بک بڇڙو ٽول
(عوامي آواز 4 جولاءِ 1994)
خبر جي تفصيل موجب نوجوان سراج الدين ڀٽي ٽي وي ۽ ريڊيو جو فنڪار هيو جنهن 1991ع ۾ زرعي يونيورسٽي ٽنڊي ڄام مان بي اي جي ڊگري ورتي هئي. هو هڪ پڙهيل لکيل ۽ حساس طبيعت جو مالڪ هو ۽ بي روزگاري ۽ معاشي حالتن جي دٻاءُ هيٺ سخت ذهني اذيت ڀوڳي رهيو هيو. نيٺ آچر ڏينهن بيوَس ٿي گهر ۾ پيل بندوق ۽ گوليون کڻي پهريائين پنهنجي گهر جي ڇت تي چڙهي هوائي فائرنگ ڪيائين جنهن جي نتيجي ۾ سندس گهر ۽ پاڙي ۾ هِراس پکڙجي ويو. جتان ڪنهن پوليس کي ڄاڻ ڪئي. پوليس جي اچڻ تي هن ڇِتَ کان لهي پنهنجي ويجهو ايندڙ عزيزن کي ڌڪا ڏيئي، گهٽين مان ڊوڙندو گاڏي کاتي پهچي هڪ وين جي ڊرائيور جي لئوندڙيءَ تي رائيفل رکي کيس يرغمال بڻايو ۽ گاڏي هلائڻ لاءِ چيو. ايتري ۾ ماڻهن جي هجوم ۽ پوليس گهيرو ڪري ورتو. پوليس هٿيار ڦٽا ڪرڻ لاءِ چيو پر سراج پوليس تي فائرنگ شروع ڪري ڏني. پوليس جي جوابي فائرنگ ۾ نوجوان ٿڏي تي جان ڏني.
100 کان وڌيڪ زرعي انجنيئرن جو روزگار لاءِ مظاهرو ڪندڙن جي وات تي اڇيون پٽيون ٻڌل هيون. نوڪريون نه ڏنيون ويون ته بُک هڙتال ڪنداسين. شاگردن جو چِتاءُ. (عوامي آواز 4 جولاءِ 1994ع).
هي ٻه خبرون مون وانگيان هزارين ٻين پڙهندڙن جي نظر مان به گذريون هونديون. اسان جي پياري دوست ۽ هاڻوڪي سيڪريٽري اطلاعات نبي بخش کوسي جي ماتحت عملي مظاهري واري خبر ڳاڙهي مَسَ سان حاشي ڏيئي شايد سنڌ جي وڏي وزير جي مطالعي لاءِ به موڪلي هجي. سراج ڀٽي جي سالن کان بُک ۽ بيروزگاري ۽ سندس ذهني دٻاءُ هيٺ غير متوازن هلت ۽ زندگي جو انت اچڻ ته شايد ڪا خاص خبر نه آهي. هتي روز ڪئين پيا جيئن ۽ ڪئين پيا مرن. ڪنهن جي موت تي ڪير روئي. چاهي اڄ جي هڪ سؤ بي روزگار زرعي انجنيئر وات تي اڇيون پٽيون ٻڌيو مظاهرو ٿا ڪن سي ڀل سڀاڻ سراج ڀٽيءَ جيان انهن پٽين جو سفيد ڪفن پهرين. تڏهين متان ڪنهن جي اک کلي! يا الاجي اهو به اسان لاءِ ريل گاڏيءَ جي مسافر وانگيان هلندڙ ريل جي دٻي مان پل کن لاءِ ڏيکارو ڏيندڙ هڪ منظر هجي.
سهڻا سائين! مسئلو رڳو ايترو آسان ۽ سولو نه آهي. هڪ بيروزگار انجنيئر جي ذهني پيڙا يا سول انجنيئرن جو مظاهرو نه آهي. ڪيئي عوامل آهن. ڪيئي ايڪٽر آهن هن ڊرامي جا. سڀ ڪڙي ۾ ڪڙي ملائي اهڙي ته قابل ڌِڪار، نفرت انگيز ۽ ڪراهت ڏيندڙ ظالمانا زنجير ٺاهيو ويٺا آهن جو عام ماڻهو جو هاڻ انصاف، عدل، توازن ۽ ڪنهن به سسٽم يا اصول جي موجود هئڻ تان اعتبار کڄندو وڃي.
اڄڪلهه ته هونئن به ميرن جي بادشاهيءَ وارو لطيفو زبان زدِ عام آهي ته شاهي حجم ڏاڙهيءَ جا خط سٺا ڪٽيا ته مير صاحب فرمايو، ”ميڪون لڳداهي تون سول سرجن چڱا ٿيسين. ول، سويري ۾ سول سرجن دي چارج ڳنهه“- ستر جي ڏهاڪي ۾ اسين پِٽيندا هئاسين ته سائين درخواست همراهه ڏني فارين آفيس ۾ ٿرڊ سيڪريٽريءَ لاءِ ،آرڊر ٿيو سيڪنڊ سيڪريٽريءَ جو ۽ چارج ورتائين فرسٽ سيڪريٽريءَ جي. الاجي ڪيترو سچ هيو. پر پوءِ اکين سان ڏٺوسين. (پليس مينٽ) بيورو شايد هڪ چڱو نظريو به هيو پر جڏهن عمل ۾ آيو ته ضابطن ۽ طريقه ڪار جي هر طرح ڀڃڪڙي ٿي. نتيجي ۾ اهليت ۽ مقابلي کي نظر انداز ڪيو ويو. اهو به اڃان خير.
سخي مرد ۽ سندس جانشين مروجه قانون، انصاف، ضابطن ۽ طريقه ڪار سان مذاق ڪيو. انهيءَ دور ۾ پنهنجي حالين موالين، نوڪرن، چاڪرن ۽ بندر روڊ واري پير بابا جي سفارشين کي پبلڪ سروس ڪميشن جي امتحانن کانسواءِ، بنا ڪنهن چٽا ڀيٽيءَ جي، بنا ڪنهن درخواست گهرائڻ يا اشتهار ڏيڻ جي 17-18 گريڊ جون نوڪريون به سون جي تعداد ۾ ڏنيون ويون. هر سنڌ واسيءَ کي خبر آهي ته هائي ويز ۾ يا ايريگيشن ۾ اسسٽنٽ انجنيئر جي نوڪريءَ جو ريٽ ڇا رهيو. محڪمه تعليم خير سان نهايت قابل ۽ پڙهيل وزير جي هٿ ۾ .خبر پئي ته ننگر پارڪر، مٺي، اسلام ڪوٽ ۽ بدين جي پرائمري اسڪولن ۾ ماستر وڃي لڳا حيدرآباد ۽ ميرپورخاص جا سياسي ڪارڪن. ۽ اسڪول بدستور خالي. ماستر لڳا خيرپور ۾ جن کي پڙهڻ ته ٺهيو سولي سنڌيءَ ۾ صحيح ڪرڻ به ڪانه ٿي آئي. ٽيليفون آپريٽر ۽ ساقي گيري ڪندڙ اسسٽنٽ ڪمشنر لڳا. الاجي ڇاڇا نه ٿيا.
ڀانيوسين ته هاڻ ڪجهه ٺاپُر ايندي- پر خبر پيئي ته نه. سيڪريٽري ايريگيشن جنهن کي ڪلهه تائين چيف انجنيئر جي ڪا چڱي پوسٽ ڪا نه پئي ملي تنهن جنهن امتحان جي رزلٽ ئي شايد ڪانه نڪتي هئي نوڪري ڏيارڻ جي لوڀ ۾ وزير صاحب کي اعتماد ۾ وٺي 15 کن اسسٽنٽ انجنيئر بنا ڪنهن ڪميشن جي، بنا اشتهار جي ڀرتي ڪري ڇڏيا. پوءِ هڪ ڪوڙو اشتهار ڏنائون جنهن ۾ نه محڪمي جو ذڪر نه ٻيو ڪجهه. صرف پوسٽ باڪس معرفت درخواستون گهرايون ويون. نتيجي ۾ سؤ کن انجنيئرن جا انٽرويو ٿيا جن کان سندن نالو ئي پڇيو ويو. پبلڪ سروس ڪميشن ڪافي اڳ اسسٽنٽ اليڪٽريڪل انسپيڪٽرن جا انٽرويو ورتا ۽ چونڊ به ڪري سنڌ سرڪار ڏي سفارش موڪليل آهي. پر پوءِ به پنج انسپيڪٽر لڪ ڇپ ۾ چوري چوري رکيا ويا آهن. جڏهن ته پبلڪ سروس ڪميشن جا چونڊيل اميدوار انصاف۽ تدارڪ لاءِ آسمان ڏي پيا واجهائين.
وري سائين ٻڌو. سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو امتحان هجي. حيدرآباد ۾ ڏندن جي ڊاڪٽرن جي چونڊ لاءِ انٽرويو هلندي هڪ مشير صاحب آيو. انٽرويو وچ ۾ ڇُٽا- نتيجو..... لياقت ميڊيڪل ڪاليج جي بي ڊي ايس جي امتحان ۾ پهريون نمبر کڻندڙ به انٽرويو لاءِ آيو هيو. ڪونه کڄاڻو.... هن لاءِ ڪو مشير ڪو نه آيو سفارشي ٿي. آخر ڪيسين تائين هي سلسلو هلندو. جڏهن معاشرو انحطاط پذير ٿيندو آهي ته پوءِ اقربا پروري رشوت، چوري ۽ نفسا نفسي چوڌاري وڪوڙي ويندي آهي. جن کي لکڻ ڪونه اچي اُهي قوم جا معمار ٿين. ٻن ڪمرن جا اسڪول وڏيرن جون اوطاقون ۽ وٿاڻ ٿين. رشوت ۽ سفارشن تي ٿيل انجنيئر روڊ ٺاهين، پليون ٺاهين. ڊرينيج جو نظام ٺاهين ۽ اڌ انچ بارش تي روڊ اکڙيو وڃن. گٽر بند ٿين.
مون کي يقين آهي ته پيپلزپارٽي جي سرڪرده افراد ۾ ڪيئي اهڙا آهن، جن مون وانگيان کليل اکين سان هڪ صاف سٿري ۽ منصفانه معاشرتي نظام جا خواب ڏٺا آهن. نه ته ڪال ڪوٺڙيون ۽ تڪليفون صرف سڌڙيا ڪو نه ڏسندا آهن. هي لمحه فڪر آهي انهن نوجوانن لاءِ. هي چئلينج آهي. انهن لاءِ جي ”ڪرين مٿي سنڌ سڪار“ لاءِ واجهائين ٿا. جي ڪو ضابطه ڪار ۽ منصفانه نظام نه آندو ويو ته ڪيترائي سراج ڀٽي گولين جو شڪار ٿيندا. ڪٿي وات تي اڇيون پٽيون ٻڌڻ وارا انهن پٽين جون ليڙون ليڙون ڪفن به شايد پهرڻ جي قابل نه رهجي وڃن.
(جولاءِ 1994ع)