سڪايل روح (غياث جوڻيجو)
ويچاري اڃا گهر اندر پير پاتو ئي مس، تہ ماڻس جا تيز لفظ تير جيان سندس دل ۾ چڀي ويا، جن کيس ايندڙ آپدا جو اڳواٽ اشارو ڏيئي ڇڏيو. هن جي دل ڌڙڪڻ لڳي، ۽ بدن مان ست ڇڏائجي ويس.
”آهي ڪٿي؟..... اڙي ڪيڏانھن ويو هئين؟ ڪيترا ڀيرا سمجهايو اٿمانءِ تہ رات جو دير تائين ٻاهر ڌڪا نہ کائيندو ڪر، پر تون مڙين ئي ڪو نہ ٿو!..... لوفر...... بدمعاش!“
”ٽڙھہ!“ ...... ڪنڌ ساڄي ڪلھي ڏانھن مڙي ويس. هيسيل هرڻيءَ جيان، سمھيل نگاهن سان هو پيءُ ڏانھن ڏسڻ لڳو. پڻس، اوڏيءَ ئي مھل، وڏيون ٻرانگهون ڀريندو، ڪيڏانھن نڪري هليو ويو. هو اتي ئي بيٺو سڏڪا ڀريندو رهيو. پھريائين تہ هٿن جي پٺين سان اکيون مھٽڻ شروع ڪيائين، ۽ پوءِ قميص جي پلاند سان پنھنجا آلا نيڻ اگهڻ لڳو. ڀنل پنبڻيون کڻي، ”ماءُ“ ڏي نھاريائين. هوءَ کانئس بي پرواھہ، ننڍڙي طارق کي ننڊ ڪرائڻ ۾ مشغول هئي. ڪجهہ ويرم کان پوءِ جڏهن ڪڪو ننڊ پئجي ويو، تہ هوءَ کٽ تان آهستي آهستي اٿي، ۽ ڪڪي مٿان رَئو وجهندي چوڻ لڳي:
”ڪير ٿو چويئي تہ رات جو دير تائين پنندو وت! ماڻھو سويل گهر موٽي آيو.....! ٻيا ٻار ڏس. ڪير ٿو هن وقت گهمي؟ اسان کان آڌيءَ رات تائين ٺڪر سنڀاليا نہ ٿا ٿين. پڻھين کي چئہ تہ ڪا نوڪرياڻي رکي ڏئيئي، پوءِ پيو رانگا ٽينگا ڪر!“
هو سڀ ڪجهہ ٻڌندو رهيو – خاموش، بلڪل چپ، ڳالھائي بہ ڪين؟.... شڪايت ڪري بہ تہ ڪنھن سان؟ دانھن ڏي بہ تہ ڪنھن کي ؟ گهر ۾ سندس غمگسار هو بہ ڪير، جنھن سان پنھنجو ڏک سک اوري؟ ماٺ ميٺ ۾ چار ڳوڙها ڳاڙي، خاموش ٿي ويندو هو.
انور، ڇھن ستن سالن جو معصوم، ڏاڍو وڻندڙ ۽ پيارو ٻار هو. اڃا ڄائي چار سال ئي مس گذريا هئس تہ ماءُ کيس پيءُ جي حوالي ڇڏي، هميشہ لاءِ کائنس جدا ٿي وئي - ۽ هو هميشہ لاءِ مادري محبت کان سڪايل رهجي ويو. پڻس جو ان وقت مٿس ايترو تہ چاھہ هو جو اصل ٻيءَ شاديءَ جو خيال ئي کڻي ڇڏيو هئائين. تمام مشڪل سان، مٽن ۽ مائٽن ۽ يارن دوستن جي اصرار تي، نيٺ هن ٻي شادي ڪئي. گهڻي وقت تائين انور پنھنجي نئين ماءُ لاءِ وندر بڻيو رهيو. پڻس بہ سندس پرورش تي جوڳو ڌيان ڏيندو هو. پر جڏهن کان طارق جو گهر جي ڀاتين ۾ اضافو ٿيو هو، انور جي ماٽيجي ماءُ آهستي آهستي منجهائنس چاھہ گهٽائيندي رهي– هن کي دل وندرائڻ لاءِ هاڻي پنھنجو ٻار هو. ننڍڙي ٻار کي هونئن بہ گهر جا ڀاتي وڌيڪ ڀائيندا آهن. انور جي چنچلتا ۾ هاڻي ماءُ توڙي پيءُ لاءِ اها ڪشش نہ رهي هئي. طارق ٻنھي جي توجھہہ جو مرڪز بڻيل هو. انور جون رواجي شرارتون بہ هاڻي هنن کي بيزار ڪرڻ لڳيون هيون. خسيس خسيس ڳالھين تي جڏهن پڻس کيس ڇڙٻون ڏئي ڪڍندو هو، تہ انور جي اکين مان لڙڪن جي قطار وهي هلندي هئي، ۽ سندس نازڪ دل تي مايوسيءَ جو احساس وڌيڪ گهرو ٿي ويندو هو. اڄ بہ معمولي غلطيءَ تي کيس ڇڙٻيو ويو هو، جنھن ڪري سندس دل ڀرجي آئي هئي.
”اُٿي،..... اندر ماني پيئي اٿئي، ڪڍي وڃي کاءُ!“ ”ماڻس“ جا اکر سندس ڪن تي پيا. هن جا قدم خودبخود بورچيخاني طرف وڌڻ لڳا. ٿالھہ هيٺان ڍڪي ماني ڪڍي، کائڻ ويٺو،. هيترن دڙڪن کائڻ کانپوءِ مانيءَ لاءِ ڪا اشتھا ڪانہ رهي هيس. زور ڪري هڪ – ٻہ گرھہ ڀريائين، پر ائين پئي ڀاسيس تہ گرھہ نڙيءَ کان هيٺ لٿو ئي نہ ٿي. ماني وري بہ ٿالھہ هيٺ ڍڪي، چپ چاپ ٻاهر نڪري آيو، ۽ اڱڻ جي ڪنڊ ۾ پيل کٽولي تي اچي ليٽي پيو. ننڊ سندس نيڻن مان نڪري چڪي هئي. ڪمزور دماغ ۾ طرح طرح جا خيال جنم وٺي رهيا هئا. ”آخر اما ۽ بابا مون کي دڙڪا ڇو ٿا ڏين؟... مون کي مارين ڇو ٿا؟ .... پاڻ ماني کائي، مون لاءِ کڻي رکي ڇڏين- وڻي تڏهن اچان!.... اما کي تہ منھنجي ڪا ڳالھہ ڪا نہ ٿي وڻي.... پر بابا ڇو ٿو ائين ڪري؟.... اهو بہ طارق کي تہ گهڻو ٿو ڀانئي!......“ اها تہ خبر هيس تہ هيءَ سندس سڳي ماءُ ڪا نہ هئي. کيس چٽيءَ طرح ياد هو تہ هڪ دفعي پڻس کيس ٻڌايو هو تہ سندس وڏي ماءُ ويئي آهي ﷲ سائين وٽ. هن جي معصوم ذهن سوچيو: ”اما مون کي بہ ڇو ڪين ﷲ سائين وٽ وٺي ويئي؟ مون کي ڇڏي ڇو ويئي؟ مائون تہ پنھنجن پٽن کي ڪيڏانھن بہ گڏ وٺي وينديون آهن!......“ اهڙو خيال ايندي سندس اکيون آليون ٿي ويون. وري خيال آيس ”شايد اما سوچيو هوندو تہ آءٌ اتي ڪا شرارت نہ ڪريان.... پر آءٌ تہ ڪا بہ کيچل ڪانہ ڪندو آهيان. اسڪول ۾ بہ ماٺ ڪري ويھندو آهيان. مون کان زيادہ مستي تہ اڪبر ڪندو آهي. اسڪول ۾ ڇوڪرن سان وڙهندو آهي. سائين جا چاڪ چورائيندو آهي، سڀني کي گاريون ڏيندو آهي.... تڏهن بہ اڪبر جي مَمي ان کي تہ ڪيترو نہ ڀانئيندي آهي! اسان جي گهر ايندي آهي، تہ بہ اڪبر کي گڏ وٺي ايندي آهي....“
اهي پور پچائيندي، الائي ڪيڏي مھل هن جي اک لڳي وئي.-
***
ٻئي ڏينھن اهو واقعو خوب سمان هو، جنھن جا ڪجهہ مٽيل نشان انور جي دماغ ۾ اڃا موجود هئا. جلدي جلدي تيار ٿي، هو اسڪول روانو ٿيو. اسڪول ۾ ڪو دل گهريو دوست هوس تہ اهو ئي اڪبر. پاڻ ۾ پڪي سنگت هوندي هين. ساڳئي ڪلاس ۾ پڙهندا هئا. ويھندا بہ هڪڙيءَ ئي بينچ تي هئا. رسيس ۾ تہ جيستائين گڏجي شيءَ نہ کائيندا هئا، تيستائين ڄڻ مزو ئي ڪين ايندو هون. اڄ انور اسڪول آيو، تہ خلاف دستور اڪبر نظر نہ چڙهيس. ڳوليائين، پڇا ڪيائين، پر اڪبر اڃا اسڪول آيو ئي ڪو نہ هو. سمجهيائين تہ متان دير سان اچي، پر گهنڊيءَ لڳڻ بعد بہ انور بينچ تي اڪيلو هو. اڪبر اڄ غيرحاضر رهيو. اڪبر بنا انور کي ڪلاس ۾ سک ئي نہ پئي آيو. پڙهائيءَ ڏانھن سندس ڌيان ئي نہ ٿي ويو. هن جي دل اداس هئي، ملول ۽ موڳو ٿيو ويٺو هو – ڄڻ تہ ڪنھن بہ ڳالھہ سان سندس واسطو ڪو نہ هو.
”انور، تون ڇا پيو ڪرين!“ استاد دڙڪي سان پڇيو.
سڀئي ڇوڪرا انور ڏانھن نھارڻ لڳا.
”جي، سائين......“ انور سڌو ٿي ويٺو.
”سبق ياد اٿئي؟ بيت ٻڌاءِ!“
انور بيت پڙهڻ شروع ڪيو. هٻڪندي هٻڪندي بيت تہ پورو ڪيائين، پر استاد لڪڻ کڻي اچي مٿان بيٺس.
”تون ڏينھون ڏينھن وڃين ٿو شيطان ٿيندو. سبق بہ ياد نہ اٿئي. گهر محنت ڇو نہ ٿو ڪرين؟..... هت ٻاهر ڪڍ!“
انور جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا. ترسي ترسي، هن هٿ اڳتي وڌايو – ننڍڙو، نازڪ هٿ. ٻہ دفعا بيد جو شپڪو ٿيو. هن دانھن بہ ڪانہ ڪئي. پنبڻين ۾ اٽڪيل ڳوڙها ٻاهر نڪتا، ۽ ڳلن تان ترڪندا اچي پيل ڊيسڪ تي ڪريا. هو پنھنجي ڳاڙهي ٿيل هٿ کي ڏسندو رهيو. ڪلاس سڄو خاموش ٿي ويو. ڇوڪرن پنھنجا ڪتاب کولي سبق ياد ڪرڻ شروع ڪيا.
”سائينءَ“ جو غصو اڃا پورو نہ لٿو هو: ”تون هاڻي بلڪل سست ٿي پيو آهين. آءٌ اڄ پڻھين سان ملندس، ۽ کيس ٻڌائيندس تہ تون ڪلاس ۾ چڱيءَ طرح ڪم نہ ٿو ڪرين!“ پيءُ سان شڪايت جو ٻڌي، انور جي اکين اڳيان انڌاري اچي وئي.
لڱ ڪانڊارجي ويس – ڄڻ تہ ملڪ الموت کي سندس روح قبض ڪرڻ جو حڪم ڪيو ويو هو. چپ چاپ، ڪنڌ هيٺ ڪري، بينچ تي ويھي رهيو.
اڄ هو تمام گهڻو غمگين هو. دل ڪلاس کان کٽي ٿي پئي هيس. رڳو انھيءَ انتظار ۾ هو تہ موڪل ملي تہ هن مصيبت مان جند ڇٽي. رکي رکي ماستر تي ڏاڍا خار اچڻ لڳس – ”سائين تمام خراب ماڻھو آهي! بيت تہ مون کي پڪو هو. چوي تہ وري يڪساهيءَ ياد ٻڌايانس! رڳو هڪڙي سٽ ڀلجي ويس.... پر هڪڙو تہ ماريائين، ٻيو وري هاڻي بابا کي دانھن ٿو ڏئي!......ڀلي دانھن ڏي، بابا مون کي ڇا ڪندو..... بابا؟ ...... هو تمام ڪاوڙبو!...... ڏاڍي مار ڏيندو!.... هو طارق کي ڀانئي ٿو.....“ اوچتو گهنڊ جي آواز سندس خيالن جي سلسلي کي ٽوڙي ڇڏيو. هو ٽپ ڏيئي، ٿيلھو ڳچيءَ ۾ وجهي، ٻاهر نڪتو.
اسڪول جي عمارت اُڪري جڏهن رستي تي پھتو، تہ ويچار آيس تہ ”ڇونہ اڪبر وٽان ٿيندو وڃان!“ – ”خودبخود سندس رخ اڪبر جي گهر ڏانھن ٿي ويو.
***
اڪبر جي گهر پھچي، اڱڻ لنگهي، اندر داخل ٿيو. گهر جا سڀ ڀاتي وچئين ڪمري ۾ ويٺا هئا. هڪ پاسي پلنگ تي اڪبر ليٽيل هو. سيرانديءَ کان ماڻس ويٺي هوا ڪئي. انور هوريان هوريان هلندو اچي پلنگ وٽ بيٺو. کيس ڏسي، اڪبر پنھنجون ٻوٽيل اکيون بند ڪري ڇڏيون.
”ماسي، ڇا ٿيو آهي اڪبر کي؟“ هن اڪبر جي ماءُ کان پڇيو،
”ابا، جهولو لڳو اٿس. ڪالھہ منجهند جو ڪو ويو هو بازار مان برف وٺڻ. ويجهڙائيءَ ۾ مليس ڪا نہ. رلي رلي برف تہ هٿ ڪيائين، پر اچڻ سان ڪري پيو. ڏاڍو بخار آهي ٻچڙي کي!“ ماڻس پيار وچان اڪبر جي وارن ۾ آڱريون ڦيرائڻ لڳي. ڏاڏيس سندس پيرن کي زور ڏيڻ لڳي.
”امي، پاڻي-“ ڀيڻس يڪدم هڪ موسميءَ جو رس ڪڍي آڻي ڏنس. پيار محبت جي اها روئداد ڏسي، هڪ دفعو وري انور جي اندر کي جهٻي آئي. دل ڀرجي آيس. اکين ۾ پاڻي تري آيس. ان گهڙيءَ هن پاڻ کي سڄيءَ دنيا ۾ اڪيلو تصور ڪيو، جنھن جو ڪو بہ عزيز قريب، ڪو بہ همدرد ۽ غمگسار نہ هجي. هو قرب ۽ محبت جو بکيو هو – پيار جي ساگر جي هڪ قطري جو پياسي. معصوم دل ۾ اها تمنا ڀڙڪي اٿي تہ ڪير هن کي بہ پنھنجو سمجهي، هن جو بہ ڪو همدرد هجي، ڪو هن کي بہ پنھنجو پٽ سمجهي پيار ڪري!
اڪبر ڏاڏي چئي رهي هئي: ”ڏاڍا خراب ڏينھن آهن. ٻاهر جهولو پيو لڳي. اڪبر کي بہ بک لڳي آهي. ﷲ پاڪ پنھنجو رحم ڪري، باقي هن هوا ۾ تہ گهڻو هلجي بہ نہ....!“ اهو ٻڌي، اڪبر کان موڪلائڻ بڻائي، انور هڪدم ڊڪ پائي ٻاهر نڪري آيو.
***
جولاءِ جو مھينو، آرهڙ جا سخت ڏينھن، ٽاڪ منجهند، نٽھڻ اس ڪانوَ جي اک پئي نڪتي...... انور ائين ئي گهٽين ۾ فضول هلندو رهيو. مٿو اگهاڙو، هلندي هلندي ڪلاڪ – سوا گذري ويس. چپ سڪي ٺوٺ ٿي ويس. اس جي تيز تپت ۾، ڏاڍي اڃ محسوس ٿيس. هوٽل ۾ لنگهي ويو. يڪا ٻہ گلاس پاڻيءَ جا پي ويو. وري اٿي پنڌ ويو.....
هوريان هوريان مٿو گرم ٿيڻ لڳس. اکيون ڳاڙهيون ٿي ويس. بدن وسامندو معلوم ٿيس. ٿڪ سبب بت سڄو ساڻو ٿي پيس ٽنگن ۾ ٽوٽ ۽ ڳوراڻ محسوس ڪرڻ لڳو. گهر جي در وٽ پھچي، مٿي ۾ چڪر اچي ويس. دل تي بار معلوم ٿيس، ۽ اتي ئي در کي ٽيڪ ڏيئي الٽي ڪرڻ ويھي رهيو. ڪتابن جو ٿيلھو ڪلھي مان لڙڪي اچي پَٽَ تي ڪريو. ڪا ساعت هو اتي ئي مٿي کي هٿ ڏئي ويٺو رهيو. نوڪرياڻي ٻاهرنڪتي، تہ انور جي حالت تي بي اختيار سندس واتان رڙ نڪر ويئي. پڻس ڊوڙي آيو. هڪدم اچي ڀاڪر ۾ کنيائينس. تکو تکو اندر اچي پلنگ تي ليٽايائينس، ”ڇا ٿيو؟.... ڇا ٿيو؟“ – ماڻس بہ ڀڄندي آئي. سيراندي کان ويھي، مٿي تي هٿ لاٿائينس- ڪوسو جھڙو باھہ. اکيون لال، جھڙا ٽانڊا بت سڄو ٿڙڪي رهيو هوس. پڻس تمام پريشان ٿي رهيو هو. هٿ وڌائي ڀت ۾ لڳل پنکي کي وڌيڪ تيز ڪيائين. انور آهستي آهستي ڪجهہ وڦلي رهيو هو: ”..... اما مون کي ڇو نہ وٺي وئي..... هتي مون کي سڀ مارين ٿا.... مون کي سڄو بيت ياد آهي...... منھنجا هٿ ڏکن ٿا .... بابا مون کي ماري ڇڏيندو..... اما! اما! ..... اڪبر جي ممي ڏاڍي سٺي آهي.... منھنجي ممي ڏاڍي خراب آهي... مون کي پيار بہ نہ ٿي ڪري!....“
پڻس پنھنجي زال ڏانھن نھاريو. عورت جي دل هئي. ڇا ٿيو جي انور سندس پيٽ – ڄائو نہ هو، پاليو تہ پاڻ هئائين. سندس خاوند جي تہ اکين جو نور هو. پاڻ بہ هڪ ٻار جي ماءُ هئي. مامتا جو پرخلوص جذبو سندس سيني ۾ ڪَرَ موڙي اٿيو. چپن تي پيار ڀري مرڪ آڻي، انور جو مٿو کڻي پنھنجن گوڏن تي رکيائين: ”صدقي وڃان پنھنجي ٻچڙي تان!“ – ائين چئي، سندس پيشانيءَ تي چمي ڏيئي، آهستي آهستي پنھنجون آڱريون هن جي وارن ۾ ڦيرائڻ لڳي.
(مھراڻ: 1 ، 2- 1960ع)