ڏکن ڏُڌي جهوپڙي. ..
ٿر، سنڌ جو هڪ اهڙو خطو، جنهن جي دامن ۾ دنيا جو انتهائي سٺي ڪوالٽي جو گرينائيٽ، چائنه ڪلي ۽ سندس سيني ۾ دنيا جو بهترين ڪارو سون (ڪوئلو) پيل آهي. جنهن پاڪستان کي ڪوئلو رکندڙ ملڪن جي لسٽ م ستين نمبر تي پهچايو آهي، هتي جو عمده ڪلچر ۽ تهذيب، پنهنجي علائقائي ٻولي ۽ لباس ۽ ٽوئرزم جو بهترين مرڪز، برسات کان پوءِ پنهنجي بدن تي سائي چادر ڍڪي ڪشمير جي وادي جو ڏيک ڏيندڙ هن خطي جي مجموعي صورتحال تي جڏهن آئون نظر ڦيرايان ٿو، ته چئوطرف اجگر جيڏيون ڀٽون، پيرين اگهاڙا ٻار، سندس ٺوٺ ڏٻرا جسم، سڪل چپ، ڦاٽل پوتي سان نياڻيون، پيئڻ جي پاڻي ڍُڪ لاءِ اڄ به اڙانگا پنڌ، نوجوان نارين جا مرجهايل چهرا، سندس چولي جي گج جا ڇڳيل گل ڏسي سچ پچ اکيون آليون ٿي ٿيون وڃن.
هيتري ساري دولت سان مالامال هئڻ باوجود به هي بدنصيب خطو، جيڪو ڏکن، ڏاکڙن، ناانصافين، زلزن ۽ ڏڪارن جا ڦٽ ڪيترن ئي ورهين کان پنهنجي سيني تي تازا رکندو اچي. انهن مسڪينن جي لاءِ نامناسب غذا، اڻپوريون صحت جون سهوليتون ۽ تعليم جي اڻهوند ته ڄڻ مقدر ۾ لکجي چڪي آهي. ڪڏهن پنهنجي مصروف زندگيءَ مان چند گهڙيون ڪڍي انسانن جي انهي نگري ۾ وسندڙ ماڻهن جي زندگيءَ کي ويجهي کان ڏسو ته سهي ته انسان هوندي به هُو ڪيئن ٿا جانورن جهڙي زندگي بسر ڪن. ٿر جتي ڳوٺ جي هڪڙي ئي دٻي ۾ گڏ ٿيل پاڻي کي جانور توڙي ڳوٺ جا ماڻهو هڪ ئي وقت واپرائيندا هجن ۽ جتي ڳوٺن ۾ بيسڪ هيلٿ يونٽ جي نالي تي قائم ٿيل مرڪزن ۾ انسان سيکڙاٽ ڪمائونڊرن جي رحم ۽ ڪرم تي ڇڏيل هجن، جتي تعليم جي نالي تي قائم ٿيل اسڪول وڏيرن جي اوطاقن يا وري شادي ۽ مرڻي جي وقت تي شامياني جي بچت ڪندا هجن، ته اتي دل ۽ دماغ اهو سوچڻ تي مجبور ٿو ٿي وڃي ته آخر سالن کان انهي انساني مخلوق لاءِ ڪم ڪندڙ سرڪار سڳوري آخر ڪهڙي مرض جي دوا آهي؟ ڇا حڪومتي ادارن جي ڪرپشن، ناقص ڪارڪردگي انهي انتها تائين اچي پهتي آهي، جو انهن جي نالي تي سوين سالن کان پيٽو شاهي وڏيرن ۽ آفيسرن ته بيشڪ پنهنجا پيٽ ڀريا ۽ سندس اولاد انهن غريبن جي وسيلن تي ٻاهرين ملڪن جي نالي وارن ادارن مان پڙهي پاس ٿي اچي وري به انهن جي مقدر ۾ لڳو پر اهي غريب مسڪين جنهن جي زندگي اڃان تائين به ڪنهن بددعا جهڙي ٿي لڳي ۽ سندس وسيلا انهن تائين پهچندي پهچندي رستي تي ئي هڙپ ٿا ٿي وڃن.
جتي حڪومتي ادارن انهن مسڪين ماروئڙن جي نالي تي ڪمايو ته ٻي طرف سوشل ورڪ جي نالي تي قائم ٿيل نام نهاد اين جي اوز ڪلچر پڻ پنهنجي وسان ڪين گهٽايو آهي. گذريل ڪيترن ئي سالن کان ٿر جي بک، بدحالي کي ختم ڪرڻ لاءِ پاڻ پتوڙيندڙ اهي نام نهاد اين جي اوز وڏن سيمينارن، ڪانفرنسن ۽ ورڪشاپن جي حد تائين ته ٿر جي تقدير ئي بدلائي ڇڏي آهي، کير جون نديون وهائي ڇڏيون آهن. پر زميني حقيقت بلڪل انهي جي ابتڙ آهي. ڪجهه به نه بدليو آهي، اڄ به ٿري ظلم جي گهاڻي ۾ پيسجن ٿا، بک، بدحالي ۽ فاقاڪشي سندس مقدر بڻيل آهي، اڄ به سوين خاندان ٻه ويلا لولي لاءِ پريشان آهن، زندگي جون ڪي به سهوليتون موجود نه آهن، تعليم ۽ صحت جون سهوليتون نه هئڻ برابر آهن. اڄ به ماروئڙا پنهنجي ٻچن جو پيٽ پالڻ لاءِ پنهنجا اباڻا ڪک ڇڏي بئراجي علائقن ڏانهن سفر ڪن ٿا، عورتن جي ترقي جي نالي تي ڪروڙين روپيا ڦٻائيندڙ انهن اين جي اوز اڳيان ڪستوري ڪولهڻ نماڻا نيڻ کڻي اڄ به سراپا احتجاج آهي، جنهن جي عزت جي تندن کي ڇيهون ڪندڙ اڄ به کُلي عام ڪالر ڇنڊي گهمي رهيا آهن، ٻارڙن جي حقن جي نالي تي دهل پٽيندڙ انهن اين جي اوز جي سوشل ورڪ تي ٻهراڙي جي ڪيترن ئي ڳوٺن ۾ غاليچن جي کڏين ۾ ڪم ڪندڙ سوين معصوم ٻارڙا سواليه نشان آهن، ٿڌن ڪمرن ۾ ويهي سيمينارن ۾ طويل خطاب ڪندڙن شايد ئي ڪڏهن ڪنهن گيراج، هوٽل، ٽرڪن تي ڪم ڪندڙ نابالغ عمر جي ٻارن جي جبري پورهئي طرف ڌيان ڌرڻ جي ڪوشش ڪئي هجي!، ٿر جا ڪيترا معصوم ٻار ڏڪارن جي ڪري تعليم جي زيور کان محروم رهجي ٿا وڃن، شايد ئي ڪنهن اين جي اوز اهڙن ٻارڙن جون اسڪول فيس، ڪتابن ۽ ڊريسن جو خرچ برداشت ڪري کين اسڪول داخل ڪرڻ جي زحمت ڪئي هجي! شايد ئي ڪنهن اين جي او وٽ ٿر جي معصوم ٻارن، عورتن جي صحت جي جاڳرتا بابت ڪو پروگرام هجي!
باقي چند ٽڪن جي امداد ڏيڻ، ڳوٺ ۾ هينڊ پمپ لڳرائڻ، کوهه کوٽرائي ڏيڻ ۽ ڳوٺاڻين تنظيمن (وي ڊي اوز) جون گڏجاڻيون ڪري ڪاغذن جو پيٽ ڀرڻ کي ئي جيڪڏهن اهي سوشل چينج (سماجي تبديلي) جو نالو ڏين ٿا ته اهو گهٽ ۾ گهٽ ڪنهن عقل ۽ فهم واري ماڻهو جي لاءِ قابل قبول ناهي. جيڪڏهن ٿورو جائزو وٺجي ته امداد جي نالي تي ٿر واسين کي ڪنهن پنڻ جي واٽ ڏيکاري آهي ته اهو انهي اين جي اوزي ڀوتارن ئي ڏيکاري آهي.
اڳ ئي حڪومتي بي رحمين جي ماريل ۽ ستايل ٿر جي اَٻوجهه ۽ مسڪين غريب ماروئڙن کي وري پاڻ ڀرو ٿيڻ جي نالي تي مائڪرو ڪريڊٽ جي پنجوڙ ۾ ڦاسائي، کائنس رهيو سهيو ڳڀو ٽڪر پڻ کسي کين ويتر بدحال ڪرڻ جو ڪارنامو به انهن اين جي اوز جي سوشل ورڪرن ئي سرانجام ڏنو آهي ۽ معاشي بدحالي جي ڪري سندس قرض واپس نه ٿيڻ جي صورت ۾ حڪومتي عملدارن کان پڻ ٻه هٿ اڳتي وڌي سندس گهرن تي پوليس چاڙهڻ، سندس عزت نفس ۽ چادر ۽ چارديواري جي تقدس کي پائمال ڪرڻ جو شرف پڻ انهن اين جي اوزي وڏيرن حاصل ڪري ورتو آهي، جيڪو ميڊيا جي آزادي کان پوءِ هاڻي ڍڪيو ڇپيو نه رهيو آهي ۽ اهڙيون ڪيتريون ئي رپورٽون اخباري صفحن جون زينت بڻجنديون رهيون آهن. هڪ ڏهاڪي کان به وڌيڪ عرصي کان ٿر ۾ ڪم ڪندڙ مختلف اين جي اوز پوري ٿر ۾ کڻي سوشل تبديلي نه به آڻي سگهيون هجن، پر ڪا هڪ اين جي او گهٽ ۾ گهٽ ڪو هڪڙو ”ماڊل وليج“ ئي کڻي سامهون آڻي ڏيکارين، ڪا هڪ ”ماڊل فيميلي“ ئي سامهون آڻي پيش ڪن ته به کڻي سندن سالن جي ڪارڪردگي کي مڃجي به سهي. ڪروڙين روپين جون بجيٽون رکندڙ اهي نام نهاد اين جي اوز اهو ثابت ته ڪري ڏيکارين ته سندس ڪم ۽ محنت جي نتيجي ۾ ڪو هڪڙو ڳوٺ، ڪو هڪڙو ڪٽنب معاشي توڙي سماجي طور تي پاڻ ڀرو ٿيو آهي، ڪاغذن ۾ ته کوڙ هوندا پر عملي طور ڪاري وارا ڪک لڳا پيا آهن.
شهرن کان سوين ميل پري جي ڳوٺن ۾ جڏهن آڌي رات جو ڪڏهن ماءُ جي جگر جو ٽڪر ڪنهن تڪليف وگهي رڙيون ڪري ٿو ۽ سندس واهر لاءِ مناسب ڊاڪٽر به موجود نه هجي ته انهي ماءُ جو ڪهڙو حال هوندو ۽ ٿر جي ڪنهن ڏورانهين ڳوٺ ۾ ڪو جهونو پنهنجي زندگي جا آخري ڏينهن به درد وگهي ڪيهون ڪندي پورا ڪندو هجي ۽ کيس ڪنهن شهر جي سٺي اسپتال ۾ پهچائڻ لاءِ ايمولينس ۽ دوا جو به انتظام نه هجي ۽ ٿر جي اهڙي ئي ڪنهن ڳوٺ ۾ ڪا ڳورهاري عورت ويم ويلي درد کان ڪيهون ڪندي هجي، ڳوٺ ۾ ڪا ليڊي ڊاڪٽر به نه هجي ۽ کيس مناسب وقت تي شهر پهچائڻ لاءِ ڪنهن سواري جي به سهوليت مهيسر نه هجي ته انهي مجبور عورت جي درد جي پڪار جو تدارڪ ڪير ڪندو؟ ۽ ٿر جي اهڙن ئي ڳوٺن ۾ بيماري وگهي ڦٿڪندڙ مريض جيڪي ايمولينس بجاءِ اٺن تي لڙڪندا اسپتال تائين پهچڻ کان پهرين ئي دم ڌڻي حوالي ڪندا هجن ۽ گهر ڌڻي ڳڀرو نوجوانن جا لاش وصول ڪندا هجن. انهي سڄي صورتحال کان پوءِ به جيڪڏهن ڪو انساني خدمتن عيوض صدارتي تغما سيني تي سجائي ڪنهن فائيو اسٽار هوٽل ۾ جشن ملهائيندي پنهنجي جيءَ حضوريءَ ۾ درٻاري تقريرون ٻڌي خوش ٿيندو هجي، ته اهڙي بيحسيءَ کي ڪهڙي سنگينيءَ جو تمغو پارائي سگهجي ٿو!؟
(روزانو عبرت حيدرآباد،
18، اپريل 2010)