مان انسان آهيان (اياز قادري)
صبح جو جڏهن مسجد جي اوچن منارن مان موذن جي ﷲ اڪبر جي صدا ڪائنات ۾ چوطرف پکڙجي ويندي هئي، تہ هو خاموشيءَ سان اٿي اچي مسجد جي چانئٺ وٽ ويھندو هو. وضو ڪندڙن ڏانھن خاموش نظرن سان نھاريندو هو. جڏهن پيش امام قرآن شريف جون سورتون قرآت سان پڙهڻ شروع ڪندو هو، تہ ان جي مٺي آواز ۾ مست ٿي ويندو هو، ڄڻ کيس دلي مسرت حاصل ٿي رهي هجي. جڏهن نمازين کي سجدي ۾ ويندو ڏسندو هو تہ هو وري سوچ ۾ پئجي ويندو هو- اهڙي مسئلي تي، جو هن کان حل نہ ٿيندو هجي. مسجد مان نڪرندڙ نمازي کيس ڏسي چوندا هئا: ”ويچارو مجذوب آهي. ﷲ جو پيارو ٻانھو آهي!“
ننڍو وڏو، مرد، عورت، هندو مسلمان کيس فقير بابا ڪري سڏيندا هئا. کيس نہ گهر هو نہ گهاٽ. مالڪ جي زمين سندس بسترو هئي ۽ آسمان هن جي محل جي ڇت جنھن ۾ چنڊ تارن جا لالٽين روشن هئا. ڪڏهن هو مندر جي ڏاڪڻ وٽ سمھي پوندو هو، ڪڏهن مسجد جي دروازي وٽ کيس ننڊ وٺي ويندي هئي، ورنہ سڄي رات پيو شھر ۾ گهمندو هو – اهڙيءَ ريت جھڙيءَ ريت ڪو بي قرار روح سڪون جي تلاش ۾ سرگردان هجي. اهڙيءَ ريت جھڙيءَ ريت اکٻوٽ راند وقت هڪ ساٿي ڪنھن هنڌ وڃي لڪي ۽ ٻيو ان کي تلاش ڪندو هجي. شھر جا رولو ڪتا هن کي ڏسي ڀونڪڻ لڳندا هئا. مگر هن کي سڃاڻي وري پنھنجو ڪنڌ هيٺ ڪري. چپ ٿي ويندا هئا، ڄڻ کين ازلي ننڊ وٺي ويئي هجي. چوڪيدار ”ڪير ڪير“ جي رڙ ڪندا هن جي ويجهو ايندا هئا، مگر هن کي سڃاڻي چوندا هئا: ”فقير بابا! هينئر رات گذرڻ واري آهي، وڃي آرام ڪريو“.
هو مشڪي اڳتي هليو ويندو هو ۽ سپاهي هن کي تڪيندا رهجي ويندا هئا. سندس وار سنياسن وانگر گهاٽا ۽ ڊگها هوندا هئا، جن جون چڳون مٽيءَ پوڻ سبب ڄمي ويون هيون. سندس ڊگهي ڏاڙهي، سندس وارن وانگر هميشہ دز ۽ مٽيءَ ۾ ميري رهندي هئي. جسم تي هڪ گيڙوءَ رتي الفي ۽ ڪلھي تي هڪ رلھي: اها هئي سندس ملڪيت ۽ هو انھيءَ ملڪيت جو مالڪ هو. هو نہ ڪنھن کي ڪو سوال ڪندو هو، نہ ڪنھن کان ڪجهہ گهرندو هو. ڪڏهن ڪو دياوان هندو هن کي ڀوڄن ڪرائيندو هو- ورنہ هو پنھنجو وقت بک ۾ ئي گذاري ڇڏيندو هو. هو مانيءَ لاءِ ڪڏهن بہ انڪار نہ ڪندو هو، پر جي کيس ڪو پئسا ڏيندو هو تہ اهي ڦٽي ڪري خار وچان پئسن ۽ پئسن ڏيندڙ ڏانھن نھاريندو هو، ڄڻڪ چئي رهيو هجي. ”هيءَ دنيا ئي تہ آهي جنھن جي موھہ ۾ انسان انسان نہ رهيو آهي – انسان ڌڻيءَ جو پوڄاري نہ پر دنيا جو پوڄاري ٿي ويو آهي.“ جڏهن سندس الفي ليڙون ليڙون ٿي ويندي هئي، تڏهن ڪو سخي دل هندو يا مسلمان هن کي نئين الفي پارائي ڇڏيندو هو. ان ويل، هو انھن ڏانھن ٿورائتين نگاهن سان نھاريندو هو. جي ڪنھن کي مٿس ڪھل اچي وئي تہ هن جي سيرب ٺھرائي ڇڏيندو هو يا غسل ڪرائي ڇڏيندو هو، نہ تہ هن کي ڪڏهن بہ پنھنجي سٺائيءَ صفائيءَ جو خيال نہ ايندو هو. هو اڪثر خاموش رهندو هو. ڄڻ سندس زبان کي تالو لڳل هجي. ڪڏهن ڪڏهن موج ۾ اچي ٻہ چار لفظ ڳالھايائين تہ وڏي ڳالھہ ٿي.
اوچتو ئي اوچتو، چوطرف ڪھرام مچي ويو. آباد شھر اجڙ ٿي ويو، چوڌاري باھہ جا اُلا ئي اُلا نظر ٿي آيا. هڪڙا هڪ طرف جمع ٿي ويا، ٻيا ٻئي طرف جمع ٿي ويا. سڀئي هڪ ٻئي جي پاڙن مان نڪري، پنھنجن پنھنجن پاڙن ۾ اچي رهڻ لاءِ لڏپلاڻ ۾ لڳي ويا – سندن جان ۽ مال جي سلامتي انھيءَ ۾ هئي! ٻنھي پاسي، هڪ ٻئي کي لٽڻ مارڻ جون گرما گرم تياريون ٿي رهيون هيون. حملي ٿيڻ جو امڪان ۽ جان جو خطرو هو. ڪنھن کي اهو پتو نہ ٿي پيو تہ ڪڏهن حملو ٿيندو؟ ڪڏهن مال لٽبو؟ ڪڏهن جان ويندي؟ شھر چوطرف سنسان ٿي ويو – ڄڻ ڪو راڪاس آيو هجي ۽ ملڪ جي ماڻھن کي کائي ڇڏيو هجائين.
چوڌريءَ جي محلي ۾ آسپاس جا پھلوان اچي ڪٺا ٿيا. ”اڄ رات“، چوڌريءَ حقي جو ڪش لڳائيندي چيو، ”هنن دين جي دشمنن کي سبق سيکارڻو آهي. سڄي عمر پئي اسان کي لٽيو اٿن. قرض ۾ اسان جون جايون جڳھيون، مال متاع سڀ ڪجهہ ڦري ويا، اڄ اسان جو وارو آهي. هيءَ اسان جي حق جي لڙائي آهي، اسان جي پاڪستان جي جنگ آهي، اسان جي اسلام جو جھاد آهي. اڄ هنن ڪافرن کي ڏيکارڻو آهي تہ مسلمان شير ڇا ٿيندا آهن. ڀل هنن ڌوتي پوشن کي ڀڳوان ياد اچي وڃي. فيصلو ٿيو تہ رات جو ويھہ جوان، جن ۾ گهڻا ٻاهران آيل مضبوط ۽ بھادر منتخب ڪيا ويا، جھاد لاءِ تيار رهن، ۽ سيٺ دمڙي مل جي ڪوٺيءَ تي اول حملو ڪن.“
”ديش مترو! ڇا اوهان کي ملڪ جو ورهاڱو قبول آهي؟“ سيٺ ڌرمداس نوجوان هندن کي، جي مختلف هنڌان اچي ڪٺا ٿيا هئا، مخاطب ٿيندي چيو، ”ڇا اوهان ڀارت ماتا جي سرير کي ٽڪر ٽڪر ٿيڻ ڏيندا. اڄ رات هنن نيچ مسلمانن کي جن هميشہ اسان کي پئي تنگ ڪيو آهي، جن جي ڦرن لٽين، چورين ۽ ڌاڙن کان اسان ڪڏهن بہ شانتي ۾ نہ رهيا آهيون، هنن کي ضرور مزو چکائڻ گهرجي. ڀارت ماتا جي مٿان ٻليدان ٿيڻ جي يڌ آهي. اچو تہ هنن نيچ مسلمانن کي اهڙو سبق سيکاريون، جو کين ڇٺيءَ جو کير ياد اچي وڃي ۽ هميشہ ڌڻي کي ياد ڪندا وتن.“ آخر فيصلو ٿيو تہ ڪجهہ نوجوان منتخب ڪيا وڃن، جي رات چوڌري دين محمد جي گدام تي حملو ڪن.
سورج غائب ٿي ويو، چوطرف سانت ٿي وئي. ورلي ڪو ماڻھو ڳلين ۾ نظر نہ ٿي آيو. هر ڪو پنھنجي گهر کي اندران مضبوطيءَ سان ڪڙو ڏئي وڃي ويٺو. آهستي آهستي رات جي اونداهي وڌندي وئي. گهڙيال رات جا ٻارنھن لڳايا. رستي تي ڪنھن جي پيرن جو آهٽ ٻڌڻ ۾ آيو. ڪتي جي ڀونڪ ٿي فقير بابا کي ڪتي ڏٺو ۽ سانت ٿي ويو. سنسان رستن تي ھھڙي وقت هو پنھنجن خيالن ۾ غرق، اونداهيءَ ۾ هيڏانھن هوڏانھن اهڙيءَ ريت ڦري رهيو هو، ڄڻ ڪو خاموش تاريڪ سايو هجي. وڻن جي پٺيان سرسراهٽ ٿي. ”خاموش! ڪوئي هيڏي اچي رهيو آهي.“ وري سانت ٿي وئي. ”هڪ ڄڻو آهي“ ٻہ – ٽي نوجوان وڻن کان ٻاهر نڪتا. ”تون ڪير آهين؟“، ”تنھنجو نالو ڇا آهي؟“ مگر هنن کي ڪو بہ جواب نہ مليو. ”تنھنجو مذهب ڪھڙو آهي؟“، ”سالو ڪافر آهي“ – ائين هڪڙو ڇرو نڪتو، جو اونداهيءَ ۾ وڄ وانگر چمڪيو ۽ سندس ڇاتيءَ ۾ گهڙي ويو. ٻيا رهيل همراھہ بہ وڻن مان نڪري آيا. انھن مان ڪنھن رڙ ڪئي، ”او فقير بابا“. انھن جي سردار غصي مان چيو، ”هلو هلو، دير ٿي رهي آهي، جيڪڏهن ٿوري دير ٿي تہ موقعو هٿان هلي ويندو.“ سڀ چپ چاپ پنھنجي سردار جي پٺيان هليا ويا.
فقير بابا هوريان هوريان زمين تان ڪنڌ مٿي ڪيو، سندس لبن تي اها ئي مشڪ هئي. هڪڙي نظر مٿي ڪري ڏٺائين ۽ وري پنھنجو ڪنڌ مسجد ڏانھن کڻي ڪيائين، ڄڻ وضو ڪندڙ، قرآت سان سورتون پڙهندڙ پيش امام سجدي ۾ جهڪيل نمازين ڏانھن نھاريندو هجي. هو آهستي آهستي اٿيو ويران ۽ تاريڪ ڳلين ۾ وڌڻ لڳو.
”تون ڪير آهين؟“، ”تنھنجو نالو ڇا آهي؟“ ڀتين جي پاڇي ۾ بيٺل ٽن نوجوانن هن کان پڇيو، مگر ڪنھن کي ڪو جواب نہ مليو. ”تنھنجو ڌرم ڪھڙو آهي؟“ ”مسلم آهي“ – هڪ آواز آيو – ”ماريو نيچ کي.“ هڪ ڪرپان هوا ۾ ڦريو ۽ سندس پيٽ ۾ چڀي ويو. ”آه!“ جو آواز ٿيو. ٻيا پٺتي رهيل ساٿي بہ اچي هنن سان مليا. ”فقير بابا“ – هڪ نوجوان حيرت مان چيو ”اوير نہ ڪريو، باقي ٿوريون گهڙيون بچيون آهن، جي هيءَ مھل هٿان نڪري وئي، تہ پوءِ افسوس جون تريون مھٽڻيون پونديون.“ سڀئي پنھنجي اڳواڻ جي پٺيان هليا ويا. فقير بابا گهڻي دير کان پوءِ سامت ۾ آيو. آسمان ڏانھن نھاريائين. وري سندس اکيون مندر ڏانھن کڄي ويون. جنھن ۾ ڄڻ کيس ناقوص جي صدا – پوڄارين جا ڀڄڻ – گهنٽين جو آواز – پوڄارين جو ڀڳوان اڳيان سر نوائڻ ڏسڻ ۾ ٿي آيو. هن آهستي اٿڻ جي ڪوشش ڪئي – ٿورو اڳتي هليو ۽ وري ڪري پيو.
شھر ۾ وٺ وٺان ٿي وئي. عورتن جون رڙيون، ٻارن جو روئڻ، ”بچايو بچايو“ جا آواز، بندوق جا ٺڪاءَ، گولين جا زوڪاٽ، لٺين جو ٺھڪو، ڇرن ۽ خنجرن جا چمڪاٽ ”لٽيو ماريو“ جي خوفناڪ شور کان زمين آسمان هڪ ٿي ويو. شھر ۾ باھہ لڳل جي ڇٻي آسمان سان ٿي لڳي. ”ماريو ڪافر آهي“، ماريو مسلم آهي، ”وٺو وٺو، نہ ڇڏيو،“ اوچتو اوچتو سيٽيون وڳيون – ملٽري پوليس جي مشين گنن جا آواز ڦھلجي ويا. چوطرف ملٽري پھرو بيھجي ويو. ريڊ ڪراس جي لارين ۾ مئلن ۽ زخمين کي اسپتال نيو ويو.
”تون ڪير آهين؟“، ”تنھنجو نالو ڇا آهي؟“ ڊاڪٽر جي جواب ۾ صرف زخميءَ مشڪي ڏنو. ”تنھنجو مذهب ڪھڙو آهي؟“ زخميل وڏو ٽھڪ ڏنو. بيٺل ڊاڪٽر ۽ نرس ٻئي ڏڪي ويا. ”شايد ديوانو آهي.“ نرس چيو ”ڊاڪٽر صاحب مان هندو..... نہ ..... مسلم ...... نہ نہ ڊاڪٽر صاحب مان انسان آهيان. منھنجو مذهب انسانيت آهي. ڊاڪٽر صاحب مون کي زخم ٻنھي هندو.... ۽ مسلمانن. .... کان رسيا آهن. منھنجي زخم انسانيت جا زخم آهن. ڊاڪٽر صاحب، منھنجو موت انسانيت جو موت آهي. ڊاڪٽر صاحب، منھنجو لاش هندو مسلم ٻنھي جي حوالي ڪجو، جنھن ۾ هو پنھنجي شڪل ڏسي سگهن، جن ۾ کين ڀڳوان اڳيان سر نوائڻ، ﷲ اڳيان سجدا ڪرڻ، ٻئي چٽيءَ طرح ڏسڻ ۾ اچن.“
زخمي چپ ٿي ويو. سندس لبن تي ابدي مشڪ ڦھلجي وئي، جا چئي رهي هئي ”مان انسان آهيان.“ پري کان ناقوس جي صدا آئي، آذان جو آواز آيو. پوڄارين ڀڄن ڳايا. نمازين ﷲ اڪبر پڪاريو. هندن ڀڳوان اڳيان سر نوايو – مسلمان سجدي ۾ جهڪي پيا.
(مھراڻ: سيارو – 1955ع)