نئين ايسٽ انڊيا ڪمپني
اهو سوچي هلندڙ موضوع کي ختم ڪرڻ جي ڪيم. وري ڪجهه هيئن به هيو ته هاڻ جيڪي لکان ها سو شايد ڪجهه وڌيڪ تلخ حقيقتون هجن ها. مون کي هڪ وڪيل دوست جي ڳالهه ياد آئي جنهن ٻڌايو ته هن هڪ دفعو ڪنهن بين الاقوامي سيمينار ۾ تقرير ڪندي چيو هيو ته، ”ڪير ٿو چوي ته اسان وٽ تحرير ۽ تقدير جي آزادي نه آهي، اسان کي ملڪ جي آئين جي فقري نمبر فلاڻي تحت تحرير ۽ تقرير جي مڪمل آزادي آهي. تنهن ڪري مون سوچيو آهي ته آئون مڪمل آزادي سان ڳالهائيندس. پر ڳالهائڻ شروع ڪرڻ کان پوءِ خيال آيو ته آئين ۾ تحرير ۽ تقرير جي آزادي جي تحفظ جو ذڪر ته ضرور آهي پر اهو ڪونه لکيل آهي ته ان کان پوءِ جيڪي ٿيندو تنهن جي تحفظ لاءِ ڪهڙو بندوبست آهي؟“ متان مون به اهو سوچي انهيءَ موضوع جي جان ڇڏي هجي. هونئن به هيءَ ڌرتي بادشاهن جي آهي. هڪ شهزادو ويندو آهي ته ٻيو ايندو آهي، اسان جهڙن ملڪن ۾ جمهوريت پنهنجي منتخب آمر ٽولي کي چونڊيندي آهي. ماڻهن جو حافظو ڪمزور آهي يا وري بک، بيروزگاري ۽ مسلسل استحصال ماڻهن کي اهڙو ته نستو ڪري ڇڏيو آهي جو هاڻ شايد ماڻهن مان اميد ئي ڇڏائجي ويئي آهي. ڪنڌ نمايو، ساهه سانڀيو پيا پيهجن.
جمهوريت تان ياد آيم ته ڪجهه وقت اڳ لاهور ۾ هڪ غريب پر بااصول ٽريفڪ واري هڪ ميمبر صاحب جي گاڏي روڪي جنهن تي نمبر پليٽ بدران فقط ميمبر اسيمبلي لکيل هيو جا ڳالهه قانون جي خلاف هئي. نه رڳو مال روڊ تي مار کاڌائين پر نوڪري به چٽ ٿي ويس. انهيء واقعي مون کي لنڊن ۾ ٿيل ساڳي طرح جي حادثي جي ياد ڏيارائي. انگلستان ۾ جتي قانون جو راڄ آهي اتي هڪ ڇُوٽ اها آهي ته جي پارليامينٽ جو سيشن هلندڙ هجي۽ ڪورم پورو ڪونه پيو ٿئي (جو اڪثر طرح ٿيندو به آهي) ته ميمبرن کي ڳوليندا ته جتي به هجن فوراً حاضر ٿين. انهيءَ حاضري جي تڪڙي سڏ دوران جيڪڏهن ڪو پارليامينٽ ميمبر ٽريفڪ جي سگنل جي ڀڃڪڙي ڪري بشرطيڪه اهڙي ڀڃڪڙي ڪنهن ٻي گاڏيءَ واري يا راهگير لاءِ خطرناڪ نه هجي ته هن جو چالان نه ٿيندو. اها اسي جي ڏهاڪي جي وچ جي ڳالهه آهي ته هڪ ميمبر ٽريفڪ سگنل تي نه بيٺو. فوراً کيس پوليس روڪيو . ايم پي صاحب گاڏي جي شيشي تي لڳل ايم پي جي ننڍڙي اسٽيڪر ڏي اشارو ڪيو. سپاهيءَ جي پڇڻ تي ته ڇا هو پارليامينٽ جي تڪڙي سڏ تي وڃي رهيو آهي، هن هاڪار ڪئي. فرض شناس پوليس واري کيس وڃڻ ته ڏنو پر هڪدم پُڇا ڪيائين ۽ خبر پيس ته پارليامينٽ يا هائوس آف ڪامنز جو ته اُن ڏينهن اجلاس هوئي ڪونه. فوراً لکي رپورٽ پيش ڪيائين جا اسيمبليءَ جي اسپيڪر وٽ پهتي. ايم پي اي صاحب کان نه رڳو جواب طلبي ٿي پر خود هائوس آف ڪامنز ۾ ايڏو ته گوڙ ٿيو ۽ پريس انهيءَ مسئلي کي کنيو ته اهڙو ماڻهو اسان جي نمائندگي جي قابل ئي ڪونهي جو ملڪ جو قانون ٽوڙي ٿو. نيٺ ايم پي اي صاحب کي استعيفا ڏيڻي پئي.
ڇا ٿا ڀانيو.... جمهوريت انهيءَ کي چوندا آهن. اسان جي پياري جمهوريت ۾ في الحال ته سپاهيءَ جا ٻچا رُلي وڃن ها. ڪنهن کي ياد آهي ته ڪيترن ڪامورن پنهنجي ئي آفيس ۾ وزيرن کان، ميمبرن کان، پارٽي ڪارڪنن کان گاريون ته کاڌيون هونديون پر مار به کاڌي هوندي. اڃا ڪالهه ئي هڪ دوست ٻڌايو ته هڪ وزير صاحب ڪي ڊي اي جي ڊائريڪٽر جنرل کي چيو ته ”اسان جو ڪُتو ۽ اسان تي ئي ڀونڪي ٿو.“ اهو ڊي جي صاحب، ڊي جي به سندن ئي مهرباني سان ٿيو هو. شايد اهڙو مان لهندو به هجي. پر ائين ڇو ٿئي ۽ جي ائين ٿيندو آيو ته ڪهڙو باضمير شخص رياستي ادارن جي مضبوطيءَ لاءِ ڪم ڪرڻ جو سوچيندو؟ پوءِ.... متان اهڙو وقت نه اچي جو هر ٻيو سرڪاري ملازم فقط لٽ مار ڪرڻ لاءِ سرڪاري نوڪري اختيار ڪري نه ڪي قوم ۽ ملڪ جي خدمت ڪرڻ لاءِ. ائين ته ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي راڄ ۾ ٿيندو هيو ته ڪليڪٽر ڪمپني بهادر وٽ هيترو پئسو جمع ڪرائيندو. پر ڪمپني بهادر ڇو؟ هي جي مُغل هيا سي ڇا ڪندا هيا؟ تاريخ لکڻ وارا ڀولڙا ڪجهه به چَون حقيقت هي آهي ته هندوستان ۾ پرڳڻا ۽ صوبيداريون وڪامبيون هيون. مالگذاري شاهي خزاني جو حصو هوندو هيو. جي شير شاهه سوريءَ جهڙو ڪو آيو ته جرنيلي رستا ٺهيا نه ته عوام تي ٽڪو به خرچ ڪونه ٿيندو. خزانو، خواجه سرائن، رنڊين ۽ مُجرن تي يا خوشامدين تي لُٽبو.
(آڪٽوبر، 1999ع)