ڪاري (گوورڌن محبوباڻي)
شام جو مٿي تي کير جي چوئنري ۽ سنھڙيءَ چيلھہ تي ڏائو هٿ رکي، ٽلندي ٽمڪندي، کلندي مرڪندي، ڳوٺ مان لنگهندي هئي تہ ويچارن ڳوٺاڻن جي بيوس دلين مان ڄڻ بجليءَ جي لھر ڊوڙي ويندي هئي. پيرن کان چوٽيءَ تائين سندس انگ انگ ۾ عجيب ڪسش ڪهئي. شايد مالڪ واندڪائيءَ ۾ ويھي سندس جسم گهڙيو هو.
ڪمال هو، سندس ڪارا ڪارا وار واسينگ جيان سندس ويڪرن ڪلھن تي پيا جهولندا هئا. سندس مرڪريون آبدار اکيون اشارن ئي اشارن ۾ ڪا مٺڙي ٻولي پيون ٻولينديون هيون ۽ سندس تنگ چولي مان اڀريل تازو ڦٽل جواني پئي ڇلڪندي هئي، تہ ويچارا ڳوٺاڻا آهون ڀريندي ئي رهجي ويندا هئا. نڀاڳي الائي ڪٿان چورائي آئي هئي اها مست جواني!
سندس نالو هو پٺاڻي. شادي ڪئي ٻہ مھينا مس ٿيا هئس. ٻروچڻ هئي. سندس خاوند پير بخش کيس ساڍن ٽن سون ۾ ڳنھي آيو هو. ساڍا ٽي سئو ڪا معمولي رقم ڪا نہ هئي. هن غريب ڌنار ست سال رت ست ڏيئي ساڍا ٽي سئو ميڙيا هئا. پر ايڏي مالي هن پٺاڻيءَ لاءِ هڪ ئي ڏينھن ۾ ڏيئي ڇڏي. ان هوندي بہ هو نفعي ۾ هو. ڇو ڪين؟ جڏهن دوستن جي وچ ۾ ويھي پنھنجي شاديءَ جو ذڪر ڪندو هو، تڏهن سندس يار مٿس رشڪ کائيندا هئا. ”خبر ناهي، بلبل ڪيئن ڪاري ڪانوَ جي وَر چڙهي ويئي!“ هو حسد وچان چوندا هئا. ان وقت پيرو فخر وچان مشڪي پنھنجي لنبي مُڇ وٽڻ شروع ڪندو هو.
سچ پچ پٺاڻيءَ جي اچڻ کان پوءِ پيروءَ جو بخت کليو هو. سندس ڪمائي بہ چئوڻي ٿي چڪي هئي. ٿيندي بہ ڇو نہ؟ اڳ جڏهن پيرو پاڻ کير وڪڻندو هو، تڏهن روز ڪنھن نہ ڪنھن سان آڪڙبو ضرور هو. سڀاءُ ئي اهڙو هوس. خسيس ڳالھہ تي جوش وٺي ويندو هوس ۽ پنھنجا پڪا پڪا گراهڪ بہ ڦٽائي ڇڏيندو هو. پر پٺاڻيءَ ۾ تندي ڪا نہ هئي. هن ۾ ميٺاج هو. عجيب ميٺاج! هر گراهڪ سان هوءَ مشڪي ڳالھائيندي هئي، ڏاڍو نئڙت ڀريو وهنوار ڪندي هئي. ڳوٺاڻا هن جي مُرڪ تي مشتاق هئا.
ويچارو ڇٽل ڪوري تہ سويلي ئي ڪم ڪار لاهي، در جي چائنٺ تي ويھي، ان رسيليءَ پٺاڻيءَ جو ٻہ – ٽي ڪلاڪ انتظار ڪندو هو. اهي ٻہ – ٽي ڪلاڪ هو الائي ڪيئن گذاريندو هو، ۽ پٺاڻي جڏهن ڊيل جيان ٽلندي ڏانھس ايندي هي، تڏهن سندس پيل سڪل منھن گلاب جي گل وانگر ٽڙي پوندو هو. پر پٺاڻي تہ کيس کير چڪو ڏيئي، مرڪي، کن پل ۾ هلي ويندي هئي ۽ ويچارو ڇٽل دل تي هٿ رکي، وات ڦاڙي، اتي ويٺو ئي رهجي ويندو هو.
گهٽ تعدي خميسي درزيءَ سان بہ ڪا نہ هئي، جڏهن پٺاڻي لڏندي ڪڏندي سندس دڪان ڀرسان لنگهندي هئي، تڏهن ٻروچڪي گهاگهري جي لوڏ ڏسي، ويچاري خميسي جي ڪئنچي هٿن ۾ کليل ئي رهجي ويندي هئي. درد جو ماريو اکيون ڇنڀيندو هو، هلڪي کنگهڪار ڏيندو هو – پر پٺاڻي ڏانھس نھاريندي بہ ڪين هئي. هار کائي خميسو خارن وچان لنبين مڇن کي وات ۾ دٻائي، چپ کي چڪ پائي ڀُڻ ڀُڻ ڪندو هو. ”ظالم ڪٿي جي! نڀاڳي اک کڻي نھاري بہ نہ ٿي.“
پر وئل هو ويچاري عثمان سا. بيڪار انسان هو. آفيم کائي، سڄو ڏينھن ڳوٺ جي ننڍڙيءَ بازار ۾ ڪٿي نہ ڪٿي، روڳي ڪتي وانگر پيو هوندو هو. پر شام جو جڏهن پٺاڻيءَ جي پيرن جي آهٽ ٻڌندو هو، تڏهن هڪدم اٿي کڙو ٿيندو هو. ليڪن اڃا پنھنجي وڏي پڳ سنڀالي مٿي تي رکندو بہ ڪين هو، تہ پٺاڻي نانگڻ وانگر وراڪو ڏيئي الائي ڪيڏانھن گم ٿي ويندي هئي، ۽ هو زهر کاڌل انسان جيان لڇندو ڦٿڪندو، وري آفيم ذري کائي ليٽي پوندو هو.
ڪرمپور جو ننڍڙو ڳوٺ، جتي سڄو ڏينھن ماٺائي ۽ موڳائي لڳي پيئي هوندي هئي، اتي پٺاڻيءَ جي مرڪ ماڻھن جون دليون بھار بھار ڪري ڇڏيندي هئي. ان ننڍڙي ڳوٺ ۾، جتي ساٺيڪو گهر مس هئا، مان اسڪول ماستر هوس. شام جو ڳوٺ جي ٻاهران چڪر هڻي، ڏيئن ٻرئي اچي اسڪول جي ڀرسان پنھنجيءَ ڪوٺڙيءَ ۾ ويھندو هوس. اوڏيءَ مھل پٺاڻي بہ ٻين کي کير پھچائي، مون وٽ ايندي هئي. اها ئي مرڪندڙ پٺاڻي، اهائي چنچل ۽ چلولي پٺاڻي. مان کانئس اڌ سير کير وٺندو هوس. پر ان لاءِ هوءَ اڌ ڪلاڪ لڳائيندي هئي. پھرين اوڀاريون لھواريون ڳالھيون ڪندي هئي. ڪڏهن مڙس جي شڪايت تہ ڪڏهن ڌڻ جي پچار. پوءِ مس مس ڪري ٻہ لوٽيون کير جون ڀري ڏيندي هئي ۽ آخر ۾ چپن تي مٺڙي مرڪ آڻي، معصومن وانگر اکڙيون ٽمڪائي، مذاق ڪندي موٽي ويندي هئي پنھنجي بستيءَ ۾. سندس بستي منھنجي اسڪول جي پٺئين پاسي هئي. اتي ويھارو کن گهر هئا ٻروچن جا.
پٺاڻي شايد جادوگرڻي هئي، جو ماڻھن کي هڪ ئي مرڪ سان موهي کين پنھنجي وس ڪري ڇڏيندي هئي. هوءَ هميشہ مرڪندي هئي. انھن ٻن مھينن جي عرصي ۾ مون ڪڏهن بہ سندس چھري تي ذرا بہ غمگيني نہ ڏٺي. البتہ هڪ ڏينھن هوءَ مون وٽ ڪجهہ دير سان آئي. ڏٺم تہ سندس چپن تي اها موهيندڙ مرڪ ڪا نہ هئي. نھايت گنڀير پئي لڳي. ايندي ئي مون کي اڌ سير کيرڏنائين ۽ چپ ڪري بيھي رهي. مون حيرت مان پڇيو تہ ”پٺاڻي! منھن ڇو سڄايو اٿئي؟“
هن نڪو جواب ڏنو، نہ وري اتان چُري.
مان پٺاڻيءَ جي غمگينيءَ جو سبب ٺيڪ طرح سمجهي نہ سگهيس. تڏهن بہ شڪ پيم. پڇيومانس، ”پٺاڻي! ڳالھائين ڇو نہ ٿي؟ پيروءَ مار ڪڍي اٿئي ڇا؟“
”مار ڇو ڪڍندو؟“ مس مس پٺاڻي چپ چوريا.
”تہ پوءِ ڏيڏريءَ وانگر ڦوڪي ڇو بيٺي آهين؟“ مون مذاقي نوع ۾ پڇيو. پٺاڻي پھرين ٿورو منجهي پر پوءِ چيائين، ”سائين! وڏيري کي سمجهائي ڇڏيو.“
”ڇا سمجهايانس؟“ مون عجب مان پڇيو.
پٺاڻي وري بہ ٿورو هٻڪي. پر پوءِ جوش مان چيائين، ”مالدار آهي تہ پنھنجي لاءِ آهي. اسين برابر غريب آهيون، پر عزت اسان کي بہ پياري آهي.“
هاڻي ڳالھہ ڪجهہ ڪجهہ منھنجي سمجهہ آئي. پر تڏهن بہ اڻڄاڻن جيان پڇيم، ”ڇو ڇو؟ ڇا ٿيو آهي پٺاڻي؟“
پٺاڻي ڪنڌ جهڪائي غصي ۾ چيو، ”خبر ناهي، سائين! هيءَ وڏا ماڻھو اسان غريبن کي سمجهڻ لاءِ الائي ڇا ٿا؟ مون کي پنھنجو خاوند آهي، خدا قسم! مان اهڙن وڏيرن کي ٿڪ هڻي بہ نہ پڇان.“
پٺاڻيءَ جو جوش بہ مزيدار هو. مون کان کل نڪري ويئي. مون ذرا طعني سان چيو، ”پر پٺاڻي، ان ۾ هن غريب جو ڪھڙو ڏوھہ؟“
”ڇو“؟ پٺاڻيءَ پڇيو.
مون وراڻيو، ”پٺاڻي! تون بہ تہ مڏيءَ ڪاتيءَ سان ڪھي رهي آهين. ڪڏهن آئيني ۾ پنھنجي صورت ڏٺي اٿئي؟“
”هون! مان کڏ م وجهان آئيني کي، باھہ ڏيان صورت کي.“
پٺاڻيءَ شوخ ٿي، نھايت وڻندڙ ادا سان بدن کي لوڏي چيو.
پر ان شوخيءَ ۾ مرڪ لڪل هئي. هن آهستي آهستي پنھنجي نرم چپن کي چڪ پائي مرڪ کي روڪي وڌو ۽ پنھنجي چمڪندڙ نيڻن کي ڏاڍي ناز سان کڻي جهڪايائين. هوءَ حسين هئي. سارو ڳوٺ مٿس مفتون هو، ان جي کيس بہ ڄاڻ هئي. هن کي بہ پنھنجي حسن تي ناز هو. پوءِ پنھنجي ساراھہ ٻڌي هوءَ ڪيئن نہ مرڪي؟
ٻئي ڏينھن پٺاڻيءَ کي ڏٺم تہ اها ئي پٺاڻي هئي – هرڻيءَ جيان چلولي ۽ چنچل. گلاب جي گل کان وڌيڪ موهيندڙ پر اڃا هفتو بہ ڪين گذريو، جو هڪ ڏينھن مون هن جي جادوءَ ڀري مرڪ وري اداسيءَ جي چادر ۾ لپيٽيل ڏٺي. ان ڏينھن هوءَ نھايت غمگين هئي. مون وٽ آئي. ڪجهہ ڪڇڻ بنا اڌ سير کير ڏيئي، پنھنجي بستيءَ ڏي وڃڻ لڳي. مان حيران ٿي ويس. سمجهي نہ سگهيس تہ ڪھڙي ٻري آئي هئي هن غريب تي! آخر سڏ ڪيومانس، ”پٺاڻي! پٺاڻي! ڳالھہ تہ ٻڌ!“
هوءَ ڪين بيٺي.
لاچار قسم ڏنومانس، ”ترس پٺاڻي! پيروءَ جو سنھن اٿيئي، بيھہ اتي!“
هوءَ بيھي رهي، پر مون ڏي منھن نہ ورايائين. نزديڪ وڃي ڏٺم تہ نيڻن مان لڙڪ لڙي رهيا هئس. ڳنڀير ٿي پڇيومانس، ”ڇو پٺاڻي! وري وڏيري ڪجهہ چيئہ ڇا؟“
پٺاڻيءَ جي ڳوڙهن جو گويا بند ٽٽو. سڏڪا ڀري چيائين، ”سائين! مون کي ڪل ڪا نہ هئي تہ ڳوٺ جو ابو بہ ڪو اهڙو ڪميڻو هوندو.“
مون اتاوليءَ مان پڇيو تہ ”ڇو، ڇا ٿيو آهي؟“
پٺاڻيءَ ڳوڙها اگهي، جوش مان چيو، ”کير وڪڻڻ ٿي وڃان، پنھنجي عزت وڪڻڻ ڪين ٿي وڃان. بدمعاش ڪٿي جو! سمجهي الائي ڇا ٿو؟ کير ڪين ٿو خريد ڪري، پر مون کي ٿو ملھہ ڳنھي. بي حيا! ايترو بہ نہ ٿو ڄاڻي تہ چرچي جي بہ آخر حد ٿيندي آهي. کليو کلايو، سڀني جي منھن تي جيڪي ٿو اچيس سو ٿو وڦلي!“ ائين چئي، پٺاڻي وري اچي روئڻ ۾ ڇٽڪي.
مون هن جي ڀنل نيڻن ۾ نھاريو. ان ڏينھن مون کي معلوم ٿيو تہ پٺاڻي جيتري حسين ۽ دلڪش هئي، اوتير ئي غيرتمند پڻ. مون چيو، ”پٺاڻي ٻار آهين ڇا؟ روئين ڇو ٿي؟ بس ڪر! اڄ مان پاڻيھي وڏيري کي منع ڪندس.“
”منع ڪريوس يا نہ،“ پٺاڻي. ڏکاري آواز ۾ چيو، ”مان هاڻي کير وڪڻڻ لاءِ ڳوٺ ۾ هرگز نہ اينديس.“
مون مذاقي نوع ۾ چيو، ”ائين نہ ڪر پٺاڻي! تون نہ اينديءَ، تہ ڳوٺ جي نزاڪت ئي اڏامي ويندي.“
پنھنجي ساراھہ ٻڌي، هوءَ اڳي جيان مشڪي ڪين. ويتر ناراض ٿي چيائين، ”توهين بہ ٿا ائين چئو؟“
ان هڪ سٽ ۾ اها تنبيھہ هئي، جو مان چپ ٿي ويس. پٺاڻي هلي وئي پر مان اتي ئي بيٺو رهيس. سوچڻ لڳس: پٺاڻي غريب ڪيڏي نہ شريف آهي، ۽ وڏيرو......؟ هو تہ وڏو ماڻھو ٿيو. الائي ڇو وڏن ماڻھن کي غريبن جي خوشين سان کيڏڻ ۾ مزو ايندو آهي!
منھنجا پير ازخود وڏيري جي اوطاق ڏي وڌڻ لڳا. مان ماستر هوس. ڳوٺ جي سڀني ماڻھن تائين منھنجي هلندي هئي. سڀ منھنجي عزت ڪندا هئا. سوچيم، وڏيري کي سمجهائيندس تہ سمجهي ويندو. پر وڏيرو تہ وڏيرو ئي نڪتو. منھنجي ڳالھہ ٻڌي، ڏند ڪڍي لڳو ٽھہ ٽھہ ڪرڻ، جھڙو حيوان، پوءِ مون ڏي نھاري چوڻ لڳو، ”واھہ ماستر صاحب واھہ، زوراور! مون تہ کڻي ڇوريءَ سان چرچو ڪيو. هن الائي ڇا سمجهيو؟ پر هونئن بہ اڄ ڪلھہ ڇوريءَ جو دماغ چوٽ چڙهندو ٿو وڃي. پاڻ کي سمجهي الائي ڇا ٿي. اسان جي راڄ ۾ رهي اسان جون گلائون ٿي ڪري. ڪمذات ڪٿي جي. پر ماستر صاحب، مون تہ ساڻس چرچو ڪيو، خسيس چرچو.اعتبار نہ اچيو تہ جمن کان پڇجو. هو بہ اوڏيءَ مھل هتي بيٺو هو.“
مان چپ چاپ موٽي آيس، پر وڏيري جا لفظ منھنجي ڪنن ۾ گونجندا رهيا. ”واھہ خسيس چرچو.“
مان سوچڻ لڳيس: هي وڏا ماڻھو بہ ڪھڙا نہ عجيب آهن. غريبن جي عزت وٺڻ بہ هنن لاءِ وندر آهي. خسيس چرچو آهي. سوچيندي سوچيندي مان اچي اسڪول جي پٺيان وهندڙ واھہ جي ننڍڙيءَ پل تي ويٺس، ۽ خبر ناهي ڪيتريءَ دير ويچارن جي وهڪري ۾ وهندو رهيس.
اوچتو سامھون ٻروچن جي بستيءَ مان گوڙ شور جي آواز منھنجي خيالن جو سسلو ٽوڙي وڌو. دل ڌڙڪڻ لڳي. ڪنھن اپسوڻ جا آثار نظر اچڻ لڳا. تڪڙي تڪڙي وک کڻندو. اچي پيروءَ جي جهوپڙيءَ ڀرسان پھتس اتي ڇا ڏٺم....؟
ٿورڙو پري ٻروچن جو ميڙاڪو مڙيل هو ۽ پيرو پٺاڻيءَ کي وارن کان گھلي کيس ڪھاڙيءَ جي ڳن سان ڪُٽي رهيو هو. مون ڊوڙي سندس ٻانھن جهلي جنھن تي ”چريو ٿيو آهين ڇا پيرو! هن مسڪين کي ڇو ٿو مارين؟“
مون وچ ۾ نہ پئو، ماستر!“ پيروءَ ڀرون تاڻي ورجايو. ”اڄ مان هن حرامزاديءَ کي سڌو جھنم اماڻيندس. ڪُتي ڪنھن جاءِ جي! کليءَ بزار مان چيلھہ لچڪائيندي، اکيون مچڪائيندي ٿي لنگهي. گري گنجي سان چرچا مسخريون ڪندي وتي. اڄ تہ وڏيري سان.....؟“
مون اتاوليءَ مان چيو، ”پيرو! گمراھہ نہ ٿيءُ، پٺاڻيءَ جو ڪو قصور ڪونھي.“ منھنجي سمجهاڻيءَ اٽلو باھہ تي تيل جو ڪم ڪيو. ٻروچڪي رت ۾ ٽھڪو آيو. ٽانڊن جھڙيون لال لال اکيون ڦوٽاڙي پيروءَ رڙ ڪئي، ”هٽي پري ٿيءُ! مون کي سڀ خبر آهي. جمن مون سان سربستي ڳالھہ ڪئي. “ائين چئي، ٻانھن ڇڏائڻ لاءِ هن زوردار جهٽڪو ڏنو. مان ٿيڙ کائي وڃي پري ڪريس. ان وچ ۾ پٺاڻي اٿي، ڀڄي پاڻ ڇٽڻ جي ڪوشش ڪئي، پر پيروءَ هٿ وڌائي کيس وارن کان پڪڙي ورتو ۽ لاپرواهيءَ سان پنھنجي تيز ڪھاڙي ڦيرائي هن جي ڳچيءَ تي وهائي ڪڍيائين. ”هيٺ رن جي ڌيءُ! مَرُ اتي!“
دانھن ڪري پٺاڻي پٽ تي ڪري پيئي. هن جي ڪنڌ وٽان خون جو ڦھارو وهي ڇٽو ۽ زخمي ڪبوتر وانگر ڦٿڪي ڦٿڪي هوءَ اتي ئي پئجي رهي.
اهي مٺڙا نيڻ هميشہ لاءِ سمھي پيا. اهي واسينگ وار خون سان آليءَ مٽيءَ ۾ تر ٿي ويا. اها چست ۽ مست جواني منٽن ۾ مرجهائجي وئي. ويچاريءَ پٺاڻيءَ پنھنجو چمڪندڙ چھرو خاڪ ۾ ائين لڪائي ڇڏيو، ڄڻ کيس اسان لاءِ نفرت هئي.
(مھراڻ: 2 – 1956ع)