قصو ڪجهه درويشن جو
عام طور تي ائين چيو وڃي ٿو ته ڀٽي صاحب جي دور حڪومت ۾ ئي نوان رواج پيدا ٿيا. اهليت بدران سفارش اهم ٿي ويئي. جمهوريت ۽ عوام جي ڳالهه ڪرڻ وارو ذوالفقار علي ڀٽو اندر ۾ ته وڏيرو به هيو. هڪ پاسي هو مائوزي تنگ، هو چي منهه ۽ سوئيڪارنو کان متاثر هيو ته ٻئي پاسي هن اهو به ڏٺو پئي ته ڪيئن شاهه ايران ۽ مارڪوس جهڙن حڪمرانن فقط دوست نواز پاليسي ۽ تمام سرڪاري ادارن تي ڪُل تصرف ۽ سندن ذاتي وفاداري کي ماهرن ۽ پيشه ورانه ماڻهن جي تقدير لاءِ لازم بڻائي ڇڏيو. پر اهو ڪلچر اڳ ئي شروع ٿيل هيو. فرق فقط اهو هيو ته سفارش ۽ ذاتي وفاداري کي بنياد بڻائڻ ۽ اهم سرڪاري عهدا ۽ وسيلا ورهائڻ هڪ ته اڃان شروعاتي مرحلي ۾ هيو ٻيو وري ڪجهه حالتون بهتر هيون. ڪجهه ته سياستدانن جي ٽولي ۾ اڃا سوڌو محترمه فاطمه جناح، خواجه ناظم الدين، جي ايم سيد، غفار خان، ڀاشاني، بزنجو، مري برادران ۽ ڪيترائي ٻيا قدآور ماڻهو مصروف عمل هئا ۽ ڪنهن به ڪُڌي ڪم کي نندڻ جي صلاحيت رکندا هئا. وري سرڪاري ڪامورن ۾ ڪجهه لَڄَ ۽ غيرت هوندي هئي. ايوب خان بطور صدر پاڪستان به سيڪريٽرين کي مختلف ڪمن ۾ سفارش ڪئي هوندي. کيس کُتا جواب به مليا هوندا. پر ايوب خان ڪنهن ڪاموري کي خلاف قانون ۽ قاعدن برخلاف ڪم ڪرڻ لاٰءِ ڪڏهين به نه ئي مجبور ڪيو ۽ نه ئي سندس ناڪار جو پلاند ورتائين. ڀٽي صاحب جيڪي ڪيو سو ڪيو پر مرد مومن ضياءَ الحق آپيشاهي جو هڪ بدترين مثال هيو. ضياءَ الحق کي پوريءَ ريت خبر هئي ته سندس حڪومت غير آئيني ۽ غير جمهوري آهي. هن ذاتي وفادارين تي مشتمل شورائي نظام آندو. ناظم صلوات، سوشل ايڪشن ڪميٽي، زڪوات ڪميٽيون، مڪاني ادارن جون نالي ماتر چونڊون، هي سڀ هٿڪنڊا هئا جن جي ذريعي ضياءَ الحق ذاتي وفادارن جو هڪ مضبوط ٽولو ٺاهي رهيو هو، جيڪي هُن سان اقتدار توڙي وسيلن تي قبضي ۾ سڌي يا اڻ سڌي طرح شامل هجن. ضياءَ الحق ۽ سندس مومن ساٿي جيڪا هڏي چچري اڇلائين، ان کي سندس ٿاڦيل نظام جا صالحين چوسين. پهريون دفعو هن ملڪ ۾ باقاعده ۽ منظم طريقي سان هڪ اهڙو نظام وجود ۾ آندو ويو، جنهن جا بنيادي مقصد توڙي ديرپا ۽ دائم اثر اهڙي ريت ٿيا جو ملڪ جي واسين محسوس ڪيو ته جتي طاقت هجي اتي پُڇ لوڏجي. حاڪم ڏاڍو آهي پر مُربي آهي. هاڻي يا ته مربي جي احسان مند طبقي ۾ شامل ٿجي يا پيو گهاڻي ۾ پيسجي. پهريون دفعو دولت ۽ پئسي جو اظهار ٿيڻ لڳو. رشوت ۽ چور بازاري، هيروئن ۽ ڪلاشنڪوف ڪلچر وانگيان عام ٿي ويئي.
پهريائين واهن تي کاٽيون ٿينديون هيون، روڊن جا ڪنارا دريشي ٿيندا هئا. سرڪاري عمارت جي سالياني مرمت ٿيندي هئي. اي سي، ڊي سي دورا ڪندا هئا. عدالتون هلنديون هيون. هاڻ کاتا ۽ نوڪريون وڪجڻ لڳيون. پر اڃان پس پرده ۽ لڪ ڇپ ۾ ٿيندو رهيو. ضياءَ الحق جي يارهن سالا دور ۾ سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن صرف ٻه دفعا چٽاڀيٽيءَ وارو امتحان ڪرايو. ائين هيٺين توڙي وچولي طبقي جي ذهين ۽ هوشيار نوجوانن لاءِ عزت ڀري نوڪريءَ جو موقعو ختم ٿيڻ لڳو. باقي انهيءَ دور ۾ ڪيترائي ذاتي نوڪر، پيگ پيالا ٺاهي ڏيندڙ، عزيز قريب وڏيرن ۽ وڏن وزيرن ڀرتي ڪرائڻ جو رواج وڌو.
1988ع ۾ پ پ پ حڪومت ۾ آئي. ماڻهن جي اميدن ۽ آسرن تي جيڪي پاڻي ڦريو سو ڦريو. هڪ پاسي، نه ڪميشن کان امتحان وٺرائن ۽ نه کاتن کي اجازت ڏين ته ٻئي پاسي جيئن پارٽي جا جيالا، وزيرن اميرن جا مائٽ، عزيز توڙي سفارشي ڀرتي ٿيا، سا سڀ ڪنهن کي خبر آهي. نوڪريون ڪيئن وڪاڻيون اها به عام کي خبر آهي.
حڪومتن ۾ هڪ ڳالهه ٻين ڳالهين سان گڏ مشترڪه هئي ته ميرٽ جا ڌاڻا ڪڍبا. نوڪر شاهيءَ کي هيسائبو. دڙڪن ۽ داٻن ۾ رکبو ۽ انهن کان پنهنجا جائز ناجائز ڪم وٺبا. خوف، هراس ۽ ڀوءَ جي اهڙي ته فضا حڪمرانن پيدا ڪئي جو ڪنهن به عزت واري ماڻهو ۽ ذهن رکندڙ لاءِ سرڪاري نوڪري اهڙو ڪنڊو بڻجي ويو جو نه ڳڙڪي نه وري اُڳري.
اهو محترم ضياءَ الحق جو ئي دور حڪومت هيو، جڏهن ڪي سَڌڙيا اُسريا، جي سڄي مارشل لا دور توڙي نيم مارشل لائي جمهوري نظام ۾ گورنر جهانداد خان توڙي عباسيءَ جي نڪ جو وار رهيا. ان کانپوءِ ايندڙ حڪومتن ۾ به سندن نالي کانسواءِ مشاورت نامڪمل سمجهي ويندي هئي. انتهائي ذهين پنهنجي ڪم تي مڪمل دسترس رکندڙ، پر وٽن انڪار ڪونه هوندو هيو. حڪمرانن کي خوش ڪرڻ لاءِ کين سڀ طريقا ايندا هئا. هر ايندڙ حڪومت هِنن کانسواءِ پاڻ کي نامڪمل سمجهندي هئي ۽ هو ائين ئي طاقت ۽ اختيار جون منزلون طئه ڪندا آيا. هڪ صاحب ستر ڏهاڪي جي شروعات ۾ سورهين گريڊ ۾ هوندو هيو. جن مقابلي جا امتحان ڏنا اهي 25 سالن ۾ ويهين گريڊ ۾ به ڪونه اچي سگهيا. پر هي صاحب ٻاويهين گريڊ ۾ اچي ويا. هر حڪومت ۽ سياستدان اهڙن ماڻهن کي استعمال ڪيو ۽ هو به صاحب اختيار جي اشاري تي هلڻ ۽ طاقت جون منزلون طئي ڪرڻ لاءِ خوشي سان استعمال ٿيندا رهيا. قومي ادارن کي ڪهڙو فائدو رسيو اها ته حڪومتن کي ڄاڻ.
(آڪٽوبر، 1999ع)