۽ مکڙي مرجهائجي وئي (شيخ حفيظ)
هن کي ياد آيو- فرزانا جڏهن پيدا ٿي هئي، تہ هن پنھنجي ڀيڻ کي مبارڪون ڪين ڏنيون هيون. الٽو کيس چيو هئائين، ”هي ڇا ڪيئي“ ادي!“ ۽ هن جي ڀيڻ کلندي وراڻيو هو، ”اهو تہ زندگيءَ جو مرڪ آهي“ ۽ پوءِ هن هڪ ڦڪي مرڪ مرڪي چيو هو. ”ادي! گل کنڊائڻ تہ بيشڪ باغبانن جو ڪم آهي، پر انھيءَ جو ڪھڙو علاج ڪجي، جو گلستان ۾ سرءُ جون چوماسي هوائون ويل وهايو ويٺيون آهن!“ هن جي ڀيڻ ڪجهہ بہ ڪين سمجهيو. هن کي ڪاوڙ اچي وئي ۽ هن چيو ”جک ماريا اٿيئي“. پر ڀيڻس اڃا بہ مرڪندي رهي ۽ پنھنجي لاڏلي سڪيلڌي پھريتيءَ فرزانا کي لوڏيندي رهي. هن هڪ ٿڌو ساھہ ڀريو ۽ گهر کان ٻاهر نڪري ويو. انھيءَ ڳالھہ کي گهڻا ڏينھن گذري ويا هئا، ۽ اڄ فرزانا جي مرڻ تي هن کي اها ياد اچي وئي هئي.
هن جي خيالن جو سلسلو اتان ٿڙي، وڃي ان ڏينھن جي نظاري سان اٽڪيو، جنھن ڏينھن ننڍڙي فرزانا کي ڊاڪٽر ”لاعلاج“ چئي موٽائي موڪليو هو ۽ سندس ڀيڻ جي گهر ۾ سانت ديرو ڄمائي ويٺي هئي. انھيءَ ڏينھن بہ هو سڄي رات ڪم ڪندو رهيو هو ۽ صبح جو جڏهن هو اسڪول وڃڻ لاءِ سنڀري رهيو هو تہ کيس ڀيڻس سڏرايو هو ۽ اتي وڃي هن ڏٺو هو تہ ننڍڙي فرزانا پوين پساهن ۾ پئي هئي. پاسي ۾ سندس ڀيڻ ويٺي هئي. ڀيڻس هڪ دفعو اکيون کڻي هن ڏانھن نھاريو ۽ وري پنھنجي ڌيءَ ڏانھن نھارڻ لڳي وئي. انھيءَ هڪڙي نگاھہ مان هن ائين محسوس ڪيو، ڄڻ هن جي ڀيڻ دفتر داستانن جا ٻڌائي ڪڍيا هئا. هن محسوس ڪيو تہ هن جي ڀيڻ چئي رهي آهي: ”ڏس! منھنجي ننڍڙي معصوم ڌيءَ پوين پساهن ۾ پئي آهي. تنھنجي لاپرواهيءَ ڪري هن جي اها حالت ٿي آهي. ڪھڙو نہ چڱو ٿئي ها، جيڪڏهن تون انھيءَ کٽل کاتي ۾ هٿ نہ وجهي، سرڪاري نوڪريءَ ۾ ڳنڍيو اچين ها: پوءِ هوند توکي ايتري فرصت هجي ها، جو تون معصوم جي علاج لاءِ بہ ڪجهہ وقت ڪڍي سگهين ٿا – شايد هفتو موڪل وٺي، باقاعدي هن جو علاج ڪرائي وٺين ها.“!
هن سوچيو– هن جي ڀيڻ ائين ئي سوچيندي هوندي: ويچاريءَ کي سرڪاري نوڪريءَ ۽ سندس موجودہ ڪرت جي فرق جي ڄاڻ ڪو نہ آهي! کيس اها ڄاڻ آهي تہ لک پابنديون هوندي بہ، هو جنھن اسڪول ۾ ڪم ڪري رهيو آهي، تنھن ۾ هو روزانو ڪوڙئين ٻارن جي ذهني تربيت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي. ويچاري ڀيڻس کي ڪھڙي خبر تہ جيڪڏهن هو ۽ هن جھڙا ٻيا سر ڦريا، پنھنجي رت ست جي قرباني ڏئي، اسڪولن ۾ هٿ نہ اٽڪائن تہ ڪائنات تي انڌوڪار ڇائنجي وڃي – هزار هٽلر ۽ مسوليني پيدا ٿي وڃن ۽ ڌرتيءَ کي دوزخ بڻائي ڇڏين. هن کي پنھنجي ڀيڻ جي سادگيءَ تي رحم اچي ويو، ۽ سندس خيالن جو سلسلو ٽٽي پيو.
سامھون سندس ڀيڻويو ويٺو هو. هن پنھنجي ڀيڻويي جي اداس چھري ڏانھن نظر ڪئي. هن کي ياد آيو تہ هن پنھنجي ڀيڻويي سان بہ ٻارن پيدا ڪرڻ جي مسئلي تي بحث ڪيو هو. ايترو ڇو، هن تہ پنھنجي ڀيڻويي سان دنيا جي انيڪ مسئلن تي بحث ڪيو هو. ڪائنات ۽ ڪائنات کان ٻاهر وارين شين کي بہ تہ ڪين ڇڏيو هئائين، ۽ نتيجو.......! هن جي خيالن جو سلسلو ٿوريءَ دير لاءِ اڳتي وڌڻ کان رڪجي ويو، نتيجو ڪجهہ بہ تہ نہ نڪتو هو. ٻہ – چار دفعا انھيءَ اصولي بحث تي هن جو ڀيڻويو هن سان وڙهي چڪو هو، ۽ وري ڪجهہ وقت کانپوءِ ساڳيا لاٽون چگهہ - ۽ پوءِ فرزانا جي پيدا ٿيڻ تي ڏاڍو خوش ٿيو هو. سندس ڀيڻ بہ خوش ٿي هئي ۽ هن کي ياد آيو تہ هن جي ڀيڻ هڪ ڏينھن چيو هو: ”هاڻي آءٌ بہ پنھنجي ساهرن وٽ ڳاٽ کڻي سگهنديس. هو روز روز، منھنجي مڙس کي ٻي شادي ڪرڻ جي صلاح پيا ڏيندا هئا.“ هن سوچيو شايد هن جي ڀيڻويي کي بہ اهڙي ئي قسم جو خيال دماغ ۾ هوندو - ۽ پوءِ فرزانا پيدا ٿي تہ يارهن مھينن جي اندر اندر، هن پنھنجي پيءُ کان سلھہ جا ڪجهہ جيوڙا اُڌارا ورتا – کيس بہ سلھہ ٿي پئي ۽ ڏينھن ٻن ۾ اهو بخار فرزانا جي دماغ تي چڙهي ويو ۽ کيس سرسام ٿي پيو. ڪراچيءَ جي بھترين اسپتال ۾ فرزانا کي داخل ڪيو ويو، پر پنجن ڏينھن ۾ ڊاڪٽر جواب ڏئي، اڌ مئل فرزانا کي گهر موٽائي موڪليو.
ها، فرزانا جو سرد جسم هن جي آڏو پيو هو ۽ تنھنجي پاسي ۾ گلن جي اها چادر پيل هئي، جيڪا ڪريا ڪرم ڪرڻ وارن، فرزانا جي قبر تي وجهڻ لاءِ آندي هئي. گل اڌو گابرا مرجهايل هئا - ۽ هن ويچاريو: فرزانا بہ هڪ گل هئي، پر مرجهائجي وئي – شايد، موسم کان اڳ سندس ماحول ۾، گل ٽڙڻ کان اڳ ئي مرجهائجي ٿا وڃن. هن جي خيالن جو سلسلو گلن تان، گلستانن تان ٿيندو، انھن جا راڳ آلاپيندڙ شاعرن جي گيتن ۾ وڃي اٽڪيو ۽ هڪڙو گيت هن جي ذهن تي تري آيو:
”گل ٽڙڻ ٿا چنڊ ٿو چھڪي،
ڇا سندءِ بات بات آ پيارا!“
هن سوچي – هي شاعر ڪھڙو نہ مورک آهي، هن گلن جي ٽڙڻ کنڊرڻ جي رخ کي ئي ڏٺو آهي، تصوير جو ٻيو رخ هن کان بلڪل ئي لڪل رهيو آهي. گل ٽڙن ٿا...... ها ها ...... گل ٽڙن ٿا، پر مرجهائجي ٿا وڃن – مفت، بيڪار، اجايو! ۽ هن شاعر کي انھيءَ جو احساس ئي ڪين آهي.
هن سوچيو – هي جھان بہ تہ هڪ گلستان آهي.... ۽ گل؟ ..... ها، هن کي ياد آيو، دوستن سان بحث ڪندي، هن هڪ لڱا چيو هو تہ ”جھان جا فنڪار، اديب ۽ شاعر هن گلستان ۾ اهڙا گل آهن، جن ۾ سڳن بہ آهي ۽ سونھن به“ هن جي نظر وري وڃي فرزانا جي سرد پيلي چھري تي پيئي ۽ هن سوچيو تہ هي سڀ شاعر بہ تہ فرزانا جيان موت جي گود ۾ پئجي رهندا. ”هي محبت جا گيت“، هن سوچيو، ”پوءِ بہ جڙندا هلندا، جڳ ڳائيندو هلندو، چريا چاھہ ڪندا رهندا – چند ڏينھن لاءِ ۽ وري موت جو سرد هٿ.....“
هو موت ۽ حيات جي انھيءَ ويچار وگيان ۾ کوئجي ويو. اڪيچار ويچار هن جي ذهن ۾ اسرندا رهيا. جيڪڏهن ڪائنات ۾ وڌيڪ گل اسرڻ ئي بند ٿي وڃن تہ سنسار جي سونھن جو ڇا ٿيندو؟، هن سوچيو. ”جڳ ۾ جوت قائم رکڻ لاءِ ڪي ڏيئا تہ جرڪندا ئي رهندا...... پر،“ هن کي خيال آيو: گهٽ ۾ گهٽ ڏيئن لاءِ ماحول تہ اهڙو هجي، جتي هو طوفانن جي لپيٽ ۾ اچي نہ سگهن- جتي انھن جي اجهامڻ کي ازلي قانون بہ سمجهي سگهجي.“ ۽ ڏيئن، شمعن، شاعرن تان ٽپندو، هن جي خيالن جو سلسلو وري وڃي گلستانن ۽ گلن تي بيٺو. هن سوچيو - ڇا اهڙو ماحول پيدا نہ ٿو ڪري سگهجي، جتي کڻي ڪيتري بہ ٿوري تعداد ۾ گل پوکجن، جو موسم جي حالتن جو مقابلو ڪري سگهن ۽ بھار ماڻڻ کان اڳ نہ ڪومائجي سگهن؟ اهو سوال هن جي دماغ ۾ ڪيتري دير وڄندو رهيو ۽ هن جي دل چيو: ”جيڪر جڳ کي جاڳ ڏئي، انھيءَ سوال جو جواب پڇي ڪڍي.“ هن کي خيال آيو – جهنگ ۽ گلستانن ۾، انيڪ گل ٽڙن ٿا، ڪنھن کي ڪل بہ ڪا نہ پوي ۽ هو مرجهائجو وڃن. ”شايد“ هن سوچيو، ”انسان اڃا تائين اوجهڙ ۾ اٽڪيو پيو آهي ۽ گلستانن لاءِ زرخيز زمين هموار نہ ٿي سگهيو آهي. ڪيستائين ائين بيراھہ زندگي هلندي رهندي؟ ڪيسين گل ٽڙڻ کان اڳ مرجهائجي ويندا؟
هن جي خيال جو سلسلو وري پنھنجي وطن جي شاعرن جي گيتن ڏانھن لڙي ويو. هن جي خشڪ چپن تي هڪ ڪڙي مُرڪ تري آئي، ۽ هن جي دل چيو تہ جيڪر سڀني شاعرن کي گڏ ڪري چوي، ”ڳايو ڳايو، ”گل ٽڙن ٿا، چنڊ ٿو چھڪي“ – ها، چنڊ ٿو چھڪي، گل ٽڙن ٿا!“ ۽ پوءِ هن جي دل چيو تہ جيڪر جهنگ مان وڃي، سڀ ڇڻيل گل پن، جيڪي پٽ تي پئي، سڙي ڀاڻ ٿي ويا آهن، ميڙي انھن شاعرن جي مٿان وسڪارا ڪري اڇلي، ۽ پوءِ وڏا وڏا ٽھڪ ڏئي چوي: ڳايو! گل ٽڙن ٿا..... گل ٽڙن ٿا....“
گهر جي ٻاهران، جماعت خاني جي مردا ڍوئيندڙ بس اچي بيٺي هئي. ڊرائيور اوسيئڙو ڪري تنگ ٿي پيو هو ۽ ٻہ – چار دفعا موٽر جو هارن وڄائي ڪڍيو هئائين - ۽ هارن جي ”پون پون“ جي آواز تي هن جي ذهن ۾ پنھنجي ڳوٺ وارو موٽر اسٽان تري آيو هو، جتي ڊرائيور گهڙي گهڙيءَ، هارن وڄائي هوڪو ڏيندا آهن: ”اي هل! هڪڙو ”ڪوٽ“ جو .... آهي ڪو..... هڪڙو (ڪوٽ“ جو – پون ..... پون ..... پپئون پون ..... هڪڙو ”ڪوٽ“ جو ......“ ۽ هن سوچيو – شايد، جماعت خاني جي مردا ڍوئيندڙ بس جو ڊرائيور بہ جهٽ پلڪ کان پوءِ اهڙو هوڪو ڏيندو ۽ چوندو: ”اي هل! هڪڙو قبرستان جو ...... تڪڙو .... آهي ڪو .... هڪڙو قبرستان جو ...... پون...... پون. ......... پپئون پون ..... هڪڙو قبرستان جو!“
هن انھيءَ جماعت خاني جي تنظيم بابت ويچارڻ شروع ڪري ڏنو – جماعت خانو، جنھن وٽ هڪ بس آهي. جيڪا قبرستان ڏانھن مري ويل ماڻھن جا لاش پھچائيندي آهي، شايد انھيءَ جماعت خاني وٽ شادين مُرادين جو سامان بہ هوندو. شادي ڪيو، ٻار پيدا ڪيو، ۽ پوءِ يا پاڻ مري وڃو، يا توهان جا ٻار مري وڃن. بس، جماعت خانو هلندو رهي. شادي ڪيو، جماعت خاني کان شاميانا گهرايو، باسڻ ۽ ڪرسيون گهرايو، ٻار ڄڻيو، ۽ دعوتون ملھايو، ۽ پوءِ – ”پون، پون، پپئون پون - اي هل! هڪڙو قبرستان جو!“
”زندگي جو سمورو مقصد شايد انھي ”جماعت خاني“ کي هلائڻ ئي آهي“، هُن سوچيو ۽ هن جي ڪن تي سامھون واري گهر ۾ وڄندڙ رڪارڊن جو آواز اچي پيو. شاديءَ جون تياريون ٿي رهيون هيون. نون گُلن – کنڊائڻ جو اُدم ٿي رهيو هو ۽ پوءِ......
هن جي نظر ڀٽڪي، وري وڃي فرزانا جي پيلي ٿيل چھري تي پئي. هن سوچيو: هيءَ فرزانا آهي – انھيءَ نالي جو مقصد؟ ۽ هن کي ياد اچي ويو تہ فرزانا لفظ جي معنيٰ ”هوش وارو، عقل وارو، سياڻو“ آهي. ۽ هن سوچيو تہ معصوم ننڍڙي فرزانا جو موت، ديس جي فرزانائن جي ذهن لاءِ هڪ چرڪو هئڻ گهرجي. هُن چاهيو تہ س جيڪر وڏي واڪي پنھنجي ديس جي فرزانائن کي سڏي چوي، ”اڙي مستو، خيال ڪيو، موت اوهان جي ماحول ۾ بي واڳو، بي لغامو پيو گهمي، ۽ خزان جون تيز هوائون گلن جي تاڙ ۾ آهن. اچو تہ هن ماحول کي مَٽي رکون، نہ تہ هي چمن گلن کان خالي ٿي ويندو – حيوان جڳ تي ڇانئجي ويندو!“ ۽ پوءِ هن کي خيال آيو تہ هن کي ائين نہ چوڻ گهرجي. هن کي ائين نہ چوڻ گهرجي، ڇو تہ ائين چوڻ سان قبرستان ڏانھن مردا ڍوئيندڙ ”جماعت خاني“ جي نظام ۾ خلل پئجي ويندو. انھيءَ بس جي انجڻ تي ڪٽ چڙهي ويندو، ۽ پوءِ جماعت خاني جا باني ٻيو نہ تہ هن کي ئي گهوگهو ڏيئي، قبرستان کڻي ويندا، ۽ اهڙيءَ طرح پنھنجي هيراڪن واري هير ئي پوري ڪندا.
هن سوچيو – ڪاش! هي جماعت خاني وارا کيس تڏهن گهوگهو ڏين، جڏهن هو فرزانائن کي سجاڳ ڪري چڪو هجي! پر هن جي ذهن ۾ خيال اسري يقين ۾ بدلجي ويو،“ ۽ هن سمجهيو تہ جماعت خاني وارا ائين ڪين ٿيڻ ڏيندا، ۽ فرزانائون سجاڳ ٿين ئي ٿين، تنھن کان اڳ کيس گهوگهو ڏنو ويندو ۽ ائين محسوس ڪيو، ڄڻ سچ پچ جماعت خاني جي بانين جا هٿ، هن جي گلي جي چوڌاري پيل آهن، ۽ هوريان هوريان ڀيڪٽ سوڙو پيو ٿيندو وڃي. هن جو مٿو ڦرڻ لڳو، ۽ اکيون ٻوٽجي ويون........ شايد ننڊ اچي وئي هيس!
(مھراڻ: 2 – 1956ع)