اڪبر دايو
هاڻ عبدالستار رند، جي سندس نالو صحيح آهي ۽ اڃا سوڌو سلامت آهي ته سندس الا جي ڪهڙو حشر ٿيو هوندو! پر حقيقت اها آهي ته اسان جي معاشري جو هڪ انتهائي ڀيانڪ پهلو آهي ”جيل جي دنيا“. ۽ ان تي ڪو مؤثر انداز ڪم نه ٿي سگهيو آهي.
اسان جو دوست ”يوسف لغاري، ڪافي وقت اڳ جيل ۾ هو ته سياسي قيديءَ طور جڏهن ٻاهر آيو ته تَتَو ٽامِڻي ٿيو ويٺو هو. جيل جي دنيا جون اهڙيون ته خبرون ٻڌايائين جو تاڪَ لڳي ويا. ههڙو انڌير! چيائين ”ماما! آئون جيل سڌارڻ لاءِ تحريڪ هلائيندس“. يوسف هڪ باضمير گهڻگهرو ۽ دردمند دل رکندڙ انسان آهي. جيل جي حالتن تي شايد ڪو ڪتابچو به لکيو هئائين يا ڪوشش ڪئي هئائين. انساني حقن جي ڪميشن جي حوالي سان به سندس ڪافي ڪوششون آهن، خاص طور جيل جي دنيا جي تاريڪ پهلوئن کي منظر عام تي آڻڻ ۾. هڪڙو ته ايڏو پراڻو ناميارو وڪيل هوندي اسان کان به ٺپ ”ڦڪڙ“ . جي اوهان في ڏني ته به مهرباني جي نه ته به مامو ويچارو وهيو وڃي. وري بامروت ماڻهو، پيٽرول ۾ ٻڌو پيو هوندو آهي. موٽر ته ڪا ڦٽل سٽل ڪڏهين ڪڏهين نظر ايندي آهي. (يوسف کان معافي سان) پر وري به آئون کيس عرض ڪندس ته انهيءَ سلسلي کي وري جوڙيو. اسان واري ڪامورڪي لڏي کي ٻپهرن جو ناشتي واري ماني وسريو وڃي. تر جي ايم پي اي، ايم اين اي ۽ وزير کي سلام ڪرڻو. ”قبلا“ به هاڻ بي شمار ٿي ويا آهن. هڪڙي جي حاضري ڀرجي ٿي مس ته ڳڻتي ٻئي جي ناراضگيءَ جي. رهيا سياستدان، ته ادا! اڳي فرعون ۽ فرعون جون وصفون ٻڌندا هئاسين، هاڻ ته ڏسون به پيا. بقول هڪ ميمبر صاحب جي ”هي منهنجو حلقو آهي، هتي منهنجي اجازت کان سواءِ ڪير ساهه به نٿو کڻي سگهي“. سبحان الله!! ساراهه ان سبحان جي..... بقول ڪنهن ته،
”جس نے ميری گائے بنائی.....“
سو انهن مان ڇا ورندو جن جي اجازت سان ساهه کڻبو. مڙيئي اسان ئي ڪي لوليون لنگڙيون هٿوراڙيون هڻون.
ڄام ساقي هيڏو سارو وقت جيل ڪاٽيو. سندس سٻاجهڙيءَ معصوم زال پريشان ٿي پاڻ کي زندگيءَ جي قيد مان آجو ڪيو. هاڻ پاڻ سرڪاري عهدو پيو ماڻي. وزيراعليٰ جو خاص معاون آهي. ڪجهه پنهنجائي تجربا بيان ڪري ته به گهڻو فرق ايندو. سرڪاري سطح تي ڪيئي جيل سڌار ڪميٽيون ٺهيون. لڳي نٿو ته ڪو خاص کڙتيل نڪتو. ها، البته هڪ خبر ضرور هئي ته، هوم سيڪريٽري شاهد حامد اوچتو ڪراچي جي جيل (شايد سينٽرل جيل) جو معائنو ڪيو. پاڻ صاحب جن جيل جي صفائي، کاڌي پيتي ۽ رهڻي ڪهڻيءَ جي نظام کان ڏاڍا مطمئن ٿيا (هي ته ڄڻ موهن جي دڙي جي معاشري جي تعريف هجي يا متان گهڻو ئي وڻي ويو هجين). اُتي قيدين صاحب موصوف کي ٻڌايو ته اسان کي ماني تمام سٺي ملندي آهي. افطار جو بندوبست به اطمينان بخش آهي، کجورون به ملنديون آهن. وغيره وغيره.
جهڙو هز ماسٽرس وائيس. ڀونپو!! مٿان رڳو ڪُتي جي شڪل ڪانه ٺهيل هئي. خبر مان ئي ظاهر آهي ته، جيل انتظاميه جي ڪنهن فرد، اخباري نمائندي صاحب کي نه رڳو ڪڪڙ ڍوءَ تي کارايو آهي پر سندس روزه ڪُشي يا باقي رهيل روزن جي افطار جو به بندوبست سٺو ڪيو آهي. ڍَڪي ڀلي! اهڙيون خبرون ته نه ڏياريو جو پڙهڻ وارو ٽوٽڪو سمجهي ۽ ويچارو مشڪرو به شرمسار ٿئي. جي انتظام سٺو رکيو اٿو ته جَسِ هجيوَ. الله سائين جزاءِ خير ڏيندو. هونئن به قيدي کڻي ته ڪيڏي به سنگين جرم جي سزا ۾ ڇو نه هجي. هڪ ته انسان آهي ٻيو ته سندس ڪيل نه ڪيل جرم جي سزا اڳيئي پيو ڀوڳي. هي جو چون ٿا.
مري کو ماري شاهه مدار......
وري هڪ ٻيو به عجيب پهلو آهي. اهو اسان جوڊيشل حوالاتن ۾ ڏٺوسين. حوالات ۾ ماني جو ٺيڪو ٿيندو آهي. خبر پوندي ته سائين جي سرڪاري اگهه آهي رپيو ماني ۽ ٽي رپيا دال سبزي ، ڇهه رپيا گوشت جي پليٽ، ته توهان وٽ ٽينڊر ايندو چار آنا ماني، اٺ آنا دال سبزي، ڏيڍ رپيو گوشت جي پليٽ، معنيٰ الاجي ڇا! پر ايترو ته انڌو به سمجهندو ته ايترن پئسن ۾ نه لوڻ ايندو نه بصر جي هڪ ڪڻيءَ .پوءِ يا ته قيدين کي ٺپ آڱوٺو ۽ بل ڪوڙا! يا وري جرم جي دنيا جو کيل. انهيءَ بهاني نياپي نڙي، خبر چار هيٺانهين مٿانهين لاءِ به پنهنجو ماڻهو هجي، ”ماني جو ٺيڪيدار“. گهڻي سهوليت ٿي پوندي. پر سهوليت ته صرف ڪنهن ڌُر کي هوندي. باقي جي نڌڻڪا آهن سي ڪيڏانهن وڃن؟ هر ملزم به ته مجرم ڪو نه هوندو آهي. ۽ هر مجرم به ضروري ناهي ته هو ”جين والجن“ نه هجي. سنڌي معاشري ۾ ته صوبيدار، تپيدار ۽ وڏيري جي ٽڪنڊي ڦيريءَ ۾ انيڪ بيگناهه حياتيون کاريو ويهن. ڪو به انهن جي مدد نٿو ڪري سگهي. سنڌي معاشري ۾ اڃا به مير، پير، سيد، وڏيرو نئين اڀرندڙ هيڪل هيڪاند وچولي طبقي جي سياستدان ۽ ڪاموري جي مدد سان استحصال ۽ ظلم جو بول بالا ڪيو ويٺو آهي ۽ پاڻ معصوم ٿيو.... وڏو ۽ ابو..... آهي.
ڪڏهين ڪڏهين ته آئون ڏاڍو حيران ٿيندو آهيان. شل ڪو سنڌي نالي چڙهيو قضا الاهي جو شڪار نه ٿئي. تڏي تي هونئن ئي گلم جا توبچي بي شمار ويٺا هوندا آهن. پر هاڻ ته رڳو ”الوحيد“ ڪانهي، گهڻيئي سنڌي اخبارون نڪرن ٿيون. ساراهه جا داستان بيان ٿيندا. سائين حاتم جو به ابو هيو. سخا، بهادري، دريا دلي ۽ همدردي ۾ سندس مٽ ئي ڪو نه هيو. يتيم ڀائيٽي جو مال ڦٻائين تنهن جو ذڪر ئي ڪونهي. ڀينرن کي اڇن وارن ۾ به نه پرڻائين جو متان زمين مان حصو نه ڏيڻو پوي. ڪا ڪولهڻ کڻائي. ڪا ڀيلڻ کڻائي. ڪا هارياڻي وڻيس ته مڙسنهس کي جيل وجهرائي. واٽر تي جيسين سندس پيچ نٿي پوري ٿئي، مجال آهي جو ٽيل واري کي پيئڻ لاءِ به ڦڙو ملي. جي ٻه پرائمري اسڪول ٺهيا تن ۾ هڪ اوطاق لاءِ ڪم آيس ته هڪ ۾ مال لاءِ کَڙ ۽ بُوهَه.
پر سائين وڏو ٻلوان هيو! اڇو منهن رڳو اسان جو آهي. عام پڙهيل لکيل ماڻهوءَ جو. پيا پيڙهجون هن چڪيءَ ۾! آفيم جو مليل آهي... ”هو چونئَه تون مَ چوءَ واتئون ورائي“. رند صاحب! الائي ڪهڙن حالن ۾ هوندين؟ ڪير آهين؟ جيل ڇو وئين؟ پر هڪ ڳالهه ضرور ياد رکجانءِ، ڪو آواز رائيگان ڪو نه ويندو آهي. ڪُوڪَ مرندي ڪانهي. ائين ئي شروع ٿيندو آهي. سڏ ٻئي سڏ کي اُڀاريندو آهي. ظلم ۽ زيادتي برداشت ڪندڙ پاڻ وڏو ظالم آهي. جَس لهڻِين جو تو پنهنجي هڪ ساٿيءَ جي موت تي احتجاج بلند ڪيو آهي.
(12فيبروري، 1996ع)