نيٺ بھار آيو: آغا سليم
اهي سڀئي مزدور سامھون واريءَ نئين تعمير ٿيندڙ سڙڪ تي مزدوري ڪندا هئا. اها سڙڪ ويھہ ميل ڊگهي هئي، ۽ هڪ ننڍڙي شھر کي وڏي شھر سان ڳنڍڻ لاءِ تعمير ڪرائي ٿي وئي. انھن ڏينھن ۾ منھنجو ننڍو ڀاءُ، ”جلال“، پي ڊبليو، ڊي کاتي ۾ ننڍو انجنيئر هو، ۽ اها سڙڪ جلال جي نگرانيءَ هيٺ ئي تعمير ٿي رهي هئي. جلال مون کان رڳو هڪ سال ننڍو هو. عمر جي ان معمولي تفاوت جي ڪري، اسين ٻئي هڪٻئي جا ڏک سک جا ساٿي ۽ هڪٻئي جا رازدار هئاسين. جلال کي قدرت سونھن بہ ڏني هئي، تہ صحت بہ. هن جي ڳالھين ۾ الاجي ڪھڙو جادو هوندو هو، جو هن کان سواءِ دوست پنھنجين محفلن کي ويران سمجهندا هئا، ۽ وڏيون وڏيون امير ڇوڪريون هن جا ٻہ ٻول ٻڌي، ساري رات پنھنجن ريشمي بسترن تي پاسا ورائينديون رهنديون هيون. هن کي دنيا جي هر ڳالھہ جي ڄاڻ هئي، ۽ هر موضوع تي ڏاڍي ڪاميابيءَ سان ڳالھائي سگهندو هو. هن کي رڳو اها ڳالھہ سمجهہ ۾ نہ ايندي هئي تہ شاعر ۽ افسانا نويس بک ٿا مرن، تہ بہ شاعري ۽ افسانا نويسي ڇو ٿا ڪن. پي . ڊبليو .ڊي کاتي ۾ ٺيڪيداري ڇو نہ ٿا ڪن؟ هن مون کي بہ صلاح ڏني هئي تہ مان ايم اي ڪرڻ ۽ ڪھاڻين لکڻ جي بجاءِ وٽس ٺيڪيداري ڪريان. پر مون اڃا ايم اي پاس مس ڪئي تہ مون کي سلھہ ٿي پيئي ۽ مان هت ٺيڪيدار بڻجي اچڻ جي بجاءِ آرام ڪرڻ آيو هوس. ڊاڪٽر مون کي صلاح ڏني هئي تہ مان ڪنھن سينيٽوريم ۾ داخل ٿي، سلھہ جو باقاعدي علاج ڪرايان، پر مون علاج ڪرائڻ نہ ٿي چاهيو، ان لاءِ جو مون جيئڻ نہ ٿي چاهيو. جي بہ ڇا ڪريان ها؟ ساري عمر بيمارين ۾ گهاري هيم. هن هيڏي ساريءَ دنيا ۾ نہ ڪو دوست هو، ۽ نہ ڪو ساٿي. جيئڻ جو نہ تہ ڪو سبب هو، ۽ نہ ئي ڪو بھانو. ڪاليج ۾ پاڻ جيڏن بہ ويڳاڻو ويڳاڻو گهمندو هوس. پنھنجي چوڌاي اڪيلائيءَ ۽ ويرانيءَ جا پرپٽ ڦھليل نظر ايندا هئم، جتي خوشيون رڃ جيان پئيون منھنجا چٻرا ڪڍنديون هيون. ان اڪيلائيءَ جي ڪري منھنجي شخصيت، منھنجي انا ۽ منھنجو روح، منھنجي وجود ۾ ئي قيد ٿي ويا هئا، ۽ گهٽتائيءَ جو احساس منھنجي اعصاب تي سوار ٿي ويو هو. زندگيءَ کان لاشعوري طور نفرت ٿي پيئي هيم. ايم اي پاس ڪيم تہ سلھہ ٿي پيئي. ان بيماريءَ کان پوءِ مائٽن بہ منھن موڙي ڇڏيو. زندگيءَ کان نفرت واري جذبو، ڦري، پنھنجو پاڻ کان عذاب ڏيئي انتقام وٺڻ وارو جذبو ٿي پيو، ۽ مان ڪنھن سينيٽوريم ۾ داخل ٿي علاج ڪرائڻ جي بجاءِ هت پنھنجي ننڍي ڀاءُ وٽ هليو آيو هوس. هن مون کي پنھنجي تنبوءَ کان گهڻو پري (ڄڻ مان اڇوت هجان!) تنبو هڻائي ڏنو هو، ۽ مان ان تنبوءَ ۾ اڪيلو رهندو هوس.
جنھن زندگيءَ جي مون کي تمنا هئي (جا تمنا ٻين هزار تمنائن جيان منھنجي سيني جي قبرستان دفن ٿي وئي هئي)، ان زندگيءَ کي جلال جي جهولي ۾ ڏسي، مون کي پراڻا داستان ۽ ڪھاڻيون ياد اچي وينديون هيون تہ ڪيئن ڪوه قاف ۾ رهندڙ نيل پريءَ کي حاصل ڪرڻ لاءِ وڏو شهزادو گهران نڪتو هو، ڪيئن هو ڪارن ديون جي چنبي ۾ ڦاسي پنڊ پھڻ ٿي ويو هو، ۽ ڪيئن وري ننڍي شهزادي ڪارن ديون کي ماريو هو ۽ نيلم پريءَ کي حاصل ڪيو هو. زندگي بہ تہ ڪوه قاف ۾ رهندڙ نيلم پري ئي آهي! جلال ان کي ماڻيو هو، مان سلھہ جي ڪاري ديو جي چنبي ۾ ڦاسي ويو هوس.
منھنجي تنبوءَ کان گهڻو پري جلال جو تنبو هو. هن جي تنبوءَ سان لڳ اوورسيئرن جا تنبو هئا. کاٻي طرف گهاٽا وڻ هئا، وڻن جي پرئين ڀر، ڪڇي مزدورن جون جهوپڙيون هيون. انھن جهوپڙن ۾ ”هري“ بہ رهندي هئي.
هريءَ کي پھريون دفعو مون ان سڙڪ تي ڪم ڪندي ڏٺو هو. هوءَ پنھنجي ننڍيءَ ڀيڻ گجريءَ سان گڏ، سڙڪ کان ٿورو پرڀرو، وڻن جي اوٽ ۾ ويٺي پٿر ڪٽي رهي هئي. ٻئي ڀينر اڪيليون هيون، ۽ سندس آسپاس ڪير بہ ڪو نہ هو. ايتري ۾ هڪڙي داروغي، هريءَ جي ويجهو اچي چيو هو: ”هري جاني! اسان ڏي بہ تہ نھار!“
هري ٽپ ڏيئي اٿي بيٺي هئي- ڄڻ هن جي وڏي گهيردار پڙي ۾ ڪو ڦلڦلو، غليظ ۽ زهريلو نانگ گهڙي ويو هجي. اکيون ڦوٽاري، ڏند ڀڪوڙي ۽ مترڪو اڀو ڪندي، هن چيو هو:
”حرامي جا ڦر! ماڻھين جانيءَ کي چئہ تہ تو ڏي نھاري!“
”بيو دفعو وري مان هرءَ کي واھہ تي پاڻي ڀريندي ڏٺو هو. مان صبح جو سوير، پرھہ ڦٽيءَ مھل، تازي هوا کائڻ لاءِ جهنگ ڏانھن هليو ويندو هوس. اسان جي ڪئمپ کان ٻہ فرلانگ کان پري هڪڙو واھہ هو. واھہ جي پرئين پر ”واپڊا“ وارن جي ڪئمپ هئي. ان ڪئمپ سان لڳ هڪ باغ هو، جنھن ۾ صرف انبن جا وڻ بيٺل هوندا هئا، ۽ زمين تي گاھہ جي چادر وڇايل هوندي هئي. مان صبح جو سوير ان ماڪ مان ڌوتل گاھہ جي سائي چادر تي ويھي، نئين سج ڏانھن نھاريندو هوس، ۽ انبن جي ٻور جي کٽڙي کٽڙي خوشبو ڀاڪر ۾ کڻي ايندڙ هوا مان زندگيءَ جا ساھہ کڻندو هوس. هتي اچي مان وساري ويھندو هوس تہ منھنجن ڦڦڙن ۾ ٽنگ آهي. هتي، هنن وڻن جي هيٺان ليٽي، سج جي انتظار ۾ افق ڏانھن نھاريندي، مون کي ائين محسوس ٿيندو هو. ڄڻ مان ساري زندگي روئندو رڙندو، ڀٽڪي ڀٽڪي، ٿڪجي ٽٽجي، ماءُ جي گود ۾ اچي ڪريو آهيان، ۽ ٿڌيري هير منھنجي پيشانيءَ ۽ وارن ۾ آڱريون ڦيري مون کي آٿت ڏيئي رهي آهي.
هڪڙي ڏينھن مان گاھہ تي ليٽيو پيو هوس تہ مون کي زنانو آواز ٻڌڻ ۾ آيو: ”او ٻاپو! هي مَٽُ تہ کڻاءِ-“
مون ڪنڌ مٿي کڻي ڏٺو، واھہ جي ڪپر تي هري بيٺي هئي. هن پاڻيءَ جو مٽ ڀريو هو، ۽ مٽ کڻائڻ لاءِ مون کي سڏي رهي هئي. مون اٿي هن مٽ ۾ هٿ وجهرايو. هوءَ مٽ ۾ هٿ وجهڻ لاءِ نوڙي، نوڙڻ وقت هن جي سوڙهيءَ گهگهريءَ مان هن جو جوڀن اٿل کائي ٻاهر اچڻ لڳو. زندگي ۾ پھريون دفعو ڪا جوان ڇوڪري منھنجي ايترو ويجهو آئي هئي. ان ويجهڙائيءَ کان مون ڏٺو تہ هريءَ جي محنت ۽ مزدوريءَ ۾ پيٺل جسم جو رنگ کوري ۾ تتل ٽامي جيان هو، ۽ هن جي جسم مان هلڪي هلڪي بوءِ اچي رهي هئي – اهڙي پوءِ، جنھن کان منھنجا حواس اڻ سونھان هئا – جنھن کي مان نہ تہ بدبوءِ چئي ٿي سگهيس ۽ نہ ئي خوشبوءِ. الائي، اها هن جي جوڀن جي بوءِ هئي، الائي بھار جي اها بوءِ جيڪا ڪنھن ڪنھن ماڻھوءَ منجهان ايندي آهي! مون کي پنھنجي سانوڻيءَ جي درياءَ جيان اٿلون کائيندڙ جوڀن ڏانھن ڏسندو ڏسي، هن چيو:
”اکيون ڦاڙي ڇا ٿو ڏسين، ڙي؟ اکيون ڪڍي ڇڏينديسانءِ! مٽ کڻائڻو اٿيئي تہ کڻاءِ، نہ تہ هل، وٺ پنھنجو رستو!“
”مان .... مان تہ ڪجهہ نہ ٿو ڏسان.“ مون هٻڪندي چيو.
”----“ مان تہ ڪجهہ نہ ٿو ڏسان.“!“ هن وات چٻو ڪري، منھنجي اهل ڪئي. رئي جو پلاند ورائي، هن پنھنجو سينو ڍڪيو، ۽ نوڙي مٽ ۾ هٿ وڌئين. مٽ مٿي تي رکي، چيلھہ کي موڙو ڏيئي، وڏي گهيردار پڙي کي لھرائيندي، نچائيندي، هوءَ هلي وئي.
ٻئي ڏينھن تي مان ويس تہ هري اڃا ڪا نہ آئي هئي. مان واھہ جي ڪپر تي ويھي هن جو انتظار ڪرڻ لڳس. ٿوريءَ دير کان پوءِ هوءَ آئي. اڄ هوءَ دلو کڻي آئي هئي. مون کي ڏسي هن جي نراڙ تي گهنج پئجي ويا. منھن ۾ سونڊ وجهي، مون کان پرڀرو ويھي، هوءَ دلو ڀرڻ لڳي. مون هن جي ويجهو وڃي چيو:
ڇو، اڄ دلو نہ کڻائيندينءَ ڇا؟“
”روز روز هِري پئين ڇا، ڙي؟“ هن مون ڏانھن شوڪي نھاريندي چيو.
مان لڄي ٿي ويس، ۽ وڌيڪ ڪڇي نہ سگهيس. هوءَ دلو مٿي تي رکي، چيلھہ مٽڪائيندي، هلي وئي.
مان هر روز هن جو انتظار ڪندو هوس. هوءَ هر روز پاڻي ڀرڻ ايندي هئي. مان هن سان ڳالھائڻ جي ڪوشش ڪندو هوس. هوءَ بہ ڳالھائيندي هئي، پر ڏيڍيون ڇڙٻيون ڏيئي – ڄڻ وڙهڻ ايندي هئي.
هڪڙي ڏينھن هوءَ پاڻي ڀري رهي هئي تہ مون هن کي چيو: ”هيڏي! ڳالھہ تہ ٻڌ-“
هن ڪاوڙ مان اکيون ڦوٽاري مون ڏانھن نھاريو ۽ چيائين: ”اڙي، ”هيڏي هيڏي“ ڪري ڇو ٿو ڳالھائين؟ مان ڪا تنھنجي..... سڌيءَ طرح نالو ڇو نہ ٿو وٺين“
”مون کي تنھنجي نالي جي خبر ڪانھي.“
”تو کي منھنجي نالي جي خبر ڪانھي؟“ هن حيرت وچان پڇيو. ”اڙي، منھنجو نالو تہ هري آهي!“
هري! مون پھرين بہ تہ توکي ڏٺو هو. تون سڙڪ تي ڪم ڪندي آهين نہ؟ مان بہ اتي رهندو آهيان. اتي جيڪي تنبو لڳل آهن، مان انھن ۾ رهندو آهيان.“
هن مون ڏانھن نھاريو. هن دفعي هن جي نھارڻ ۾ ڪاوڙ ڪا نہ هئي.
”سرويل آهين ڇا؟“ هن پڇيو.
”نہ.“ مون وراڻيو.
”داروغو آهين؟“
”نہ، مان تہ هڪ عام ماڻھو آهيان.“
منھنجي ڳالھہ ٻڌي هن کان ٽھڪ نڪري ويو، ۽ کلندي چيائين: ”سرويل ۽ داروغا ماڻھو نہ ٿيندا آهن ڇا؟“
”ماڻھو تہ ٿيندا آهن.“ مون چيو، ”اصل ۾ منھنجو مطلب هو تہ مان غريب ماڻھو آهيان“
”غريب ماڻھو تہ آهين، پر ڪو ڪم ڪار تہ ڪندو هوندين؟“
”ڪم ڪار تہ ڪو نہ ڪندو آهيان.“
”پوءِ وري غريب ماڻھو ڪيئن آهين؟ ڪم ڪار بہ ڪو نہ ڪرين، ھھڙا وڳا بہ ڍڪين، پوءِ بہ چوين ٿو تہ غريب ماڻھو آهيان!“
”مان شھر ۾ پڙهائيءَ جو ڪم ڪندو هوس. ڪم ڪري ڪري ٿڪجي پيو آهيان. سو ڪجهہ ڏينھن لاءِ هت آرام ڪرڻ آيو آهيان. سارو ڏينھن تنبوءَ ۾ اڪيلو پيو هوندو آهيان، هري، توکي ڪنھن بہ شيءَ جي ضرورت پوندي ڪري تہ مون کان وٺي ويندي ڪر. مان تنبوءَ ۾ اڪيلو رهندو آهيان. منھنجو تنبو ڏٺو اٿئي؟ سڀني تنبن کان ڌار، وڻن جي ڀرسان جيڪو تنبو لڳل آهي نہ، مان ان ۾ رهندو آهيان.“
”اڙي، جيڪا ڳالھہ من ۾ اٿئي اها کولي ڇو نٿو چوين؟ مان سڀ سمجهان ٿي. هر روز هتي ويٺو منھنجو انتظار ڪندو آهين، اڄ وري تنبوءَ ۾ پيو سڏائين! مان سڀ سمجهان ٿي. مان ڪا ٻار ڪا نہ آهيان. مڙد کي هڪ دفعي ڏسڻ سان پرکي وٺندي آهيان. تون مڙيئي چڱو ماڻھو پيو لڳين.“
”هي هي هي ......“ مان ڦڪي کل کلڻ لڳس: مان تو کي کولي ڪيئن ٻڌايان، هري، تہ تون مون کي ڏاڍي وڻندي آهين! تنھنجون ڳالھيون ڏاڍيون مٺيون لڳنديون اٿم. دل چوندي آهي، سارو ڏينھن تون مون سان ويٺي ڳالھيون ڪندي رهين، ۽ مان ٻڌندو رهان“.
”واه ڙي واه! چڱي ڳالھہ ٻڌايئہ. سارو ڏينھن جي توسان ويھي ڳالھيون ڪندي رهان، تہ پوءِ منھنجي بدران ڪم ڪير ڪندو؟“
”هري، مان هن دنيا ۾ صفا اڪيلو آهيان. منھنجو ڪير ڪونھي. ڪير ڪونھي، جنھن سان ويھي اندر جو حال اوريان. تون جهٽ پلڪ لاءِ ايندي ڪر تہ توسان ويھي ريھاڻ ڪندو ڪريان.“
”مون کي تہ واندڪائي ڪا نہ ملندي آهي. سارو ڏينھن پٿر ڪٽيندي آهيان، يا مٽي ڍوئيندي آهيان. شام جو ساري ڪٽنب لاءِ ماني تيار ڪندي آهيان. رات جو واندي ٿيندي آهيان. چڱو، ڪڏهن واندي ٿيس تہ اينديسانءِ.“
ان ڏينھن ئي رات جو، جڏهن هر طرف سانت ڇانئجي وئي، تڏهن هري آئي، تہ تنبوءَ جي در وٽ بيھي، نيڻ کڻي مون ڏانھن نھارڻ لڳي. هن جي نيڻن ۾ خود سپردگي ڇوليون هڻي رهي هئي، ۽ هن جي چپڙن تي حيا ۾ ٻڏل هلڪي هلڪي مرڪ هئي. مون اٿي هن کي ٻانھن کان جهليو. هن جو جسم کوري ۾ تتل ٽامي جيان ٻري رهيو هو. منھنجي هٿ جي ڇهاءُ سان هوءَ شرمائجي ويئي، ۽ شرم وچان، رئي جي پلاند سان کڻي منھن ڍڪيائين. اڄ هن جو هٺ ۽ هن جي بيحجابي الائي ڪيڏانھن هليا ويا هئا، ۽ هن جو عورتپڻو اڀري آيو هو. عورت ڪيتري بہ هٺيلي، ڪيتري بہ بيحجاب ڇو نہ هجي، پر جڏهن هوءَ مڙد جي گهر جي چائنٺ ٽپندي آهي، تڏهن هن جو سارو هٺ، ساري بيحجابي الائي ڪيڏانھن غائب ٿي ويندي آهي، ۽ هن جو عورتپڻو پنھنجين سڀني رعنائين سان اڀري ايندو آهي. مڙد جي پاڇي پوڻ سان ئي هوءَ، شرم ٻوٽيءَ وانگر پاڻ کي ويڙهي سيڙهي، پنھنجو پاڻ ۾، پنھنجي وجود ۾ لڪائڻ جي ڪوشش ڪندي آهي. ائين، هڪ وار مڪمل طرح سان بند ٿيڻ کان پوءِ هوءَ ٽڙندي آهي. ائين، هزار پڙدن ۾ پاڻ لڪائي، پاڻ ڇپائي، هوءَ پنھنجي ازلي اسرارن ۽ ڳجهن سميت ظاهر ٿيندي آهي، مون هن کي ٻانھن کان جهلي کٽ تي ويھاريو، ۽ هن سان رهاڻ ڪندو رهيس.
* * *
ڪنھن کي خبر ڪا نہ هئي تہ انھن ڪڇي مزدورن جو وطن ڪھڙو هو، ۽ ديس ڪھڙو. جتي هنن کي ڪم لڳندو هو، اتي اچي پنھنجا پکا اڏيندا هئا، ۽ اها جاءِ ئي هنن جو ديس ٿي ويندي هئي. پوءِ جڏهن ڪم ختم ٿي ويندو هو، تڏهن گڏھہ تي سامان لڏي، مزدوريءَ جي تلاش ۾، ڳڀي جي ڳولا ۾ نڪري پوندا هئا. ڪنھن گڏھہ تي ڪڪڙيون ويٺيون ڪُڙ ڪُڙ ڪنديون هيون، تہ ڪنھن تي ڪڇي عورتون ويٺيون پنھنجن ڪارن، ڪوجهن ۽ گر چڙهيل ٻارن کي گهگهري مان ڇاتي ڪڍي کير پيارينديون هيون، ۽ مرد مزدور پنڌ ئي پنڌ گڏھہ هڪليندا هلندا رهندا هئا – هڪ نئين ماڳ ڏانھن جتي سنڌ سنڌ ڏکوئيندڙ مزدوري، ٺيڪيدار جا وڏا وڏا ۽ ڪڏهن نہ ڀرجڻ وارا پيٽ ۽ اڻپوري خوراڪ، ازدہا وانگر وات ڦاڙي، هنن جي انتظار ۾ هوندا هئا.
ڪڇي عورتون ڏاڍيون محنتي ۽ مضبوط هونديون هيون. هنن جي جسمن ۾ نہ تہ شاخ گل واري لچڪ هوندي هئي، ۽ نہ رابيل جي گلن واري هٻڪار، هنن جا جسم ڪٽ چڙهيل ٿانون جيان ڪارا هوندا هئا، ۽ منجهانئن پگهر جي بدبوءِ پئي ايندي هئي. ڪڇي مڙد، عورتن جي ڀيٽ ۾ ڏاڍا سست هوندا هئا. هو پاڻ سولو ڪم ڪندا هئا، ۽ پنھنجين عورتن کان ڏکيو ڪم وٺندا هئا. سارو ڏينھن چرس پيئندا هئا، داروغين ۽ ٺيڪيدارن جي منشين جون گاريون کائيندا هئا. جمعي رات جو ڪچو شراب پي، بدمست ٿي هڪٻئي سان وڙهندا هئا، يا ساري رات پنھنجين زالن جون ٻوٽيون پٽيندا هئا.
جنھن ننڍي شھر کي وڏي شھر سان ملائڻ لاءِ اها سڙڪ تعمير ٿي رهي هئي، ان شھر ۾ جلال جي آفيس هئي. هو هفتي مان ٽي ڏينھن اتي رهندو هو، ۽ باقي چار ڏينھن هتي اچي گذاريندو هو. هڪڙي ڏينھن جلال آيو تہ هن سان گڏ هڪ وڏيءَ عمر جو شخص ۽ هڪ نوجوان ڇوڪري بہ هئي. جلال جڏهن اسان جي واقفيت ڪرائي، تڏهن مون کي خبر پئي تہ اهو پوڙهو شخص رٽائرڊ انجنيئر هو ۽ رٽائر ٿيڻ کانپوءِ ”واپڊا“ کاتي ۾ ساڳي نوڪري ڪئي هئائين. هن جي عمر پنجاھہ يا سٺ ورهيہ هئي، پر مون کان ۽ جلال کان بہ وڌيڪ جوان ڏسڻ ۾ ٿي آيو. هن جو قد ڊگهو هو. جسم مضبوط ۽ اکين ۾ زندگيءَ جي چمڪ هيس. هن جا وار صفا اڇا هئا، ڄڻ چانديءَ جي تارن جو ڇٽ مٿي تي رکيل هوس. هن جو آواز هن جي شخصيت وانگر رعبدار ۽ گجندڙ هو. هر سنجيدہ ڳالھہ کي شستہ ۽ وڻندڙ مزاج جو رنگ ڏيئي، ڪو ٽوٽڪو ٻڌائي، وٺي ٿي ٽھڪ ڏنائين. هو اصل ۾ ڪشمير جو رهاڪو هو، پر گهڻي وقت کان لاهور ۾ اچي رهيو هو. اها نوجوان ڇوڪريءَ هن جي ڌيءُ هئي. هن جو نالو نسرين هو، ۽ هوءَ ڪراچيءَ جي ڪنھن ڪاليج ۾ ڊاڪٽريءَ جي آخري سال ۾ پڙهي رهي هئي. هينئر ڪاليج ۾ موڪلون هيون، ۽ هوءَ موڪلن گذارڻ لاءِ پيءُ وٽ آيل هئي. هن ۾ بہ پيءُ واريون سڀ خوبيون هيون. فرق رڳو ايترو هو جو هن جي آواز ۾ رعب بدران عجيب ميٺاج هو. هن بہ ٿوريءَ گهڻي ڳالھہ تي ٽھڪ ٿي ڏنو. هن جي ٽھڪ جي آواز ٻڌڻ مان ائين ٿي احساس ٿيو، ڄڻ تھہ سيءَ ۽ جهڙ ۾ يڪدم گرم ۽ روشن اس نڪري آئي هجي، يا ملھار جي موسم ۾ اوهين ماٺ ڪري چانھہ پي رهيا هجو ۽ ڪنھن ”سارنگ“ ڇڙي ڇڏيو هجي. اڄ جڏهن جلال هيڏانھن اچي رهيو هو، تہ هن نسرين ۽ سندس پيءُ کي رستي تي وڻ هيٺ بيٺل ڏٺو. ٻيئي ٻاهر گهمڻ لاءِ نڪتا هئا، پر هنن جي گاڏي خراب ٿي پئي هئي، ۽ هو ٻيئي وڻ هيٺان پريشان بيٺا هئا. جلال هنن کي پنھنجيءَ جيپ تي هتي وٺي آيو هو، ۽ هنن کي چانھہ وغيرہ پياري هئائين- (نسرين سان ملڻ لاءِ قدرت جلال کي ڪھڙو نہ سھڻو موقعو ڏنو هو!).
نسرين جو پيءُ، چانہ پيئندي، پنھنجي مخصوص رعبدار لھجي ۾ مون کان پڇيو: ”اوهين ڇا ڪندو آهو؟“
”مان-“ مون اڃا جواب ڏنو ئي ڪو نہ، تہ جلال منھنجيءَ ڳالھہ کي اڌ ۾ ڪٽيندي چيو، ”هن ايم اي پاس ڪئي آهي. في الحال تہ ڪنھن نوڪريءَ وغيرہ جو خيال ڪونھيس، سارو ڏينھن ويٺو ڪتاب پڙهندو رهندو آهي.“
”الائي اوهين واندا ڪيئن ٿا ويھي سگهو. مان جڏهن رٽائرڊ ٿيس، تڏهن سوچيم تہ آرام ڪندس، پر ٻن ٽن ڏينھن جي بيڪاريءَ ۽ واندڪائيءَ ۾ ساھہ منجهڻ لڳم. يڪدم هٿ پير هڻي، ”واپڊا“ ۾ نوڪري ورتم.“
”اصل ۾ ادبي ذوق وارا ماڻھو ٿيندا ئي ائبنارمل آهن.“ جلال چيو.
”مان اوهان سان ان ڳالھہ ۾ تفق ڪو نہ آهيان.“ هن گجندڙ آواز ۾ چيو. ”منھنجي ڌيءَ، نسرين، جو ئي مثال وٺو. ”غالب“ ۽ ”مير“ پڙهي پڙهي، ڊاڪٽر ٿيڻ واري آهي. منھنجي خيال ۾ تہ منھنجي ڌيءَ جھڙيون نارمل ڇوڪريون اوهان کي ورلي ملنديون.“
پنھنجي پيءُ جي ڳالھہ ٻڌي، نسرين مشڪي ڏنو. عجيب مشڪ، جنھن ۾ خوبصورتي بہ هئي تہ اڻ لکي لڄ بہ.
هن ڳالھہ بدلائيندي مون کان پڇيو: ”اوهين سارو ڏينھن اڪيلا ويٺا ڇا ڪندا رهندا آهيو؟ اسان وٽ ايندا ڪريو. مان بہ سارو ڏينھن اڪيلي ويٺي هوندي آهيان. ايندا ڪريو تہ ڳالھيون ڪري پيا وقت گذارينداسين.“
”مان تہ هر روز اوهان جي ڪئمپ جي اورئين طرف واري باغ ۾ گهمڻ لاءِ ايندو آهيان. هڪ تہ مون کي اوهان جي خبر ڪا نہ هئي، ۽ ٻيو تہ واقفيت بہ ڪا نہ هئي، نہ تہ جيڪر مان هر روز اچان ها.“ مون چيو.
”هاڻي تہ واقفيت ٿي وئي، هاڻي تہ ايندا ڪريو.“ نسرين چيو.
نسرين جي پيءُ اسان کي ٻئي ڏينھن لاءِ چانھہ جي دعوت ڏني، ۽ ٿوريءَ دير کان پوءِ جلال هنن کي جيپ تي سندن ڪئمپ ۾ ڇڏي آيو.
* * *
ٻئي ڏينھن شام جو مان ۽ جلال هن جي ڪئمپ ۾ وياسين. هنن ڏاڍيءَ حب سان اسان جو آڌارڀاءُ ڪيو. ۽ اسان کي ساري ڪئمپ گهمايائون. اصل ۾ اها ڪئمپ آمريڪي انجنيئرن لاءِ بڻائي وئي هئي. ان ڪري ئي جهنگ ۾، جتي دور تائين ٽمٽائيندڙ ڏيئو بہ نظر نہ ٿي آيو، اتي بجليءَ جو بندوبست ٿيل هو. رهائش لاءِ ريل جي گاڏن جيان ٽين جا ٽي گاڏا بيٺل هئا، جن ۾ وري ايئرڪنڊيشن جو بندوبست رکيل هو. پر پوءِ آمريڪي انجنيئر واپس هليا ويا هئا، ۽ اهي گاڏي نسرين جي پيءُ کي رهائش لاءِ مليا هئا. هنن اسان کي هڪ گاڏي ۾ آڻي ويھاريو. اسان کي چانھہ پياريائون، ۽ پيار ڀريل ڳالھين سان اسان جي دل وندرايائون. نسرين جي پيءُ ۽ جلال تہ پنھنجي انجنيئرنگ جي ٻوليءَ ۾ ڳالھيون شروع ڪري ڏنيون. مان ۽ نسرين پاڻ ۾ ڳالھائيندا رهياسين. جڏهن اسين موٽڻ لڳاسين، تڏهن جلال چيو، ”يار، هيءَ مڇي تہ تنھنجي ڄار ۾ اچي ڦاٿي آهي، هتي اسان جو ڪم نہ آهي.“ مون مشڪي ڳالھہ کي نٽائي ڇڏيو. جلال وري چيو، ”يار، عورت کي سمجهڻ خدا کي سمجهڻ کان بہ وڌيڪ ڏکيو آهي. مڙد جي الائي ڪھڙي ادا عورت کي وڻي وندي آهي. خير، ڪجهہ بہ هجي، هي شڪار تنھنجو آهي.“
ٻئي ڏينھن تي، صبح جو سوير، باغ ۾ وڃڻ ۽ واھہ جي ڪپر تي هريءَ سان ملڻ جي بجاءِ، مان نسرين سان ملڻ هليو ويس.
نسرين ۽ مان واھہ جي ڪپر تي نڪتاسين. جهونجهڙڪي جو وقت هو. افق وٽ ڇانيل هلڪن سفيد بادلن ۾ شفق جا رنگ رلجي ويا هئا – ڄڻ آسمان ۾ ديوين ۽ ديوتائن ڪو ڏڻ ملھايو هو، ۽ رنگن جي پچڪارين سان هڪ ٻئي جي لباس کي رنگارنگ ڪري ڇڏيو هئائون. هوا جي هلڪي جهوٽي سان، نسرين جي وارن جي چڳ هن جي ويڪريءَ ۽ روشن پيشانيءَ تي لھرائڻ لڳي. هن شفق ڏانھن نھاريندي چيو:
”هتي زندگي ڪيتري نہ حسين ۽ ڪيتري نہ پرسڪون آهي! مون تہ ڪراچيءَ ۾ ڪڏهن بہ شفق کي ھھڙو حسين ڪو نہ ڏٺو هو. هتي اچڻ کان پوءِ ائين ٿو احساس ٿئي ڄڻ اسين وڇڙيل ماءُ جي گود ۾ پھچي ويا آهيون، ۽ اسان جي ماءُ اسان کي پکين جي لاتين جون لوليون ڏيئي سمھاري رهي آهي.“
اسين جڏهن واپس ورياسين تہ پريان پل وٽ، ”هري“ نر آئي. هوءَ دلو ڀري واپس وڃي رهي هئي. اسان کي ڏسي، هوءَ ٿوري دير بيٺي، ۽ پوءِ تکا تکا قدم کڻندي. پڙو لھرائيندي، هلي وئي.
رات جو مان کٽ تي ليٽيس، تہ منھنجين اکين آڏو نسرين جا کلي بند ٿيندڙ ۽ بند ٿي کلندڙ چپ، ۽ هوا جي هلڪي جهوٽي سان هن جي چنڊ جيان ٻرندڙ پيشانيءَ تي لھرائيندڙ وارن جي چڳ ڦرڻ لڳي. هن جي هلڪڙن هلڪڙن ٽھڪن جو سنگيت منھنجي روح ۾ اوتجڻ لڳو. مون کي جلال جا لفظ ياد اچڻ لڳا. ”مڙد جي الائي ڪھڙي ادا عورت کي وڻي ويندي آهي.“ منھنجي دل ٽڙي پيئي ۽ مان مشڪي ويٺس. وري منھنجين اکين آڏو هريءَ جو جوان ۽ مضبوط جسم ڦھلجي ويو. هن جي جوڀن جي بوءِ منھنجن حواسن تي ڇانئجڻ لڳي. هري ڪنھن سگهڙ جو سادو، سلوڻو ۽ جذبن سان ٽمٽار بت هئي، تہ نسرين ڪنھن مھا ڪويءَ جي ڪوتا: هري ڪنھن تلاءَ جو بيٺل ميرانجهڙو پاڻي هئي، تہ نسرين آب زم زم! مون پنھنجي ازلي اڃ جي شدت کان مجبور ٿي، ان ميرانجهڙي پاڻيءَ مان ٻڪ ڀري پيتو هو، نہ تہ جي آب زم زم ملي وڃي، تہ پوءِ ڪير ميرانجهڙو پاڻي پيئندو؟
مان اهي ڳالھيون سوچي رهيو هوس تہ تنبوءَ ۾ هري داخل ٿي. هن جو منھن ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو هو، ۽ هن جو سارو جسم ڏڪي رهيو هو. هوءَ سڌي اچي منھنجي مٿان بيٺي ۽ ڪاوڙ مان پڇيائين:
”اڙي، اها ڀُري ڀولڙي ڪير هئي؟“
”ڪھڙي؟“ مون کٽ تي اٿي ويھندي چيم.
”ڪھڙي؟“ هن منھنجا ويچارا ڪڍيا. ”ڄڻ توکي خبر ئي ڪانھي! اها رن، جيڪا صبح توسان ساڻ هئي!“
”ڪير؟ نسرين؟ اها تہ انجنيئر جي ڌيءُ آهي.“
”انجنيئر جي ڌيءُ هجي کڻي لاٽ جي ڌيءُ هجي، جي وري توسان ڏٺومانس تہ مترڪي سان ميڄالو ڪڍي ڇڏينديسانس!“
مون هن کي ٻانھن کان جهلي کٽ تي ويھاريو، ۽ هن جي منھن کي ٻنھي هٿن ۾ جهليندي چيو: ”توکي پنھنجي ٻاپوءَ تي اعتبار ڪونھي؟ چري، مان ڪو توکان منھن موڙي سگهان ٿو!“
هن جي اکين مان لڙڪ وهي آيا، ۽ منھن منھنجي گود ۾ رکي، هوءَ سڏڪا ڀري روئڻ لڳي.
مان هر روز پرھہ ڦٽيءَ وقت نسرين وٽ ويندو هوس. نسرين ۽ مان گڏجي واھہ جي ڪناري تي سير ڪرڻ ويندا هئاسين. جهنگلي پکين جن مٺيون مٺيون لاتيون ٻڌندا هئاسين، شفق جو نظارو ڪندا هئاسين، ۽ سورج کي اڀرندو ڏسندا هئاسين. اهڙيءَ طرح، اسين ٻئي هڪٻئي جي ويجهو ايندا ٿيندا وياسين، ايترو ويجهو جو هن جو صحتمند ساھہ ۽ منھنجو بيمار ۽ سلھہ جي جيوڙن سان ڀريل ساھہ هڪ ٿي ويا. پر ڪير ٿو چوي تہ منھنجي ساھہ ۾ سلھہ جا جيوڙا هئا؟ مان تہ بنا علاج جي ئي چڱو ڀلو ٿي ويو هوس. ڀلا، پيار ۽ سندرتا کان وڌيڪ بہ ڪو علاج ٿي سگهي ٿو! مان زندگيءَ ۾ هن مھل تائين ان ڪري ئي دک سھندو آيو هوس، جو قدرت مون کي خوشين جو ھھڙو خزانو سونپڻ ٿي چاهيو. مان هن مھل تائين اڪيلائيءَ جي برپٽ ۾ ان لاءِ ڀٽڪندو ٿي رهيس، جو قدرت مون کي ھھڙو ساٿي سونپڻ ٿي چاهيو. مبارڪ آهي اهو غم، جنھن جو عروج ھھڙي خوشي آهي، ۽ مبارڪ آهي اها اڪيلائي، جنھن جي انتھا ھھڙو ساٿ آهي!
رات جو جڏهن کنگهہ ٿيندي هيم، تڏهن احساس ٿيندو هوم تہ مون کي سلھہ آهي، ۽ هي گذرندڙ هڪ هڪ گهڙيءَ، هڪ هڪ پل، مون کي موت ڏانھن ڌڪي وٺي ويندا آهن، نہ نہ .... مان مرڻ نہ ٿو چاهيان! مان جيئڻ ٿو چاهيان! مان اها زندگي ماڻڻ ٿو چاهيان، جنھن ۾ شفق جا رنگ آهن، پکين جون مٺڙيون لاتيون آهن، نسرين آهي، سونھن آهي، سچائي آهي، پيار آهي..... پر، جيڪڏهن نسرين کي خبر پئجي وئي تہ مون کي سلھہ آهي، تہ ڇا پوءِ بہ هن جي پيار ۾ اها سچائي رهندي؟.... مان هن کي ٻڌائيندس ئي ڪو نہ! جڏهن هوءَ موڪلون گذاري ڪراچيءَ هلي ويندي، تڏهن مان ڪنھن سينيٽوريم ۾ داخل ٿي علاج ڪرائيندس – نئين صحت ماڻيندس، نئين زندگي پرائيندس!
مون هريءَ سان ملڻ صفا ڇڏي ڏنو. ويچاري هريءَ نہ تہ مترڪي سان نسرين جو ميڄالو ڪڍيو، ۽ نہ ئي مون کي ڪجهہ چيائين. هن رڳو مون سان ملڻ ڇڏي ڏنو. سارو ڏينھن ماٺ ڪريو پيئي ڪم ڪندي هئي. هريءَ کي ڏسي، مان پنھنجي اندر ۾ ليئو پائي ان جذبي کي ڳوليندو هوس، جنھن هريءَ جي جسم مان بھار جي بوءِ سنگهي هئي. پر مون کي پنھنجي اندر ۾ ان جذبي جو ڪو نشان نظر نہ ايندو هو – شايد اهو جذبو بدبودار پگهر جيان منھنجي جسم جي پورن مان نڪري ويو هو. هينئر منھنجي اندر ۾ صرف هڪڙو جذبو هو – نسرين کي پنھنجي بڻائڻ جو جذبو – نئين زندگي ماڻڻ جو جذبو!
* * *
هڪڙي ڏينھن مان نسرين سان ملڻ ويس. نسرين اتي ڪا نہ هئي. هن جو پيءُ ويٺو هو. ٽيبل تي ٽنگو ڊگهيري، پائيپ پي رهيو هو. مون کي ڏسي هن جي نراڙ تي گهنج پئجي ويا، ڄڻ منھنجو اچڻ هن کي ڏاڍو ناگوار گذريو هجي. مون هن کان نسرين جي باري ۾ پڇيو. هن ڏاڍي اڻوڻندڙ ۽ رکي انداز ۾ جواب ڏنو: ”نسرين ٻاهر گهمڻ ويئي آهي.“ مان هن جي سلوڪ تي حيران ٿي ويس. مون هن کان وڌيڪ ڪي پڇيو ئي ڪين تہ هن چيو، ”معاف ڪجو، مان ڏاڍو ٿڪل آهيان ۽ ڪجهہ آرام ڪرڻ ٿو گهران-“
منھنجي دل کي زور جو ڌڪو لڳو. مان سمجهي نہ سگهيس تہ مون سان اهو برتاءُ ڇو ٿي ڪيو ويو. مان گاڏي کان ٻاهر هليو آيس، ۽ گذريل واقعن کي ياد ڪري، ڪنھن اهڙي واقعي کي ڳولڻ لڳس، جيڪو ان برتاءُ جو سبب ٿي سگهيو ٿي، پر مون کي ڪو بہ اهڙو واقعو سمجهہ ۾ نہ ٿي آيو. ٻاهر مون سان ڊرائيور مليو. مون ڊرائيور کان نسرين جي باري ۾ پڇيو. هن ٻڌايو تہ ”اوهان سان گڏ جيڪو صاحب ايندو آهي، بيگم صاحب ان سان گڏ گهمڻ ويئي آهي.“
مون کي ڪجهہ سمجهہ ۾ نہ ٿي آيو. دماغ ۾ خيال برپٽ ۾ چڪر کائيندڙ واچوڙن جيان چڪر کائڻ لڳا. مان اندر جي اڻتڻ سان تکا قدم کڻندو ان طرف وڃڻ لڳس، جنھن طرف جلال ۽ نسرين ويا هئا. مون کي پريان جلال ۽ نسرين ايندا نظر آيا. مان يڪدم رستي جي ڪناري تي بيٺل وڻن جي اوٽ ۾ لڪي ويس. نسرين ۽ جلال جي ڳالھائڻ جو آواز منھنجي ويجهو ايندو ٿي ويو، ۽ منھنجي دل جي ڌڙڪڻ جو شور بلند ٿيندو ٿي ويو. مون ساھہ منجهائي، هنن جون ڳالھيون ٻڌڻ جي ڪوشش ڪئي.مون کي نسرين جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. نسرين چئي رهي هئي:
”هاءِ هاءِ! اوهين مون کي پھرين تہ ٻڌايو هو! مون هيترا ڏينھن هن سان گڏ گذاريا آهن، مون کي تہ اهو ڊپ آهي تہ متان منھنجن ڦڦڙن تي بہ اثر نہ پئجي ويو هجي! مان سڀاڻي ئي ڪراچيءَ وينديس، ۽ وڃي ”ايڪس ري“ ڪرائينديس ۽ سُيون هڻائينديس.“
منھنجو سارو وجود لڏي ويو – ڄڻ ڪنھن بيخبريءَ ۾ منھنجي دل ۾ زهر ۾ ٻڏل ڀالو ٽنبي ڇڏيو هجي. ڄنگهون ٿڙڪڻ لڳيون، بت ڏڪڻ لڳو ۽ دل اجهامڻ لڳي. مان ٻئي هٿ مٿي کي ڏيئي، اتي ئي زمين تي ويھي رهيس. ويٺي ويٺي، مون کي رت جي الٽي آئي. زمين جو سارو ٽڪرو ڳاڙهو ٿي ويو. اڇيءَ قميص تي ڳاڙهي ڳاڙهي رت جا داغ چمڪڻ لڳا. مان آهستي آهستي، ڏاڍيءَ ڏکيائيءَ سان اٿيس ۽ ٿڙندو ٿاٻڙندو تنبوءَ ڏانھن هلن لڳس. تنبوءَ کان ٿوري مفاصلي تي هريءَ جي ڀيڻ گَجري لنگهي رهي هئي. هوءَ حيران ٿي مون ڏانھن نھارڻ لڳي. تنبوءَ وٽ پھچي مون کي رت جي ٻي الٽي آئي ۽ مان اتي ئي تنبوءَ کان ٻاهر زمين تي ويھي رهيس. گجريءَ اکيون ڦاڙي مون انھن نھاريو، ۽ پوءِ وٺي ڀڳي. مون ڪنڌ کڻي آسمان ڏانھن نھاريو. سج لھي چڪو هو ۽ افق تي شفق جي ڳاڙهاڻ ڇانيل هئي.
اڄ شفق جو رنگ تيز تکو ۽ ڳوڙهو ڳاڙهو هو – ڄڻ سج کي بہ سلھہ ٿي پيئي هئي ۽ اونداهيءَ ۾ غرق ٿيڻ کان ٿوري دير اڳ، رت جي الٽي ڪري، ساري افق کي ڳاڙهو ڪري ڇڏيو هئائين. آسمان مان ٽمندڙ ڳاڙهي ڳاڙهي رت ۾، ڀر وارا وڻ خاموش هئا، ۽ سانجهيءَ جو پنھنجن پنھنجن آکين ڏانھن موٽندڙ پکين چرپر لائي ڏني هئي. هوا جي هلڪي جهوٽي سان فضا ۾ عجيب، پراسرار چرپر پيدا ٿي وئي هئي – ڄڻ موت جو فرشتو پر ڦرڪائي رهيو هجي. انھن وڻن جي پرينءَ ڀڪ، ڪڇي مزدورن جي جهوپڙن مان عورت جي روئن جو آواز اچي رهيو هو. مان آهستگيءَ سان زمين تان اٿيس، ۽ تنبوءَ ۾ اچي کٽ تي ڪري پيس. منھنجو سنڌ سنڌ وسامڻ لڳو، سنڌ سنڌ ۾ ڪئليون چڪ پائڻ لڳيون. اکين اڳيان ڪارا ڪارا پاڇا نچڻ لڳا، ۽ پوءِ هر طرف اونداھہ ڇانئجي وئي – ٻاٽ اوندھہ، پوءِ چنڊ ۾ وات ڦاڙي ويٺل اسرافيل ڦوڪ ڏني. آسمان ڦاٽي پيو. زمين ڏري پيئي، ستارا ٽٽي پيا. سج جو ٻرندڙ ٿال زمين تي ڪري پيو. هر طرف موت، هر طرف ڳاڙهو ڳاڙهو رت، هر طرف روڄ راڙو، دانھون، ڪيڪون ۽ رڙيون – بچايو! ...... بچايو! ..... بچايو!
مان دانھن ڪري اٿي ويٺس، اکيون ڦاڙي پنھنجي چوڌاري نھارڻ لڳس. ايتري ۾ هري تنبوءَ جو پڙدو هٽائي، رڙ ڪري، اچي منھنجي مٿان ڪري – ”توکي ڇا ٿي ويو آهي، ٻاپو!“ مون هن کي زور سان سيني سان چنبڙائي ڇڏيو ۽ روئڻ لڳس. هوءَ بہ منھن منھنجي سيني ۾ لڪائي روئڻ لڳي. ٻئي ڏکايل، ٻئي ڦٽيل، اوڇنگارون ڏيئي روئيندا رهياسين. پوءِ جڏهن لڙڪن جي کاري پاڻيءَ ۾ هر دک، هر درد ڌوپجي ويو ۽ دل هلڪي ٿي پيئي، تڏهن مون هريءَ کي چيو:
”هري، تون مون کان پري ٿي، مون کي سلھہ آهي! مون رت جون ٻہ الٽيون ڪيون آهن. تون منھنجي ويجهو رهندينءَ تہ توکي بہ سلھہ جا جيوڙا چنبڙي پوندا!“
هن منھنجي گود ۾ منھن لڪائيندي چيو، ”مون کي تنھنجون ڳالھيون سمجهہ ۾ نہ ٿيون اچن. ٻاپو! مان تہ چاهيان ٿي تہ ڀڳوان منھنجو جيون بہ توکي ڏئي، تون سکي رهين!“
ڪيتري نہ سچائي هئي هن جي پيار ۾! ڪيتري نہ سندرتا هئي هن جي اڻڄاڻائيءَ ۾! نسرين ڏاهيءَ مون کي ڏک ڏنا هئا ۽ هيءَ اڻڄاڻ مون کي اننت پيار ڏيئي رهي هئي! ڇا، سچائيءَ کان وڌيڪ بہ ڪا سندرتا آهي؟ ڇا، هن دنيا ۾ اڃا ھھڙي سندرتا ۽ ھھڙو عظيم ۽ اننت پيار آهي، پوءِ زندگي حسين ۽ رهڻ جي قابل آهي. يڪدم منھنجي بيمار ۽ ڦٽيل روح مان زندگيءَ جا امنگ ڦاٽ کائي نڪري آيا. مون ٻئي ٻانھون ڊگهيري، هريءَ کي سيني سان لائي ڇڏيو – ڄڻ مان هڪ نئين زندگيءَ کي سيني سان لائي رهيو هوس.
مون صبح سان، سوير، جلال کي پنھنجي تنبوءَ ۾ سڏرايو ۽ کيس ٻڌايم تہ مان هريءَ سان شادي ڪري رهيو آهيان. منھنجي ڳالھہ ٻڌي، هن کان ڇرڪ نڪري ويو، پر پوءِ منھنجي منھن تي بکندڙ عزم کي ڏسي (يا پنھنجي ڪنھن فائدي کي ڏسي) هو راضي ٿي ويو ۽ مون کي هر قسم جي مدد ڏيڻ جو واعدو ڪيائين. ان ڏينھن ئي مان سينيٽوريم ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ڪوھہ مريءَ ڏانھن روانو ٿي ويس.
* * *
چار سال گذري ويا آهن. مان سينيٽوريم مان چڱو ڀلو ٿي واپس موٽي آيو آهيان ۽ هڪڙي ڪاليج ۾ پروفيسر آهيان. نسرين ۽ جلال جي شادي ٿي وئي. آهي ۽ ٻئي ڄڻا ڪراچيءَ ۾ رهندا آهن. نسرين اتي ڊاڪٽر آهي ۽ جلال ڪنھن فرم ۾ انجنيئر آهي. منھنجي ۽ هريءَ جي بہ شادي ٿي وئي آهي. اسان جي شادي ڪيئن ٿي، اها هڪ جدا ڪھاڻي آهي – ٻن جدا جدا مذهبن، ٻن جدا جدا قومن جو پاڻ ۾ ٽڪرائجي، ٽٽي، ٽڪرا ٽڪرا ٿي، هڪ ٿي وڃڻ جي ڪھاڻي!
هاڻي جڏهن مان ويٺو هيءَ ڪھاڻي لکي رهيو آهيان، تڏهن هري ڪمري ۾ داخل ٿئي ٿي ۽ منھنجي ٽيبل تي نوڙي (جيئن هوءَ مٽ کڻائڻ لاءِ نوڙي هئي) منھن منھنجي منھن ۾ وجهي پڇي ٿي: ”ڇا ٿو لکين؟“ مان هن جي جسم مان اٿندڙ بھرا جي بوءِ کي ساھہ سان سيني ۾ سانڍيندي چوان ٿو: ”لکان ٿو تہ نيٺ بھار آيو!“ هوءَ ڪجهہ نہ سمجهي، مرڪي ٿي ڏئي – عجيب ۽ اڻڄاڻ مرڪ. ان عجيب ۽ اڻڄاڻ مرڪ سان هن جي چپڙن مان ڄڻ گل ڇڻي ٿا پون. مان دريءَ جو پڙدو هٽائي، ٻاهر نھاريان ٿو. سج لھي ويو آهي، ۽ شفق ٽڙي بيٺي آهي. اڄ شفق جو رنگ هلڪو گلابي آهي – ڄڻ افق وٽ گلاب جا هزارين گل ٽڙي پيا آهن.
(مھراڻ، 4 – 1961ع)