جنڙي (عبدالحق ”عظيم“)
”سدا آباد.“ مون چيو.
سدا آباد!“ ڪنڊيڪٽر وائڙو ٿي ويو. پھرين تہ هو هڪ ئي نظر ۾ مون کي ننھن کان چوٽيءَ تائين ڏسندو ويو، ۽ پوءِ ٽڪيٽ ڏيڻ بنا ئي اڳتي وڌي ويو، آءٌ کيس چانديءَ جو رپيو سڃيندي رهجي ويس.
”ابا، اهو ڪھڙو آهي سدا آباد وڃڻ وارو؟“ پويان ڪنھن ٽوڪ سان وڏي سڏ پڇيو.
”هيڏانھن آهي هڪڙو!“ پاسي ۾ ويٺل ٻئي ماڻھوءَ چنگ ڏني.
هاڻي آءٌ پاڻ وائڙو ٿي ويس. چوڌاري ڏٺم، سڀني جون اکيون مون ڏانھن هيون. سڀئي اچرج سان مون کي ڏسي رهيا هئا – ڄڻ تہ مون ”سدا آباد“ جو نالو وٺي ڪو گناھہ ڪيو هو، ڄڻ مون ”سدا آباد“ جو نالو وٺي سڀني کي چيڙايو هو. چئني پاسن جي تيز نگاهن ۾، مون ٿوريءَ دير لاءِ پنھنجو پاڻ کي ائين محسوس ڪيو، ڄڻ آءٌ هڪ پاڳل هوس، جنھن کي اتفاق سان لاريءَ ۾ چڙهي پوڻ جو وجهہ ملي ويو هو. ”آخر ڪنڊيڪٽر مون کي ٽڪيٽ ڇو نہ ڏني؟..... هي سڀ ماڻھو مون کي ڇا ٿا سمجهن؟“ آءٌ سوچڻ لڳس، ”سدا آباد، منھنجو ڳوٺ، وطن..... مون کي سدا آباد ئي تہ وڃڻو آهي..... پوءِ هي سڀ مون تي عجب ڇو پيا کائين؟......“
”ابا، تون سدا آباد وڃين ڇو ٿو؟“ هڪڙي پير مرد ڪي قدر تحيل سان مون کان پڇيو.
”ائين منھنجو ڳوٺ آهي.“
”ڪڏهن ويو آهين ويجهڙائيءَ ۾؟.... هونئن تون هينئر ڪٿي رهين؟“
هينئر تہ آءٌ شھر ۾ رهندو آهيان پھرين پڙهندو هوس، هاڻي نوڪريءَ ۾ آهيان. اسين ٻارهن سال ٿيا تہ لڏي اچي شھر ويٺا آهيون، تڏهن کان وري سدا آباد وڃڻ ڪو نہ ٿيو آهي – اڄ پيو وڃان.“
”تڏهن ٺھيو. ابا، هاڻي تون سدا آباد ڇو ٿو وڃين، وڻئي تيڏانھن وڃ، پر اتي اٿئي رڳو ڪاريءَ وارا ڪک! ڪي بہ ڪين اٿئي. او ....... اصل ڀڙڀانگ بيران لڳو پيوآهي، ڳوٺ سڄو اٿي ويو، ماڻھو ئي ڪونھي!.....“
”اڙي، هوءَ جنڙي جا آهي. وچ ۾ ئي، منھنجي پاسي ۾ ويٺل همراھہ انڪشاف جي انداز ۾ رڙ ڪئي.
”هائو هائو!..... جنڙي تہ هينئر بہ دڳ جهليو بيٺي هوندي!“ ٻئي چيو.
”اها سدائين دڳ جهليو بيٺي آهي. لاري ٿي ڏسي..... تہ اصل ڇتي ٿيو پوي!“ ٽئي چيو.
”لاريءَ تي اچي ٿي!....... پر هاڻي تہ ڊرائيور بہ سڃاڻي ويا اٿس، بيھارين ئي ڪو نہ!“
”وس گهڻيئي ٿي ڪري – هٿ لوڏي، واڪا ڪري، مٿو منھن پٽي، پوءِ پڇاڙيءَ جو لاريءَ پٺيان ڪاهيو پوي...... ڳچ پنڌ تي ڊوڙي!“
”ٿيا بہ ڪي ورهيہ اٿس – اها ئي کيتي اٿس. شروع شروع ۾ ٻہ ٽي دفعا ڪو لاريءَ وارن کي رحم اچي ويو، تہ چڙهي آئي مٿي. هڪڙي هڪڙي پاسينجر کي منھن ۾ غور سان چتائي چتائي، نھاريو، وريو ڪنڌ لوڏي! اکيون جي ڦاڙي ٿي، ماڻھوءَ کي ڊپ وٺيو وڃي! پوءِ تہ پاڻمرادو آهستي آهستي لھيو وڃي. ڪيھون ٿي ڪري ڇا! لاريءَ مان لھيو، وٺيو جو اوڇنگار ڏئي تہ ماڻھوءَ کي رحم اچيو وڃي!..... پوءِ، ڌڻي ڄاڻي، مطلب تہ الائي ڇا اٿس. هاڻي تہ لاري بيھي ڪا نہ، پر جنڙي انھيءَ دڳ تي ڀيرو ڪڏهن ڪو نہ گسايو!“
سڄي لاريءَ ۾ چڱو خاصو بحث شروع ٿي ويو. جنھن کي جيڪا معلومات هئي، سا پيش ڪرڻ لڳو. منھنجي پاسي واري همراھہ وري انڪشاف ڪيو:
”چون ٿا تہ اها جنڙي ماڻھوءَ کي ماريو کايو ڇڏي!“
”ٻہ سال کن ٿيا تہ اسان بہ ٻڌو هو تہ هڪڙي ڇوڪري کي ماري، ان جي چمڙي لاهي وڻ ۾ ٽنگي ڇڏيائين پوءِ ڏهن ڏينھن تائين پئي ان جو گوشت کاڌائين!.....“ اڇي ڏاڙهيءَ واري اها ڳالھہ اهڙي اعتماد سان ڪئي، ڄڻ تہ اهي ڏھہ ڏينھن هو پاڻ جنڙيءَ سان گڏ گوشت کائڻ ۾ شرڪي هو.
ٻيو چوڻ لڳو: ”اها تہ ٻن سالن جي ڳالھہ ٿي، پر اڃا تازو هڪڙو ٻن مھينن جو قصو ٿو ٻڌايان.... هن ڏائڻ رن جو تہ پاڇو بہ بڇڙو آهي! اسان جي ڳوٺ جي هڪڙي همراھہ کي اڦٽ ماري وڌائين- هي بُت هوس، ڪنڌار جوان..... لاري ڇُٽي ويس، رات وڳڙو هو، پنڌ ئي پنڌ اچي ڪو انھيءَ بڇڙيءَ سدا آباد کان لنگهيو..... رات ئي اها، چيلھہ صفا وٺجي رهيس..... صبح جو همراھہ ڄڻ هو ئي ڪو نہ!“
ماڻھو سڀ مٿ ٿي ويا. آءٌ بہ ذري گهٽ دهلجي ويس. لاريءَ جي سڀني ماڻھن کي جنڙيءَ جي خبر هئي، ۽ سڀني ماڻھن کي جنڙيءَ جون عجيب غريب ڳالھيون معلوم هيون. هو سڀ هڪٻئي کي پنھنجون پنھنجون ٻڌل ڳالھيون ٻڌائي رهيا هئا، تہ ڪي هن جي آدمخوريءَ ۽ نحوست جي عجيب واقعن کي ورجائي رهيا هئا. منھنجي دل بہ اهي خوف جون ڳالھيون ٻڌي گهٻرائي رهي هئي. ڪنھن وقت جيڪڏهن منھنجي طرف ڪنھن اڇاتري نظر ٿي ڪئي، تہ آءٌ عجيب ٻڏ- تر جي حالت ۾ مبتلا ٿي ويس ٿي – ڄڻ تہ هو اکين ئي اکين ۾ ائين چوندو هجي، ”ٻڌين پيو سدا آباد جون ڳالھيون؟ اتي جنڙي ٿي رهي، جيڪا ماڻھن کي کايو کپايو ڇڏي!“ جنڙيءَ جو ڀيانڪ تصور، منھنجي ذهن ۾ طرح طرح جا انداز اختيار ڪري رهيو هو. ڪنھن وقت آءٌ جنڙيءَ جو ڪارو ڪارو پاڇو منھنجي مٿي تي لھرائي رهيو هو، ۽ آءٌ بيماريءَ جي بستري تي پويان پساھہ کڻي رهيو هوس ۽ ڪنھن وقت وري پنھنجو پاڻ کي بلڪل مري ويل ڏسي رهيو هوس- منھنجي چمڙي مٿي وڻ ۾ ٽنگيل هئي، ۽ جنڙي منھنجو ماس ۽ هڏا کائي رهي هئي!
لاري پنھنجي پوري رفتار سان هلي رهي هئي. سدا آباد جيئن پوءِ تيئن ويجهي ٿي پوندي ٿي وئي، ۽ آءٌ اڃا اهو فيصلو نہ ڪري سگهيو هوس تہ مون کي ڇا ڪرڻو هو – سدا آباد لھي پوندس، اڳتي هليو ويندس، يا ڪٿي وچ تي ئي ترسي پوندس؟ سدا آباد کان سواءِ، ٻيو مون کي وڃڻو بہ ڪيڏانھن هو؟ ورهين کان پوءِ پنھنجي لاءِ ڏاڍو مشڪل هو. دريءَ کان ٻاهر، پري پري تائين خلائن ۾ نھاريندي. آءٌ پنھنجي سوچ ۾ بلڪل محو ٿي رهيو هوس، تہ جنھن پير مرد مون سان پھرين سوال – جواب ڪيو هو، ۽ جيڪو هيترو وقت خاموشيءَ سان فڪرمند بڻيو ويٺو هو، تنھن مون کي مخاطب ٿي چيو:
”ابا هاڻي سدا آباد جون خبرون تہ تو سڀ ٻڌيون، منھنجو ڳوٺ ويجهو آهي، رات جا چار پھر هلي اتي گذار، پوءِ صبح جو خيرن سان موٽي اچج.......... هروڀرو ڇو ٿو جزا ۾ هٿ وجهين؟ ٻئي ڪندي بہ اتي آهي ڪجهہ ئي ڪو نہ. هروڀرو وڃي هلاڪ ٿيندين. تو کي سدا آباد ڏسڻي آهي، سا اتي لاريءَ مان ڏسي ڇڏج....“
”چاچا ڀلي سدا آباد بہ اچي.“ مون ائين ئي، اڻ فيصلي واري انداز ۾ جواب ڏنو.
”تنھنجي مرضي، بابا، مون تہ توکي چڱي چئي آهي.“ پير مرد ائين چئي ماٺ ٿي ويو.
”همراھہ جي مرضي مڙئي اڃا بہ سدا آباد تي آهي.“ اڇي ڏاڙهيءَ واري ٽوڪ هنئي.
”هيتريون ڳالھيون، هيتريون مھاڙيون، تڏهن بہ ڀائوءَ کي سدا آباد ضرور وڃڻو آهي! ميان، ڪي ڏاهو ٿي، ڇو ٿو پنھنجو سر وڃائين!“ هاڻي ڪنڊيڪٽر بہ مون کي سمجهائڻ لڳو هو.
”ڀلي تہ سدا آباد جي سڪ بہ لھيس. هي اڄڪلھہ جا جوان انھن ڳالھين کي مڃيندا ئي ڪو نہ!“ اڇي ڏاڙهيءَ واري ٻي چوٽ ڪئي: ”ابا، تون وڃ، ....... سدا آباد تنھنجو ڳوٺ آهي نہ، اتي ڏاڍا باغ بنگلا لڳا پيا آهن..... ويچاري جنڙي تو لاءِ طعام تيار ڪري ويٺي هوندي!“
”اڙي پر چاچا، اوهان ڇو اچي ويچاري کي اجايو تنگ ڪيو آهي؟ هر ڪو پنھنجي مرضيءَ جو مالڪ آهي.“ اڳين سيٽ تان هڪڙي سنھڙي جوان چاچي کي وچ ۾ روڪيو:
”آخر هي بہ انسان آهي، حياتي سڀ ڪنھن کي مٺي آهي، جيڪڏهن ڄاڻي ٻجهي وڃي پاڻ کي هائيءَ ۾ هڻندو تہ سندس مرضي!..... جنڙيءَ جون ڳالھيون تہ اوهان بہ سڀ ڪري ڪري دنگ ڪيون– ڪنن سان ويٺي ٻڌائين- هاڻي مڃي نہ مڃي، ڌڻي وس وارو آهي. جنڙيءَ کان اڳ ۾ هن جو ساھہ تہ اوهين پيا ڪڍو!“
”ڀائي، نيت مراد سندس، ڪنھن جي قبر ۾ ٿورو ئي پئبو، ڇڏي ڏيوس!“ ڪنڊيڪٽر چيو.
ڪنديڪٽر پويان لفظ اهڙي انداز ۾ چيا جو مون ائين محسوس ڪيو تہ هاڻي مون کي روڪڻ لاءِ شايد ڪو بہ زور ڪو نہ ڀريندو. ۽ سچ پچ تہ ان کان پوءِ سڀ خاموش ٿي ويا. ”هاڻي تہ مون کي سدا آباد تي ضرور لھڻو پوندو!“ ائين سوچيندي ئي گهڙيءَ لاءِ تہ منھنجو بت ڄڻ ساھہ ڇڏي ويو. هونئن تہ جنن ڀرتن تي منھنجو ويساھہ بلڪل ڪونھي، پر ڳالھيون سڀني اهڙيون پئي ڪيون جو آءٌ سچ پچ تہ ضرورت کان زيادہ ڊڄي رهيو هوس.
هاڻي سدا آباد کي ڪو ميل – ڏيڍ پنڌ وڃي رهيو هو. دل ۾ ڪئين دليل پيدا ٿيڻ لڳا. ذهن بلڪل تيزيءَ سان ايندڙ گهڙين لاءِ سوچڻ لڳي ويو: ”آخر هي ماڻھو جنڙيءَ جا ورهين کان واقف آهن، آخر ڪا تہ ڳالھہ هوندي!..... ڀلا، جڏهن سدا آباد جو ڳوٺ ئي ڦٽي ويوآهي تہ پوءِ اتي وڃڻ جو ضرور ئي ڪھڙو؟...... پر هاڻي واپس بہ ڪيڏانھن وڃبو؟...... آخر هن لاريءَ مان تہ لھڻو ئي آهي!...... ۽ جيڪڏهن جنڙيءَ مون کي ڏسي ورتو تہ پوءِ.....؟ پوءِ....؟ مون کي ماري ڇڏيندي!..... ڇو ماريندي؟ ڪيئن ماريندي؟...... جيڪڏهن ان ۾ ايڏي طاقت آهي تہ پوءِ لاريءَ کي ڇو نہ ٿي ڪيرائي ڇڏي؟ تڏهن هن جي پاڇي پوڻ سان ماڻھو ڪيئن ٿا مريو وڃن؟ تڏهن ڀلا هي سڀ ماڻھو ڪوڙ ٿا ڳالھائين ڇا؟..... پر اهي سڀ ماڻھو ڪو جنڙيءَ سان روبرو ڳالھائي بہ آيا آهن ڇا؟ يا وري جنڙي پاڻ هنن کي اچي اهي سڀ ڳالھيون ٻڌائي ويئي آهي؟...... ماڻھن کي هونئن بہ تيليءَ مان ٿنڀ بڻائڻ جي عادت ٿيندي آهي.... هي تہ سادا سودا ڳوٺاڻا ماڻھو آهن، جيڪي ٻڌن تنھن تي ويساھہ ڪن..... تڏهن تہ هي دوا بدران تعويذ ڪرائين، تڏهن تہ هنن کان هر ڪو ڦريو کايو وڃي، تڏهن تہ هي بکيا ۽ بيحال آهن!...... ڪجهہ ڪونھي، ڪجهہ ڪونھي، جنڙيءَ ٻنڙيءَ جو خيال سڀ فضول آهي!.....
هوندي، مون کي ڇا ڪندي؟ آءٌ تہ پنھنجي ڳوٺ وڃي رهيو آهيان، سدا آباد!“ يڪايڪ پنھنجي وطن جي پياس جو جذبو ڦاٽ کائي اڀري آيو – ڪيئن بہ هجي، آءٌ اوڏانھن ضرور ويندس!“ بنا ڪنھن وڌيڪ ويچار جي ، مون سدا آباد تي لھي پوڻ جو پڪو فيصلو ڪري ڇڏيو، ۽ دل کي طرح طرح جا ڏڍ ڏيئي، ان لاءِ تيار ڪري رهيو هوس تہ جيئن ئي سدا آباد جي سرزمين ايندي آءٌ هڪدم لاريءَ مان لھي پوندس.
* * *
لاري هاڻي سدا آباد کان صرف سڏ پنڌ تي هئي. پري کان سدا آباد جا ويران نظارا نظر اچي رهيا هئا. وڏا وڏا سريل جا وڻ، جن جون ڦريون اسين ننڍي هوندي پيرن سان ٻڌي ڇم – ڇم ڪري نچندا هئاسين، سڪي سڙي ويا هئا. جتي اڳ ٻنين ۽ باغن جي ساوڪ ۽ هٻڪار هئي، اهي غير آباد زمينون ڄڻ صدين کان پاڻيءَ جون پياسيون معلوم ٿي رهيون هيون. ڪا بہ اڏاوت ثابت ڪا نہ هئي، سر سر کان الڳ هئي – سواءِ ڪنھن ايڪڙ ٻيڪڙ ڊهندڙ ڀتين جي، جيڪي لھندڙ سج جي جهڪيءَ روشنيءَ ۾ پري کان فقط پاڇولن جي ڏيکاري ڏيئي رهيون هيون. البتہ هڪڙي چار ديواري سا قائم هئي، جيڪا پنھنجي ويرانيءَ ۽ زبونيءَ جي زبان سان هن ڳوٺ جي اڳئين اوج تي نوحه خواني ڪري رهي هئي. چوڌاري ننڍن دڙن جو هڪ وڏو سلسلو ڦھليل هو، ۽ ڪنھن بہ ماڻھوءَ جي موجودگيءَ جا آثار ئي نظر نہ ٿي آيا.
”اوجها، ويٺي آهي رن ڏائڻ!“ ڊرائيور جي اوچتي رڙ سان منھنجا وار اڀا ٿي ويا. خوف جي هڪ مبھم احساس، دل کي ٿوريءَ دير لاءِ وسوسي ۾ وجهي ڇڏيو. دريءَ کان ٻاهر ليئو پاتم. هڪ ابتر حالت عورت، ٻانھون لوڏيندي جهومندي، لاريءَ جو رخ رکيو پئي آئي. لاري شرڙاٽ ڪندي سندس اڳيان نڪري وئي، ۽ هوءَ پويانڊوڙندي، واڪا ڪندي، چڱي پنڌ تائين هلي آئي.
”ڀائو، ڇا خيال آهي...... لھندئو يا.....؟“ ڪنڊيڪٽر پڇيو.
”ها“
منھنجي انھيءَ جواب تي سڀ حيران ٿي رهيا هئا. سڀئي مون کي عجيب عجيب نظرن سان ڏسي رهيا هئا. ڪن جي اکين ۾ بي انتھا همدردي هئي، تہ ڪي مون کي انتھائي قسم جو احمق سمجهي رهيا هئا، ليڪن منھنجي همت انھن سڀني کي ڪجهہ ڳالھائڻ جو موقعو ئي نہ ڏنو. لاري ڳچ پنڌ اڳتي هلي بيھي رهي. آءٌ هيٺ لھي رهيو هوس تہ اندران ڪو چئي رهيو هو: ”ٻيلي، مڃين نہ ٿو، باقي ڏسجئين ويٺو، ڏاڍو هلاک ٿيندين!“ پر هاڻي لاري هلڻ لڳي هئي، ۽ مون کي ڌوڙ جي بادلن ۾ لٽيندي، جلد ئي گهڻو پري نڪري وئي.
جڏهن رستو لاريءَ جي لٽ کان صاف ٿي ويو، تہ مون پوئتي هلڻ شروع ڪيو. سدا آباد جي سرزمين تي پھچي، ٿوري دير لاءِ دل کي هڪ خاص قسم جي خوشي محسوس ٿيڻ لڳي. ليڪن جيئن ئي مون کي پنھنجي مڪمل تنھائي جو احساس ٿيو، تہ قدم خود بخود رڪجڻ لڳا. آسپاس جي ماحول تي نظر ڦيرايم، پھر بہ ڪا نہ هئي. نما شام جو وقت هو، ۽ هوا تمام ڇوٽ پئي هلي، پر منھنجي پيشاني پگهر سان تر ٿي رهي هئي. اوچتو ئي، هوا ۾ رڙين ۽ دانھن جا تيز پڙلاءَ گونجي ويا، ۽ رستي جي موڙ کان جنڙي ايندي نظر آئي. منھنجو ساھہ مٺ ۾ اچي ويو. جيڪو قدم جتي، سو تتي سڪ ٿي ويو. ”ها ها ها ......!“ جنڙيءَ مون کي ڏسي ورتو هو. هوءَ اتان ئي وڏا وڏا ٽھڪ ڏيندي، مون ڏانھن ڪاهيندي آئي. ٿورو پرتي پھچي هوءَ بيھي رهي، ۽ عجيب عجيب نظرن سان مون ڏانھن نھارڻ لڳي – ڄڻ تہ کيس منھنجي موجودگيءَ جو يقين ئي نہ پئي آيو. پوءِ هوءَ تيزيءَ سان مون ڏانھن وڌڻ لڳي ۽ تھان ئي وڏا ۽ هيبتناڪ ٽھڪ ڏيڻ شروع ڪيائين. هن جي خطرناڪ قسم جي ٽھڪن ۽ انتھائي ڀوائتيءَ شڪل منھنجا حوصلا توائي ڪري ڇڏيا. آءٌ جتي هوس، اتي ئي ڄمي رهيس. هوءَ بنھہ ويجهي پھچي آئي، ۽ منھنجي اڳيان اچي، بلڪل عجب طرح سان ٺينگ ٽپا ڏيڻ ۽ جهمريون هڻڻ ڳي. اڌيڙ عمر جي ضعيف عورت، منھن ۽ بت ڀڀوت، اکيون ڦوٽاريل، وار کنڊريل جن ۾ چيڙھہ ۽ مٽيءَ جا ٻڪ، ڪپڙا ليڙون ليڙون جن مان سندس عرياني پئي ظاهر ٿي، پيرن تي گري جا تھہ – بلڪل جنڙيءَ جھڙي ڏيکاري ڏئي رهي هئي! نچندي ۽ جهمريون هڻندي، هن منھنجي چوڌاري ڦرڻ شروع ڪري ڏنو. جهيڻي جهيڻي آواز ۾ ڪجهہ جهونگاريندي رهي، ڦرندي رهي.... شام جا پاڇولا، ڦھلجندي ڦھلجندي، رات جي اونداهيءَ ۾ تبديل ٿي رهيا هئا، پر هوءَ اڃا تائين پنھنجو رقص ڪندي رهي هئي ۽ آءٌ اڃا تائين هڪ محدود دائري ۾ قيدي بڻيو بيٺو هوس. سمجهہ ۾ ئي نہ پئي آئيم تہ ڇا ڪريان. ٽنگون بنھہ ڪاٺ، هوش حواس گم، همت ڪم ڏئي نہ، عقل – جنڙيءَ جي گهيريءَ ۾، پنڊ پھڻ بڻيو، بيوس بيٺو رهيس. ڳچ دير کان پوءِ هن وري ٽھڪ ڏيڻ شروع ڪيا – ”ها ها ها ها ها ها “......... ها ها ها ها ها ها! ....... ها ها ها ها ها .....!“ ۽ منھنجي منھن ۾ غور سان ڏسندي، ڪڙڪيدار آواز ۾ چوڻ لڳي. ”منھنجي پٺيان اچ!“ هوءَ اڳيان آءٌ پويان – ڄڻ جلاد ڦاهيءَ چاڙهڻ وٺيو پئي ويم.
سنھن سوڙهن پيچرن مان، ڪنڊا ۽ ڪرڙ لتاڙيندي، هوءَ اچي انھيءَ چار ديواريءَ وٽ بيٺي، جنھن کي مون لاريءَ مان پري کان ڏٺو هو، ۽ جنھن کي کٻڙن ۽ ڪانڊيرن جا جهڳٽا گهيريو بيٺا هئا. هن هڪ پاسي کان ڍنگهر هٽايو، ۽ اندر هلڻ لڳي. اندر پھچي، پٽ تي پيل هڪ تڏي ٽڪر تي ويھڻ جو اشارو ڪيائين، جنھن جون تندون ڪي باقي وڃي بچيون هيون. مون چپڙي ڪري حڪم جي تعميل ڪئي، ۽ پوءِ هوءَ ساڳيءَ طرح جهومندي ۽ ٽھڪ ڏيندي پاسي واريءَ ڪوٺيءَ ۾ هلي وئي.
منھن – اونداهي اچي ٿي هئي. اندر ڪافي اوندھہ هئي، پر ڀتين جي ڀڳل پاسن مان ڪي قدر ٻاهر جو سوجهرو اچي رهيو هو. اڪيلو ئي اڪيلو، ھھڙي مصيبت جي حالت ۾ پنھنجي موت جون گهڙيون شمار ڪندي،مون کي پنھنجا ڀائر ۽ ڀينرون، ماءُ ۽ پيءُ ياد اچي ويا. گذريل زندگيءَ جا واقعا فلمي پردي جي سينرين جيان اکين آڏو اڀري آيا. عزيزن ۽ دوستن سان گذريل گهڙيون، پيار ۽ خوشيءَ جون انيڪ يادگيريون، سڀ مون کي ان وقت بيحد بيقرار بڻائي رهيون هيون. لاريءَ جي سموري سرگذشت کي ياد ڪري، آءٌ پنھنجي نصيب تي ڄڻ روئڻ لڳس. مون کي اهي آخري لفظ بہ ياد اچي رهيا هئا: ”ٻيلي، مڃين نہ ٿو، باقي ڏسجئين ويٺو، ڏاڍو هلاڪ ٿيندئين!“ .... مون کي پنھنجي موت جو ايترو يقين ٿي ويو هو، جو آءٌ هتان ڀڄي نڪرڻ جي همت بہ نہ ٿي ساري سگهيس، چپ چاپ، اهو انتٺظار ڪري رهيو هوس تہ جنڙي ڪھڙيءَ طرح ٿي اچي منھنجا پساھہ پورا ڪري، ۽ منھنجي چمڙيءَ کي ماس کان الڳ ڪري!
ائين ئي، اوچتو هن منھن ڪڍيو. هڪڙي هٿ ۾ پتل جو ڪسيل لوٽو ۽ ٻئي هٿ ۾ مانيءَ جو ٽڪر کڻي اچي اڳيان بيٺي، ۽ خلاف توقع، پيار ڀرئي لھجي ۾ چيائين: ”توکي بک لڳي هوندي!“ وري چيائين: ”تون ٿڪجي پيو هوندين!“ پاڻي ۽ ماني منھنجي اڳيان ڇڏيندي، هوءَ وري بہ ڪوٺي ۾ هلي وئي. بک ڪھڙي ڪمبخت کي هئي – اها تہ ڪڏهوڪو مري چڪي هئي. نڙي البتہ سڪي وئي هئي، هٻڪندي هٻڪندي، پاڻيءَ جو لوٽو پي ڇڏيم. هوءَ وري هڪ ڦاٽل رلھي کڻي آئي، جنھن جو ڪو بہ پلئہ سڄو ڪو نہ هو، ان کي ٻيڻو ڪري پٽ تي وڇايائين. ”هتان سولو ٿي ويھہ“ – ائين چئي، هوءَ پاڻ بہ منھنجي سامھون ويھي رهي. پر هاڻي مون ڏٺو تہ هوءَ ڪپڙن کي ڇنڊي ٺاهي، هٿ منھن تي پاڻي وجهي، وار سنوان ڪري، چڱي موچاري، ڏسڻ جھڙي ٿي آئي هئي، ۽ سندس چھري تي ڳنڀيرتا ۽ نمرتا جا آثار نمايان هئا.
چنڊ مٿي چڙهي آيو هو، ۽ ان جا ڪرڻا، ڀت جي پاسيري ڏار مان گذرندا، اسان ٻنھي جي وچ ۾ اچي ٿي پٽ تي پيا. هوءَ منھنجي سامھون ويٺي، مون کي تکين تکين نظرن سان گهوري رهي هئي. مون کي سمجهہ ۾ ئي نہ ٿي آيو تہ منھنجي ڪھڙي حالت ٿيڻ واري هئي. اوچتو ئي اوچتو، هن کي الائي ڇا ٿي ويو – ”ها ها ها هاها ! ...... ها ها ها ها ! ....... ها ها ها ها ها ها!“ هوءَ وري زور زور سان ٽھڪ ڏيڻ لڳي.
”آءٌ سمجهان ٿي، تون ڊنو آهين!...... ها ها ها!...... ها ها ها ! ...... ها ها ها ها !...... تون ڊنو آهين؟ ........ ها ها ها ها ها.... اڙي چريا، ماءُ کان ٿو ڊڄين!....... ها ها ها!........ تون ڊڄين ٿو...... موهن! توکي ڇا ٿي ويو آهي؟ لڪشمي هجي ها تہ ڪڏهن نہ ڊڄي ها! ...... ها ها ها ها ! ..... توهين سڀ مون کي اڪيلي ڇڏي هليا ويا....... پر مون اوهان کي ڪڏهن ڪو نہ وساريو! ڪڏهن ڪو نہ وساريو...... ها ها ها ها ها ....... ها ها ها ها ها....... ها ها ها ها ها !“ هوءَ الائي ڇا چئي رهي هئي. سندس زوردار ٽھڪن سان سڄي سدا آباد گونجي رهي هئي. مون کي ائين محسوس ٿي رهيو هو تہ سڄي ڪائنات، چنڊ ۽ ستارا، ڌرتي ۽ آسمان سڀ لرزي رهيا هئا، ۽ هن جي ٽھڪن جي گونج سڄيءَ دنيا ۾ پھچي رهي هئي.
هان هوءَ وري ڳنڀير ٿي وئي، ۽ ڪجهہ سوچيندي سوچيندي ڪوٺيءَ ۾ هلي وئي. ٿوريءَ دير کان پوءِ ٻاهر آئي، تہ هٿن ۾ ڪرشن ڀڳوان جي مورتي، هڪ ڪٽوري، لوبان ۽ ڪجهہ اگربتيون کڻي آئي. مورتيءَ کي ڀت سان بيھاري، واس کوائي، بيحد قرب ڀرئي لھجي ۾ مون کي چوڻ لڳي: ”موهن، اچ پرارٿنا ڪريون!“ آءٌ پرارٿنا لاءِ اٿي، سندس پاسي ۾ ٿي ويٺس. هوءَ هوريان هوريان جهومي رهي هئي، ۽ ڪجهہ آلاپي رهي هئي. ڪجهہ دير کان پوءِ مون ڏانھنس نھاريو. مون کي هينئر هن جي اکين ۾ هڪ عجيب قسم جي چمڪ نظر آئي – ائين پئي ڀانيو، ڄڻ تہ کيس اها من جي شانتي ملي وئي هئي، جنھن لاءِ هوءَ ورهين کان وٺي تلاش ۾ هئي. آهستي آهستي، هن پنھنجون اکيون بند ڪري ڇڏيون. گهڻيءَ گهڻي دير تائين، بلڪل خاموش ۽ بي حرڪت بڻي، هوءَ اندر جو آنند ماڻيندي رهي..... ۽ پوءِ، اوچتو ئي، يڪ بہ يڪ هوءَ مورتيءَ جي اڳيان ڪري پئي. هوءَ تمام جهيڻي آواز ۾ چئي رهي هئي: ”موهن!............... تون هاڻي موٽي وڃ..... مون کي آرام ڪرڻ ڏي..... لڪشميءَ کي ڀاڪر پائج...... ۽ ......“ هوءَ وڌيڪ ڪجهہ چئي نہ سگهي. سندس ساھہ گهٽجي رهيو هو. هن آخري مرتبو پنھنجين ٻڏندڙ نگاهن سان مون ڏانھن نھايرو ۽ پوءِ وري اکيون پوري ڇڏيون....... نگاهون نہ هيون، مامتا جي محبتن ۽ حسرتن جو اٿاھہ ساگر هو، جنھن جي هڪ ڇوليءَ ۾ آرزوئن جا هزارين افسانا سمايل هئا. مون کي ائين محسوس ٿي رهيو هو. ڄڻ هيءَ منھنجي ماءُ هئي، جيڪا سدا آباد جي هن سڃ ۾ فقط منھنجي انتظار جي سھاري جي رهي هئي! منھنجي اکين ۾ عقيدت جا ڳوڙها تري آيا، ۽ هن جي ڪنڌ کي آهستي آهستي کڻي، پنھنجي گوڏي تي رکيم، پوءِ، گهڻي ادب ۽ احترام سان، مون هن جي چتا جوڙي، ۽ تمام حب ۽ اخلاص سان هن جي پاڪ روح لاءِ رعائون گهرندو رهيس.
چنڊ لھي رهيو هو، ۽ صبح جو سھائي آهستي آهستي اسري رهي هئي، تہ آءٌ ڪريا ڪرم جي ڪم سان فارغ ٿي چڪو هوس. ان وقت مون کي ائين محسوس ٿي رهيو هو تہ سدا آباد منھنجي ”ماتر ڀومي“ آهي، جنھن ۾ منھنجي مقدس ماءُ جو روح سدائين لاءِ آرامي آهي.
(مھراڻ، 1 ، 2 – 1960ع)