ۾ ڀڻڪڻ لڳي – ”س ....... ع....... ي .......د ! سعيد .......س –“
”چڱو، اهو ورد پوءِ ڪجانءِ، پھرين منھنجي ڳالھہ ٻڌ.“
”ها، ٻڌاءِ“ هن مسرت ڀرئي لھجي ۾ پڇيو.
”فيڪٽري ۾ ڪم ڪرڻ کان اڳ، مان ۽ شفوءَ جو پيءُ انجنيئر صاحب جي بنگلي تي ڪم ڪندا هئاسين، اتي اهو سعيد بہ رهندو هو.“
ڇو ڀلا؟“
”سعيد انجنيئر صاحب جي آفيس ۾ ڪم ڪندو هو. ويچارو غريب ماڻھو هو. گهر بہ ڪو نہ هوس، تنھنڪري انجنيئر صاحب پاڻ وٽ هڪ ڪوٺي ڏني هيس. پر ٻڌ، شمي، سعيد ڪيترو بہ غريب ڇو نہ هجي. هڪ سيمينٽ ڍوئيندڙ پڄارڻ جا هار قبول ڪڏهن نہ ڪندو!“
هوءَ چپ ٿي ويئي. پھريون دفعو هن کي احساس ٿيو تہ هن جي حيثيت ڇا هئي. ان ڏينھن کان هن سائيڪل جي گهنٽي ٻڌي بہ ٻاهر نڪرڻ ڇڏي ڏنو.
پر ..... هن جا پير هن جي وس ۾ نہ هئا، دل تي اختيار ڪنھن کي هو؟ هن جي دل اڄ بہ چاهيندي هئي تہ ڊوڙي وڃي پنھنجي بيخبر محبوب جي راھہ ۾ بيھي رستي جا ڪک ۽ پٿر ميڙي، تان تہ هن جي سائيڪل سوار کي هلڻ ۾ ڪا بہ تڪليف نہ ٿئي. پر هميشہ هن کي زيبوءَ جا اکر ياد ايندا هئا: سعيد ڪيترو بہ غريب ڇو نہ هجي، هڪ سيمينٽ ڍوئيندڙ پڄارڻ جا هار قبول نہ ڪندو.“
***
مان چوانءِ ٿي، ”مان ڪو نہ ڏينديس..... ڪڏهن بہ نہ ڏينديس!“
”واھہ، اها بہ ڪا ڳالھہ آهي. اسين غريب ماڻھو، ڪٿان آڻيون ايڏا ٻڪ رپين جا جو پاڻ بہ کائون، توهان کي بہ ڏيون. ڪو نہ ڏينديس مان!“
”جي نہ ڏيندينءَ تہ اڄ کان پنھنجي نوڪريءَ تان هٿ کڻ. وڃ وڃي عزيز کان رهيل پئسا وٺ ۽ ڳوٺ جي راھہ لڳ!“
”پر، مئنيجر صاحب، توهان سمجهو ڇو نہ ٿا! زيبوءَ چپن کي ڏندن سان ڪُتريندي چيو، ”مان بيواھہ آهيان منھنجو پٽ بيمار آهي، ۽ مون وٽ صرف ٻہ رپيا آهن: جيڪڏهن اهي بہ مان توهان کي ڏيان تہ منھنجي پٽ جي دوا ڪٿان ايندي؟ ڇا، سيٺ صاحب جي پٽ جي پارٽي منھنجي پٽ جي جان کان بہ قيمتي آهي؟“
”اهو سڀ مان نہ ٿو ڄاڻان. توکي پئسا ڏيڻا آهن، ٻيءَ حالت ۾ هو رستو پيو اٿيئي!“
زيبو ڪجهہ وقت مئنيجر کي خاموش اکين سان گهوريندي رهي. پوءِ هن ٻہ رپيا رئي جي پلاند مان ڇوڙي مئنيجر جي وڌايل هٿ تي رکيا. ان هٿ تي، جنھن جو حرص ڪڏهن ختم نہ ٿيندو هو، جنھن کي هر وقت چر مر ڪندڙ نوٽن ۽ ٺن – ٺن ڪندڙ سڪن جي ڇُهاءُ جي ضرورت رهندي هئي.
”زيبي“ هن زيبوءَ جي ٻانھن جهليندي چيو.
”هون-“
”پئسا ڏنئہ؟“
”ها.“
”ڪير آهي اهو جمال؟“
”سيٺ صاحب جو وڏو پٽ!“
”پوءِ اسان غريبن جي پيٽ ڪٽي-“
”چپ چپ! شمي، هيءَ دعوت تہ فيڪٽريءَ جي مزدورن طرفان ڏاڍيءَ سڪ مان ڏني پئي وڃي، ۽ جمال سيٺ ڏاڍي مھرباني فرمائي ان دعوت کي قبول ڪيو آهي!“
آهستي آهستي قدم کڻندي، زيبو هلي وئي، ۽ هن جي اکين ۾ نفرت ۽ حقارت اڀرڻ لڳي.
***
سڀني جي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي، جڏهن جمال سيٺ جي طرفان اعلان ڪيو ويو تہ مزدورن جي مزوري ٽيھہ سيڪڙو گهٽائي وئي آهي!
ان خبر جو ٻڌائيندڙ مئنيجر هو، جنھن جي پگهار ۾ سئو رپيا مھيني جو اضافو ڪيو ويو هو! مئنيجر جو چھرو روز کان ڪجهہ وڌيڪ روشن ۽ خوش نظر اچي رهيو هو. جيتوڻيڪ ان خبر جو اعلان باقاعدہ جمال سيٺ جي طرفان خود ڪيو ويو هو، مگر هو خود، بنفس نفيس، هڪ هڪ کي اها خوشخبري ٻڌائي رهيو هو. ٻڌندڙ جي اکين اڳيان اونداه ۽ ڪنن ۾ سون – سون ٿيڻ لڳندي هئي، ۽ هوءَ انھن تاريڪ چھرين کي فتحمنديءَ جي احساس سان گهوريندي، ڪنھن ٻئي کي اها خوشخبري ٻڌائڻ لڳندو هو. پر ويندي ويندي نفرت سان چئي ويندو هو، ”ها پٽ، وڏي سيٺ سان ڏاڍائي ڪري ڏني هُيَوَ، جمال سيٺ سان پُڄو تہ ڄاڻانو!“
عورتن جي حالت سڀ کان ابتر هئي. ڪيتريون سيمينٽ جون ڳوٿريون اچي ڪريون، ڪنھن کي رکڻ جي سڌ ڪا نہ هئي. اهو تہ شڪر ٿيو، جو مٿي وارن جا پنھنجا هوش گم ٿي ويا هئا ۽ وڌيڪ ڳوڻيون اچڻ بند ٿي ويون، ورنہ شايد هو سڀ سيمينٽ جي ڳوڻين هيٺان دٻجي وڃن ها!
زيبوءَ کي تصور ئي تصور ۾ پنھنجو ننڍڙو پٽ کير لاءِ روئندو نظر آيو. ساڍي ٽين آني پاءُ هوءَ ڪيئن کير وٺندي، جڏهن هن کي صرف هڪ رپيو ملندو! ستين آني سير اٽو، ڀاڄي، ۽ ان کانسواءِ ..... هن جو شفو، هن جو بيمار پٽ! هن کي تصور ئي تصور ۾ شفوءَ جو لاش اگهاڙو نظر آيو، ڄڻ هو پنھنجون اڌ کليل اکيون ڦاڙي هن کي چوندو هجي: ”اما، مون کي ڪفن بہ نہ ڏيندينءَ؟ امان، امان، مان بيمار آهيان.... مون کي دوا آڻي ڏي، مون کي بُک لڳي آهي..... مون کي..... ڪفن ڏي، مان اگهاڙو آهيان.... اما!“ ۽ هوءَ جيڪا هيتري وقت کان خاموش ويٺي هئي، شفوءَ جون خاموش صدائون ٻڌي، رڙهي آئي، هن پنھنجو مٿو زور سان پٿريليءَ ڀت تي هنيو، ۽ پوءِ هن کي هوش نہ رهيو.
***
فيڪٽريءَ ۾ 2 ڏينھن اسٽرائيڪ رهي، مگر جمال سيٺ کي تر جيتري بہ پرواھہ ڪا نہ هئي. هن وٽ هڪ فيڪٽري ڪا نہ هئي، ٻيون بہ ٻہ – چار ملون هيون. هن جون لاريون ۽ موٽرون سڄي ملڪ ۾ هلنديون هيون. هن کي چاليھہ – پنجاھہ هزارن جي نقصان جي ڪھڙي پرواھہ هئي؟
پر انھن جي لاءِ، جن جو گذران روز جي ڪمائيءَ تي هو، هڪ هڪ پل ورهيہ مثل گذري رهيو هو. پھرين ڏينھن تہ اڳي جي بچيل سچيل تي گذران ڪيو ويو، مگر صبح کان سڀني جو نظرون شھر واري رستي تي ڄميل هيون، جيتوڻيڪ هر ڪو ٻئي کي اهو ڏيکارڻ جي ڪوشش ۾ مصروف هو تہ هن کي ڪا پرواھہ نہ ڪانھي، ڪير اچي نہ اچي، پر پاڇا لڙي ويا، مئنيجر تہ ڇا، سيٺ جو پٽيوالو بہ اها خوشخبري کڻي نہ آيو تہ هنن جون نوڪريون بحال ڪيون ويون آهن ۽ هن صبح کان وٺي اچي ڪم تي لڳن. گهر ۾ رکيل بچيل سچيل داڻا بہ ختم ٿي ويا هئا. هنن کي پنھنجو جوش ۽ غيرت ٻارن جي بکايل اکين ۾ دفن ڪرڻي پيئي.
۽ ٻئي ڏينھن جڏهن هن جو پيءُ سيٺ سان مصالحت جي باري ۾ ڳالھائڻ ويو تہ سيٺ جي ڳالھہ ٻڌي هو حيرت ۾ پئجي ويو. سيٺ هن کي چيو تہ هو نہ صرف هنن جون ساڳيون مزوريون قائم رکندو، پر مناسب اضافو بہ ڪندو. پر ...... ان جي لاءِ هن کي شمي هن جي حوالي ڪرڻي پوندي!، سيمينٽ ڍوئيندڙ خسيس مزورياڻي، جنھن جي نس نس، رڳ رڳ ۾ هن جي فيڪٽريءَ جو سيمينٽ ڀريل هو!
هن جو پيءُ سيٺ جي ڳالھہ ٻڌي کلي پيو. هي سيٺ بہ ڪھڙو نہ بيوقوف هو، ڀلا ايتريءَ معمولي ڳالھہ لاءِ ايتري گوڙ ڪرڻ جي ڪھڙي ضرورت هئي؟ جيڪڏهن هو ائين بہ کانئس ڌيءُ گهري ها تہ هو انڪار ڪري ها؟ آخر سيٺ ۾ ڪھڙي برائي هئي؟ شڪل صورت ۾ مردن جي ڏسبي ڪا نہ آهي. هونئن بہ جمال سيٺ تہ گهڻن سيٺن کان چڱو هو. هن جو پيٽ عام سيٺن وانگر نڪتل ڪو نہ هو، ۽ کوپڙيءَ تي هڪ ٻہ ڊزن وار بہ هئس، جن کي هو نھايت اهتمام سان اعليٰ قسم جو تيل وجهي ڄمائيندو هو– ورنہ اڪثر اهي نادان اڀا ٿي بيھندا هئا، رهي عمر، تہ اها ڪھڙي شيءِ آهي: عمر درحقيقت هاٺيءَ جو نالو آهي ۽ هاٺيءَ جي لحاظ کان جمال سيٺ بلڪل جوان هو. هن جو پيءُ کلندو سيٺ جي ڪمري مان نڪتو. جڏهن هن اها خبر ٻڌي، تہ سندس ذهن ۾ لاتعداد سائيڪل جون گهنٽيون وڳيون، ۽ پوءِ گهڙي خاموشي ڇائنئجي وئي.
***
سيٺ جي هوءَ زال هئي. پر ان جي خبر سواءِ سيٺ جي وڏيءُ بيگم ۽ چند عزيزن ۽ نوڪرن کانسواءِ ڪنھن کي ڪا نہ هئي!
هن جي حيثيت هن گهر ۾ ڪنھن اهڙي پراڻي رانديڪي جھڙي هئي. جيڪو لاتعداد پراڻين سراڻين شين هيٺان دٻجي ويو هجي – ڪنھن جي دل چوي تہ کڻي کيڏي، ۽ وري ڪنڊ پاسي ڦٽو ڪري ڇڏي.
ڪجهہ عرصو هوءَ پنھنجي اڪيلي خاموش ڪمري ۾ سائيڪل جي گهنٽيءَ جا آواز ٻڌندي رهي، پر پوءِ هر طرف گهور اداسي ۽ خاموشي ڇانئجي وئي. سيٺ جي ظالماڻي ۽لاپرواھہ برتاءَ هن کي ذري گهٽ کٽ داخل ڪري ڇڏيو هو. جيتوڻيڪ هوءَ نرم پلنگن تي دراز هوندي هئي، پر هن جو سنڌ سنڌ ڏکندو هو. هوءَ سوچيندي هئي، ”ڪاش، سيٺ هن کي پنھنجي زال سمجهي ها!“ اها زال، جيڪا مرد جي هر طرح جي رفيق هوندي آهي، جنھن سان روح جو ڳانڍاپو هوندو آهي. پر سيٺ کي ڪھڙي ضرورت هئي، جو پنھنجي چينيءَ جي گڏي جھڙيءَ پڙهيل – لکيل زال جي موجودگيءَ ۾ هن سيمينٽ جي پتليءَ کي پنھنجي ”رفيق حيات“ بڻائي؟ هوءَ تہ صرف زال هئي، ۽ بس!
***
وڏي سيٺ پنھنجي ڪل ملڪيت سيٺ جمال ۽ ان جي ننڍي ڀاءُ کي ورهائي ڏني. سيمينٽ فيڪٽري جمال جي ننڍي ڀاءُ کي ملي هئي، ۽ هو رات ڀاءُ کان پنھنجا ”اختيارات“ وٺڻ آيو.
رات جڏهن هوءَ وڏي بيگم کي مٿي تي مالش ڪري موٽي رهي هئي، تہ جمال سيٺ جي ڪمري مان ڳالھين جو آواز ٻڌي هوءَ بيھي رهي. ڪمال چئي رهيو هو، ”ادا، اها فيڪٽري توهان کڻو. مون کي شھر واري ڪپڙي جي مل ڏيو. مان هن ننڍڙي ڳوٺ ۾ رهي ڪو نہ سگهندس. هتي تہ ڪو بہ مزو ڪو نہ آهي. تعجب آهي، توهين الائي ڪيئن ٿا رهو!“
”اڙي، تون هتي ڪجهہ وقت رهي تہ ڏس، پوءِ نڪرڻ تي دل ڪا نہ چوندءِ!“ هي جمال سيٺ جو آواز هو.
”ڪيئن ڀلا؟“
”بس، ڏسجانءِ ويٺو، هتي چينيءَ جون گڏيون نہ آهن، تہ سيمينٽ جون پتليون کوڙ اٿئي.“
هونھہ!“
”سڀاڻي تنھنجي لاءِ بہ ڪا ڳولبي!“
هوءَ وڌيڪ ٻڌي نہ سگهي. کيس چڪر آيو، ۽ پوءِ زمين تي ڪري پيئي
جڏهن هن کي هوش آيو تہ هوءَ پنھنجي ڪمري ۾ هئي. ڪم واري ڇوڪري کير جو گلاس هن کي ڏيندي چيو ”صاحب ٿو چوي تہ اسين صبح جو شھر وڃي رهيا آهيون، تون چاهين تہ پنھنجي پيءُ وٽ هلي وڃ!“
هن نفرت سان ڇوڪريءَ کي ڏسندي چيو، ”سيٺ کي چئہ تہ هلي وينديس!“ پر پوءِ بيگم صاحب، الائي ڇا سوچي هن ڏانھن چورائي موڪليو تہ هوءَ پنھنجو سامان درست ڪري، هن کي بہ شھر هلڻو آهي! هن نہ وڃڻ جو عهد ڪيو هو، پر اوچتو هن جي نظر پنھنجيءَ ڌيءَ تي پيئي. سيٺ مارن موچڙن کان سواءِ هيءَ ظالم ڇوڪري بہ کيس عطا ڪئي هئي. ظالم ان ڪري تہ هوءَ پنھنجي سونھن جي صورت ۾ هن تي ظلم ڪري رهي هئي. ”جيڪڏهن هوءَ اتي رهي، تہ سندس ڌيءَ بہ سيمينٽ جي پتلي بڻجي ويندي! ۽ هن کي اهو ڪنھن بہ صورت ۾ گوارا نہ هو.
***
اڄ فيڪٽريءَ ۾ هن جو آخري ڏينھن هو. ستن سالن جو ساٿ اڄ ڇٽجي رهيو هو. شاديءَ کانپوءِ هن جي ڪنھن سان بہ دلچسپي نہ رهي هئي – نہ پيءُ سان، نہ ڳوٺ سان. ڪڏهن ڪڏهن زيبو هن کي ياد ايندي هئي. پر هن زيبوءَ سان بہ ڪڏهن ملڻ جي ڪوشش نہ ڪئي هئي.
شام جي وقت جڏهن صبح فيڪٽريءَ جي چمنين مان نڪتل دونھين جي ڇلن ۾ گم ٿيڻ لڳندو هو. تہ هوءَ هڪ اڻڄاڻ طرف کان ايندڙ سائيڪل جي ٽون – ٽون تي جاڳي پوندي هئي، ۽ هن جي زرد چھري ۾ ٿورو ٿورو گلابي رنگ اچي ويندو هو.
”گهو........ او....“
منجهند ٿي ويئي هئي، ۽ مزورن کي ماني کائڻ جي موڪل ملي هئي، هن دٻيل ساھہ کنيو. کلندا، خوش ٿيندا، خاموش، مضمحل، سڀئي مزور فيڪٽريءَ مان نڪري رهيا هئا. ۽ انھن جي پٺيان شوخ، تيز ۽ طرار مزورڻين جو ٽولو نڪري رهيو هو. جڏهن اهي بنھہ هن جي ڪمري جي دريءَ وٽان لنگهڻ لڳيون تہ هوءَ جهڪي، غور سان هڪ هڪ جو منھن ڏسڻ لڳي. شايد ڪمال لاءِ ڪا نئين سيمينٽ جي پتلي ڏسڻ لاءِ!
(مھراڻ، 1 – 1062ع)