ساحلي علائقن جي زندگي
ڪجهه سال اڳ هڪ مطالعاتي دوري جي سلسلي ۾ سنڌ جي ساحلي پٽي وڃڻ جو موقعو مليو. اعتبار ئي نه پيو اچي ته هي ساحلي پٽو به قدرتي ذخيرن ۽ خوبصورت منظرن سان مالامال آهي. ان ساحلي پٽي ۾ ايندڙ ضلعن ۾، خاص ڪري بدين ضلعي ۾ تيل جا ايترا سارا ذخيرا آهن.
سنڌ صوبو 140915 چورس ڪلوميٽرن جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي، جنهن جي آبادي پوري پاڪستان جي آبادي جي 23 سيڪڙو برابر آهي ۽ هي صوبو پاڪستان جي 17.7 سيڪڙو زمين والاري ٿو. هن صوبي جي 5.7 ملين هيڪٽر زمين پوکيءَ لائق آهي. جڏهن ته ڪيتري زمين درياهه جي پائڪ ۽ سم ۽ ڪلر جي زد ۾ اچي وئي آهي. هي صوبو، پاڪستان جي انڪم ٽيڪس جو 70 سيڪڙو ۽ سيلز ٽيڪس جي مد ۾ 62 سيڪڙو حصو ڏيندڙ صوبو آهي. ملڪ جي سمورين آئل فيلڊس جو 60 سيڪڙو ۽ گئس فيلڊس جو 44 سيڪڙو سنڌ ۾ آهن. ان کان علاوه پوري پاڪستان جي 56 سيڪڙو تيل ۽ 37 سيڪڙو گئس جي روزاني جي حساب سان پيداوار پڻ سنڌ صوبي ۾ آهي. اهي سمورا انگ اکر ٻڌائڻ جو مقصد صرف هي آهي ته ايتري امير سنڌ جي ڊيلٽائي ماڳن جي رهواسين جي اهڙي ابتر حالت ڇو آهي؟
اڳي اسين صرف ميڊيا وسيلي ٻڌنڌا، پڙهندا ۽ ڏسندا هئاسين. پر جڏهن اسان اتي وڃي پنهنجي اکين سان سندن زندگين کي ڏٺو ته سچ پچ لونءَ ئي ڪانڊارجي ويا.
ان ساحلي پٽي جو عوام بنيادي سهولتن کان تمام گهڻو پري آهي. اسان جي عام ڪاروهنوار واري زندگيءَ کان انهن جي دنيا ئي الڳ آهي، جنهن ۾ هنن جو ڪو ڌڻي سائين به ناهي. اهي بس ڪنهن يتيم ٻار جيان جياپي جي جنگ وڙهي رهيا آهن، کين نه رستي جي فڪر ۽ نه وري ڪو منزل جو اونو آهي.
هي علائقو ڊيلٽائي ماڳن ۽ ڪيٽين ۾ پکڙيل آهي. اتي درياهي ڇاڙهون، ۽ درياهه جي پائڪ جي ڪري زمين گهڻو تڻو بنجر ٿي چڪي آهي. اڳي تمر جا ٻيلا ساحلي پٽي جي حفاظت ڪندا هئا، سي به ختم ٿي چڪا آهن. پر هن علائقي ۾، جتي اسين اسٽڊي ٽوئر ڪرڻ آيا آهيون، اتي ته وڻ ٽڻ به ايترا نه آهن.
اسان کي سفر پنهنجيءَ جاءِ تي مزو ڏنو. اسين لاهين کان لهندا، ميدانن مان گذرندا، ڪٿي زمين ۽ ڇاڙهن جا گس لتاڙيندا، سنڌو نديءَ جي ڏندڪٿائي وهڪرن جيان سفر ڪري رهيا هئاسين. سنڌو نديءَ بابت ٻڌو آهي ته، هن عظيم نديءَ ڪنهن زماني ۾ پراڻا گس ڇڏي نوان رستا ۽ وهڪرا ٺاهيا ۽ هن مهراڻ جي واديءَ تي ڪيترا پنڌ ڪيا هئا. هيءَ ندي، زمين ٺاهڻ واري قدرتي ڪم ۾ موجوده اوڀارين برپٽ وارن علائقن کان اولهه جي جابلو ماڳن جي وچ واري ميداني پٽ تي پنهنجا هڪڙا وهڪرا جوڙيندي ۽ اڳوڻا وهڪرا بدلائيندي رهي. ان ڏس ۾ انگريز تاريخدان، سر هينري ايليٽ لکيو آهي ته، “دنيا ۾ اهڙي ٻي ڪا به ندي نه آهي، جنهن هن درياهه وانگر پنهنجو وهڪرو بدلايو هجي.” بهرحال ان لاڙ واري حصي ۾ سنڌو نديءَ، عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري، ان حصي کي ڊيلٽا جو روپ ڏنو آهي، جنهن کي انڊس ڊيلٽا يا ‘سنڌو نار’ ڪوٺيو ويندو آهي.
اسان اڳتي وڃڻ بجاءِ بدين ضلعي جي ساحلي علائقن جو دورو ڪري واپس موٽڻ جي ڪئي. اسان کي جتي قدرتي گئس ۽ تيل جا ذخيرا ڏسي خوشي پئي ٿي، اتي ان علائقي جا مقامي ماڻهن جي زندگين تي مايوسي پئي ٿي. اتي جي ماڻهن کي پيئڻ جي مٺي ۽ صاف پاڻيءَ جي سهوليت به مهيسر نه آهي. اسڪول ۽ صحت جهڙين بنيادي سهوليتن کان محروم اهي ماڻهن لاوارثن جيان زندگي بسر ڪري رهيا آهن.
اتي هڪڙي ڳوٺ ۾ مُني صديءَ جي پوڙهي کان جڏهن حال احوال پڇيم ته هُو روئي جواب ڏيڻ لڳو. لڙڪ سندس ڪُراڙيون پنبڻيون پُسائي، سُونهاري ۾ گم ٿيندا ٿي ويا. هو ڳالهيندي ڳالهيندي رڪجي ٿو پوي ۽ هڪ ٿڌو ساهه کڻندي چوي ٿو ته اسان جي ليڊرن کي ڪو اونو ئي ناهي. اهي ووٽ وٺي وڃڻ کان پوءِ هڪ ڏينهن به اسان کان لڙي نه آيا آهن. اسان جي ٻچن جي روزي زرعي زمين تي آهي پر سمنڊ ۾مناسب پاڻي نه ڇڏڻ ڪري سمنڊ اجگر جيان اڳتي وڌي رهيو آهي ۽ اسان مسڪينن جو زمينون ڳڙڪائي رهيو آهي. هو چوي ٿو ته زمينون پوکڻ جيترو پاڻي ته پري رهيو پر هينئر ته اسان وٽ صاف ۽ مٺو پاڻي پيئڻ لاءِ به دستياب ناهي. نياڻيون ميلن جا ميل پنڌ ڪري اوسي پاسي مان ٽيوب ويلن مان پاڻي ڀري ٿيون اچن پر اهو پاڻي به پيئڻ جي لائق ڪٿي آهي، بس ڇا ڪيون پاڻي جي نالي تي زهر پيءَ رهيا آهيون. ڪو والي واهر ناهي، ٻار آهن ته اسڪول ناهن، جي اسڪولون آهن ته ماستر ناهن، بيماري سيماري لاءِ ڪو بنيادي صحت گهر ناهي، جي ڪٿي ڪو صحت گهر آهي ته اتي ڊاڪٽر ناهي، غريبن جي صحت سيکڙاٽ ڪپائونڊرن جي رحم ڪرم تي ڇڏيل آهي. انهي ڪراڙي جون اهڙيون دل جهوريندڙ ڳالهيون ٻڌي اکيون ڀرجي آيون، بس اسان وٽ هن کي ڏيڻ لاءِ سواءِ آٿت جي ٻيو ڪجهه به نه هو. ان ويل مون کي اهي وائيٽ ڪالر حڪمران ياد آيا جيڪي هينئر ته هاءِ سڪيورٽي زون ۾ ٿا رهن، سندس پروٽوڪول لاءِ اڳيان پويان پوليس جون موبائلون آهن، جيڪي اليڪشن جي وقت انهن ئي ميرن ڪپڙن واري خلق خدا سان گڏ ويهي ڪوڙا وعدا ڪري کيس سونهري خواب ڏيکاري ووٽ وٺي ويا ۽ اڄ کين لڙي نهارڻ لاءِ به تيار ناهن.
اسين بدين کان ٿي جڏهن ڪيٽي بندر پهتاسين ته اتي زندگي ويتر ئي خراب هئي. اسان پنهنجا قديم ماڳ توڙي اهڙا قديم بندر اجاڙي ڇڏيا آهن. اڳي هي مشهور بندرگاهه هيو، ڪنهن دور ۾ هي بندر وچ ايشيا ۽ ننڍي کنڊ جو مشهور واپاري مرڪز هيو. چون ٿا ته هن بندر مان مڪران، عدن، بمبئي، گجرات، ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ ملبار جي ملڪن ڏانهن واپاري مال ويندو هو ۽ پنجاب ۽ اتر هندستان کان واپاري درياهي ۽ سامونڊي رستن وسيلي هن بندر تي تجارت ڪرڻ ايندا هئا. سترهين ۽ ارڙهين صديءَ ڌاري به هي بندر سنڌ ۾ مڇي ۽ پکيءَ جي واپار جي حوالي سان عروج تي هيو. چون ٿا ته درياهي زلزلن ۽ ڌٻڻن سبب هي بندر اجڙي ويو.
ميجر جنرل هيگ پنهنجي ڪتاب ”دي انڊس ڊيلٽا ڪنٽري“ ۾ ڄاڻايو آهي ته، قديم وقت ۾ سنڌوندي پاتال بندر وٽ اچي ڇوڙ ڪندي هئي. هن قديم شهر ۽ بندر جا آثار ڪيٽي بندر ۽ شاهبندر جي لڳ سرکاڻي ڪريڪ ۾ ٻڏل آهن، پر ڪڏھن ڪڏھن سمنڊ جي ويرن لھڻ چڙھڻ مھل نظر ايندا آھن.
بهرحال هن قديم بندرگاهه جي باشندن جي زندگي مڙني سهولتن کان وانجهيل نظر آئي. ڇنل چپلين سان معصوم نياڻين جي هٿن ۾ ڪتابن بجاءِ پاڻي جا بادلا هئا، جيڪي اهي ڏورانهان پنڌ ڪري ڀري ٿي آيون. ڪجهه لٽر پاڻيءَ جو ڪين اتي 50 روپين ۾ ٿي مليو. عورتون ڄار ڪتڻ ۾ لڳل هيون، سندن اکين ۾ روشن مستقبل جا ڪي به سونهري خواب نه هئا، تعليم نه هئڻ ڪري اتان جا مهاڻا پيٽو سيٺين ۽ ٺيڪيدارن وٽ گروي ٿيل آهن، جن قرض ۽ ڳري وياج عيوض انهن مهاڻن جي ڪٽنبن کي سالن کان ئي پاڻ وٽ گروي ڪري رکيو آهي. جيڪا مڇي، ڪراچيءَ جي مارڪيٽ ۾ 700 کان 800 سئو في ڪلو ۾ وڪرو ٿئي ٿي، اها مڇي هتان ٺيڪيدار 80 کان 100 روپئي في ڪلو ۾ وٺي سندن پگهر جي پورهئي تي پنهنجا ماڙيون بنگلا اڏايو ويٺا آهن. حڪومتي بي ڌڻيائپ جي ڪري انهن ٺيڪيدارن جي ظلم جي بازار گرم آهي، کين ڪو ڪڇڻ وارو ئي ناهي. ٻئي طرف اهي معصوم مهاڻا جن جي خاندانن جي خاندانن انهن ٺيڪيدارن وٽ پورهيو ڪيو آهي پر انهن جو قرض اڃان تائين لهي ناهي سگهيو ۽ اهي ويچارا خبر ناهي اڃان ڪيترو عرصو انهن ٺيڪيدار جا غلام بڻجي سندس لاءِ پورهيو ڪندا رهندا. وچ سمنڊ جي هڪ ٻيٽ تي رهندڙ انهن مهاڻن سان جڏهن روبرو ملاقات ٿي ته ڏکن، ڏاکڙن جو هڪ نه کٽندڙ هڪ طويل داستان هو، سندس گهر ۾ هڪ ڏينهن کان وڌ کائڻ لاءِ راشن ئي نه هو، بس آڻين ۽ چاڙهين جي ڪرت تي وچ سمنڊ ۾ الله جي آسري پاپي پيٽ جي بک اجهائڻ لاءِ جدوجهد ۾ مصروف هئا. تعليم، صحت ۽ صاف پاڻي سندن بنيادي حق آهن جيڪي رياست هنن کي مهيا ڪري ڏيڻ لاءِ پابند آهي پر اهي انهن سمورين بنيادي سهوليتن کان وانجهيل ڏٺاسين، تڏهن دل ته چيو روئي ڏجي پر وري سوچيم زمانو ته ظالم آ ديوانو چوندو.
مون جڏهن سنڌ جي ناليواري پاڻي ماهر زاهد حسين جلباڻي کان سنڌ جي ساحلي پٽيءَ ۽ انڊس ڊيلٽا متعلق ڄاڻڻ چاهيو ته هن چيو ته سنڌ جي ساحلي پٽي، جيڪا 350 ڪلوميٽرن تي مشتمل آهي. پاڪستان مان ٻاهر برآمد (export) ٿيندڙ مڇي جي 48 سيڪڙو پيداوار انهي ساحلي پٽيءَ مان ٿئي ٿي. ان کان علاوه سامونڊي مڇي جو 71 سيڪڙو ۽ تازي پاڻي واري مڇي جو 65 سيڪڙو ذريعو پڻ سنڌ ۾ آهي. انڊس ڊيلٽا جيڪا 6 لک هيڪٽر تي مشتمل 17 ڪريڪس (creeks) رکي ٿو، جيڪو گهڻي ڀاڱي ٺٽي ۽ بدين جي ضلعن کي والاري ٿو.
انڊس ڊيلٽا جيڪو مڇين جي مختلف قسمن، زراعت، تمر، مال مويشي ۽ ٻه ملين کان مٿي آبادي جو هڪ وسيع گهراڻو آهي. هُو چوي ٿو ته سمنڊ ۾ مناسب ۽ گهُرج مطابق پاڻي نه ڇڏڻ ۽ سامونڊي چاڙهه سبب صرف ٺٽي ضلعي جي 0.5 ملين هيڪٽر زرعي زمين ضايع ٿي چڪي آهي، جنهن سبب 4 لک مهاڻن جي ڪٽنبن جي حياتيون داءُ تي لڳل آهن. ڏينهون ڏينهن زرعي زمين جي گهٽتائي، کاڌ خوراڪ جي ذريعن جي کوٽ، فصل جي لاءِ ٻج جي اڻهوند، پيئڻ جي پاڻي جي مسلسل کوٽ، مال مويشي ۾ موت جي وڌندڙ شرع پڻ هتان جي ماڻهن جي زندگي تي تمام گهرو اثر ڇڏيو آهي. نتيجي ۾ شاهوڪار سنڌ جا معصوم ماڻهو ڪنهن بددعا جهڙي زندگي گهارڻ تي مجبور آهن.
اسان کي ٻئي ڏينهن تي سنڌ اسيمبليءَ ۾ چونڊيل نمائندن سان ملڻو هيو ۽ ساحلي پٽي جي مسئلن تي ساڻن ڳالهائڻو هو، پر انتهائي افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته هنن کي هينئر قومي مفاهمت مان فرصت ئي ناهي، جو ويهي سنڌ جي ڏتڙيل ماڻهن جي دردن جو درمان ڪن، جن کين پوري سنڌ اسيمبليءَ جون سيٽون ڪلين سويپ ڪري ڏنيون ته وڃو اڪيلي سر حڪومت ٺاهيو ۽ سنڌ جي حقيقي نمائندي ڪري عوام جا مسئلا حل ڪريو. پر اسان جذباتي ماڻهو اسان کي ڪهڙي خبر هئي ته هن عوامي حڪومت ۾ سنڌ سان اهڙي ويڌن ٿيندي. سنڌوءَ جي پيٽ ۾ واري پيئي اڏامي، سنڌ کي حصي جو پاڻي قدرتي کوٽ ڄاڻائي گهٽ ڏنو ٿو وڃي، پر سي جي لنڪ ڪئنال وهائڻ لاءِ پاڻي موجود آهي. ارسا جا ميمبر ارسا چيئرمين جي غلط فيصلي خلاف استعيفائون ٿا ڏين پر اقتدار ڌڻين کي پرواهه ئي ڪانهي. جيڪڏهن پيپلز پارٽي جي حڪومت جنهن کي سنڌ وارن پنهنجي عوامي حڪومت سمجهندي هميشه جيءَ ۾ جايون ڏنيون آهن سا ئي سنڌ کي پنهنجي حصي جو جائز پاڻي وٺي ڏيئي نٿي سگهي ته پوءِ آخر دانهن ڪهڙي در ڏجي؟ ٺٽي ضلعي مان چونڊيل صوبائي اسيمبليءَ جي ميمبر حُميرا علواڻيءَ اسان کي غور سان ٻڌو، هن مسئلا نوٽ به ڪيا، پر پارٽيءَ ۾ هر ڪنهن جي جلدي نٿي ٻڌي وڃي ۽ جنهن جي ڪير ٻُڌي ٿو يا جنهن جي هٿ وس معاملا آهن اهي هينئر اقتدار جي هندوري ۾ لڏي رهيا آهن ۽ غريبن جي مسئلن کان بي نياز اهي هينئر اي.سي ڪمرن جي آرامده ڪرسين تي سڪون جي ننڊ پيل آهن، هينئر کين ڪهڙي ضرورت آهي جو اسلام آباد جي خوبصورت موسم کي ڇڏي ڪري اچي تتل واري تي وسندڙ انهن مسڪينن جي دردن جو درمان ڪرڻ لاءِ ڪهي اچن.
اسان جي پاڻي ماهرن جي راءِ مطابق، اسين ساحلي پٽي ۽ انڊس ڊيلٽا کي بچائي سگهون ٿا، پر ان جي لاءِ هڪ خودمختيار باڊي ٺاهڻ جي ضرورت آهي، جيڪا سمنڊ مان ڏينهون ڏينهن ختم ٿيندڙ حياتيات جو اڀياس ڪري، ان جي بچاءَ لاءِ هڪ لائحه عمل جوڙي، ماحول کي آلودگيءَ کان پاڪ رکڻ لاءِ اُپاءُ وٺڻ لاءِ ڪم ڪري. گڏوگڏ اتان لڏي ويل ماڻهن جي ٻيهر آبادڪاريءَ لاءِ ٺوس قدم کڻي، کين زرعي آبادڪاري لاءِ معاشي مدد ڪري ۽ حڪومت وقت جلد کان جلد ڊائون اسٽريم ڪوٽڙيءَ ۾ 10 ايم ايف پاڻي ڇوڙ جي خاطري ڪرائي، تمر جي ختم ٿيندڙ ٻيلن جي ٻيهر آبادڪاريءَ تي ڌيان ڏنو وڃي. سوشل سروس سيڪٽر ۾ هنگامي بنيادن تي منصوبا جوڙيا وڃن، تعليم، صحت، پاڻي ۽ مائڪرو ڪريڊٽ هيلٿ جا پروگرام جلد کان جلد متعارف ڪرايا وڃن، قدرتي آفتن، سامونڊي طوفانن کي منهن لاءِ جاڳرتا مهم هلائي وڃي ۽ هڪ ڊزاسٽر مئنيجمينٽ انسٽيٽيوٽ "Disaster Management Institute" قائم ڪيو وڃي. اتان جي ماڻهن جي سياسي توڙي سماجي سگهه توڙي شعور وڌائڻ لاءِ سول سوسائٽيءَ کي اڳتي وڌي اچي ڪردار نڀائڻ گهرجي.
ان ڏس ۾ ساحلي پٽي جي، خاص ڪري اسان جي ميڊيا تي تمام گهڻي ذميواري عائد ٿي ٿئي ته اهي وڌ کان وڌ انهيءَ مسئلي کي فوڪس ڪري اجاگر ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ته جيئن اقتدار ڌڻين جي ڪنن تائين انهن مسڪينن جي آهن ۽ دانهن کي پهچائي سگهجي جيڪي هينئر مفهامت جي نالي تي اقتدار جي مزي ۾ مست آهن.