مهاڳ : ريشمي هٿوڙو....!
شاعريءَ ۽ نثر سانحن ۽ ظلمن جا اشتهار ته آهن پر اتي تخليق جي انهي دائري ۾ به اوچن گرافن وانگي اچن ٿا جتي، آسمان تي خدا ۽ زمين تي عورت اچي ٿي! وڻ اچن ٿا، جانور ۽ جيت اچن ٿا! انهيءَ ڪري ئي شاعر ۽ نثر نگار سدابهار ماڻهو هوندا آهن. ٺڪر ٿر جي خوبصورتيءَ ۾ ڪُنڍي نڪ وانگي آهن پر خوبصورتي فاني آهي ۽ تخليق لافاني آهي... ٺڪرن مان وري به اسان جي ذهن تي دل جي اکرن سان ڪنهن ماڻهوءَ جو نالو لکجي ويندو ته اهو امر رائسنگهه آهي؛ ڇو جو هو تخليق جي ترائيءَ تي ترندڙ هڪڙي اهڙي اک آهي، جنهن مان ٿر ڳوڙهي وانگي ڳڙي پيو آهي.....!! نت ٺڪر ته ٿر ۾ ڪنڊين ۽ ٿوهرن وانگي پکڙيا پيا آهن!!
شاعر ڌرتيءَ جا ڏيئا هوندا آهن... ٿر جتي خوبصورتيءَ جو اهڙو لازوال استعارو رهيو آهي جنهن لطيف جي به جيءُ ۾ جڙ ۽ روح ۾ رڙ وجهي ڇڏي ۽ هُو "ويڙهيا گهمن وليين جھانگي منجهه جهنگن" جهڙيون انيڪ سٽون جولان ۾ اچي چوڻ کان رهي ڪونه سگهيو، اتي ٿر بُک ۽ ڏُک جو به هڪڙو وشال نقشو آهي! ۽ شاعري ۽ نثر ته هونئن ئي ظلمن سان ڀريا پيا آهن. سو، پاڻ اڄ صرف امر رائسنگهه جي تخيل جي مدار ۾ ڦرنداسين، ڇو جو سانحن ۽ مسئلن جي باري ۾ ته ٽيلويزن ۽ اخبارون به ڳالهائينديون آهن... پر اخبار ۽ امر رائسنگهه ۾ اگر ڪو فرق آهي ته اهو تخليق ۽ تخيل جو فرق آهي! امر رائسنگهه اسان کي انهيءَ ڪري به ياد آهي جو هُو تخليق جي ترڪش مان تير وانگي ڇُٽو آهي... نت ٿر ۾ ته ٺڪرن ۽ اُٺن جو ڇيهه ئي ڪونهي!!
جهڙي طرح اتر هندستان مقبرن سان ڀريو پيو آهي، اهڙي طرح ٿر به نثر جي مقبرن سان ڀريو پيو آهي.... البته شاعري ڪجهه چڱي ضرور ٿي آهي.... باقي تخليقڪارن جي ڊگهي قطار ۾ شاعر ۽ نثرنگار گپ ۾ گتل رڍن وانگي رڙي رهيا آهن! سنڌ ۾ ڪلهوڙن جا مقبرا ۽ مزارون ته ملن ٿيون پر انهن جو ڪو محل نظر ڪونه ٿو اچي، ساڳي طرح ٿر ۾ به نثر جا مقبرا ۽ مزارون ته ملن ٿيون، پر ڪو محل نظر ڪونه ٿو اچي- سواءِ عبدالواحد آريسر جي!
سو، اهڙن دوستن جي تخليق تي لکڻ کان آئون ائين ويندو آهيان جيئن ڪانگ ڳوڙهي کان وڃي! ڇو جو هڪ ته تخليقي ماڻهو گهٽ ۽ تقليدي وڌيڪ آهن ۽ ٻيو ته جنهن اوچائيءَ جي مون کي تمنا آهي، اها صرف تمنا ئي آهي.
وچ ۾ هڪڙو دؤر آيو... جنهن ۾ ٿر مان نثر وفات ڪري ويو!! ۽ ڪيئي هوائي نثر نويس مرحوم بڻجي ويا... آئون اڄ به انهن جي ايصال ثواب لاءِ دعاڳو آهيان؛ پر پوءِ جلد ئي ڪجهه جوان نثر جي ڪپر تي اوٿلو ڏيئي ڇولين وانگي چڙهي آيا... امر رائسنگهه انهي لشڪر ۾ سُٺي قد جو نثرنگار آهي. اڄ کان پندرهن سال اڳ، ڪجهه ادبي ڪاسائين، عبدالواحد آريسر ۽ آغا سليم جي نثر ۽ ـــ مظهر لغاريءَ جي شاعريءَ جي وڍ ٽُڪ ڪري، نثر جو هڪڙو نئون نمونو تيار ڪيو، اهو نثر ڪونه هو، هڪڙو عجوبو هو! جيڪو هوائي استعارن ۽ بي هنگم تشبيهن سان، اسٽريچر تي پيل مريض جي سلوار وانگي ڀريو پيو هو؛ اهڙو بي پاڙو نثر جيڪو صرف جنوني عمر جي چند سالن ۾ وڻندو آهي ۽ خدا جي فضل سان انهن نثر نگارن جي نثر جي عمر به چند سال ئي ڇڪي تاڻي هلي سگهي... انهي نثر هڻي نئين نسل جي ڀينگ ڪري ڇڏي....... ۽ لاڙ ۽ ٿر اهڙي هوائي نثر جو ڳڙھ بڻجي ويا؛ نيٺ نثر پنهنجي سنهري دؤر ڏانهن موٽ ته کاڌي پر جن ماڻهن کي انهي نثر جو پوليو ٿي ويو، اهي وري صحتياب ٿي ڪونه سگهيا. اڄ وري اسان جو نثر انهي کوھ مان ٽپ ڏئي ٻاهر جي وسيع و عريض ڪائنات ۾ گهڻي ليکي نڪري آيو آهي ۽ چند سٺا نالا سامهون آيا آهن، جيڪي اگر سنجيدگيءَ سان پنهنجي تخليق کي وقت ڏين ته اسان انهي تسبيح ۾ پوئجي سگهون ٿا جنهن ۾ عبدالواحد آريسر وڏي مڻڪي وانگي بيٺو آهي!
نثر جي دنيا ۾ خطن جي وڏي اهميت رهي آهي! عالمي ليول تي به ڪئين مشهور شاعرن ۽ اديبن جا خط ماڻهن جي دلين تي سڪي وانگي هلندا رهيا! جنهن ۾ ڪافڪا جا پنهنجي پيءُ ۽ محبوبا ڏانهن خط، قرت العين حيدر جا خط، امرتا پريتم ۽ ساحر جا خط، سارا شگفته ۽ امرتا پريتم جا خط، شيخ اياز ۽ ابراهيم جويي جا خط مون کي في الحال انتهائي زبردست انداز ۾ ياد اچي رهيا آهن. دنيا ۾، نثر جي ٺيڪ ٺاڪ حيثيت رهي آهي، نوبل پرائز به ناول تي ٿو ملي ۽ ناول نثر ۾ ۽ نثر ناول ۾ هوندو آهي!
امر رائسنگهه راجپوت جهڙي شاندار نثرنگار جا خط به سنڌي ادب کي هميشه جي لاءِ ياد رهجي ويندا جو هي خط امر رائسنگهه جي نثر جو يادگار آهن... جو هي لازوال خط آهن، جن ۾ ديس جي درد جا سمورا رُخ نهايت ئي دل ڏاري وجهندڙ انداز ۾ لکيا ويا آهن. اهڙا خط لکڻ لاءِ ڪو سنگدل سينو ٿو کپي!
امر رائسنگهه هڪ بي رحم ليکڪ آهي، هُو هڪڙو اهڙو روئاڙي وجهندڙ نثرنگار آهي، جيڪو ماڻھن جي زندگيءَ جا فيصلا بدلائي سگهي ٿو. هُو صرف خماريل ۽ موهيندڙ نثر نٿو لکي پر کيس ماڻهن جي زندگيءَ جي فيصلن تي به قدرت حاصل آهي. سندس خط پڙهڻ کانپوءِ مون پاڻ پنهنجي زندگيءَ جا ڪجهه ذاتي فيصلا رات جي پيٽ ۾ تبديل ڪري ڇڏيا. سندس نثر جي قدرت جو آئون سرعام ثبوت آهيان.
آئون اهڙو نثر جو مزاج رکي اگر هڪڙو به خط لکان ته جلد مري وڃان، سندس قلم ڪارو نانگ آهي جنهن جي نب ۾ زهر ڀريل آهي. هر تخليقڪار جو وڏي ۾ وڏو اگر ڪو خواب هوندو آهي ته اهو هي هوندو آهي ته کيس پنهنجو اسلوب هجي!! ۽ امر رائسنگهه ان ۾ به ڪامياب ويو آهي جو هن کي پنهنجو اسلوب آهي، هُو اجگر نثر نگارن جي وچ ۾ رهي به پنهنجي اسلوب تي لکي ٿو، اها وڏي خوشيءَ جهڙي ڳالهه آھي.
هوائي نثر جي ڀيٽ ۾ سندس تشبيهه موضوع سان ٺهڪندڙ هجي ٿي، استعاري جو اهڙو حسين استعمال ڪري ويندو آهي جو دل تي پنهنجي محبت جو ڍارو ڦيري ويندو آهي ۽ موضوع ۾ تري تائين لهي وڃڻ جو وجداني فن، هن کي فطري طور تي اچي ٿو. نت ايترو موضوع جي پيٽ ۾ ورلي ئي ڪو نثرنويس لهي سگهندو آهي. سندس نثر ۾ عالمي نثر جون جهلڪيون به جهرڻي تي پوندڙ ڪرڻي وانگي نظر اچن ٿيون ۽ ٻوليءَ جو وڏو ذخيرو هن جي هڪ وڌيڪ خوش قسمتي يا محنت آهي، جيڪو کيس پنهنجو اسلوب ۽ لهجو تراشڻ ۾ وڏي مدد ڪري ويو آهي. سندس گهر ۾ ڳالهائي ويندڙ اها روزمره واري ٻولي ئي آهي جنهن سندس اسلوب ۾ وڏو سيلاب آندو آهي... ڇو جو هُن پهريون سُر پنهنجي ماءُ جي چوڙين جو ٻڌو آهي، خوشبودار ذلف پهريون ڀيرو هُن هر شاعر وانگي پنهنجي ماءُ جا ئي سُنگهيا آهن، پنهنجي نثر ۾ ھوءَ هڪ اهڙي لازوال محبوبا کان بُري طرح سان متاثر نظر ٿو اچي، جنهن کي ماءُ چئبو آهي، جو هُن پنهنجي نثري ٻوليءَ جو پهريون گفتو به انهيءَ جي ئي واتان ٻڌو آهي. مون کي جهڙي طرح منهنجي نثر ۽ شاعريءَ ۾ منهنجي ماءُ جو حسين چهرو چٽو نظر ايندو آهي ۽ سندس حسين لهجو دنيا جي ڪنهن به ڪُنڊ ۾ آسانيءَ سان ٻڌي سگهندو آهيان، بلڪل اهڙي طرح امر رائسنگهه جي به اها ئي وفادار ۽ مهربان محبوبا آهي، جنهن کي اسين ماءُ چوندا آهيون!!
آئون جڏهن سندس نثر ۾، "ويڙهيچاڻو وچن، سنڌوءَ جهڙو شهنشاھ، ديومالائي درياھ، چوٿ جو چنڊُ، ڏونگر تي ڏيئي جهڙي پريتم، نردوش نياڻي" جهڙي ٻولي ٻڌان ٿو ته منھنجي وات ۾ تُوت جو باغ ڦُٽي پوي ٿو!!اهڙي ٻولي ته نثر جا عالم ئي آباد ڪري ٿي ڇڏي!! هُو ان ڪري ئي شاندار نثرنگار آهي جو کيس ٻولي ۽ خيال تي قدرت حاصل آهي.
جڏهن هُو هڪ معصوم پُٽ جو پنهنجي بيروزگار پيءُ ڏانهن اُداس خط ٿو لکي ته لڳي ٿو ته ڪائنات ۾ رنگ صرف پيءُ جي وجود جي ڪري آهي، تڏهن دل چوي ٿي ماڻهو ڪڏهن پُٽ پئدا ئي نه ڪري، ڪري ته ڪڏهن به ان کان جدا نه ٿئي:
"بابا ڪٿي آھين...؟!
الئه ڪيترا ڏينهن ٿيا آھن، تون لاپتا آھين. مون کي تو سواءِ سُک نٿو اچي!"
جڏهن هو ايترو چوي ٿو ته ماتم ڪرڻ لاءِ انتظار ڪرڻ جي وڌيڪ ضرورت ئي نٿي رهي. پُٽ کي پيءُ کانسواءِ سُک نٿو اچي، بس ڳالهه ختم ٿي وئي!
Enough is enough.
امر رائسنگهه جي دل ۾ ويٺل جيڪو هڪڙو ميڻ جو ماڻهو رهي ٿو، اهو ڏسڻ جي وڌيڪ ڪوشش اجائي آهي. ماڻهن جي سينن ۾ علم هوندو آهي، ماڻهن جي نثر ۾ علم هوندو آهي... ها، ٺيڪ آهي، پر امر رائسنگهه جي سيني ۾ ميڻ جو ماڻهو رهي ٿو، امر رائسنگهه جي نثر ۾ اهو ميڻ جو ماڻهو باھ جو شعلو کڻي سفر ڪندو رهي ٿو! ۽ هي خط اتان شروع ٿئي ٿو ۽ اتي ئي ختم ٿي ٿو وڃي..... ۽ هي خط اتي ختم ٿئي ٿو ۽ اتان ئي شروع ٿي ٿو وڃي.
اي منهنجي محبوبا! ڇا تون هن کان وڌيڪ پڙهڻ پسند ڪندينءَ!؟:
"بابا! اسان کي تنهنجي بيروزگاري ئي قبول آھي، بس تون موٽي اچ."
پڙهڻ لاءِ ڇا اهو ڪافيءَ کان گهڻو نه آهي؟! امر رائسنگهه هر ماڻهوءَ مان هڪڙو ٻيو ماڻهو ڪڍي اچڻ جو دکدائڪ فن رکي ٿو! جڏهن هُو چوي ٿو:
"منهنجا قابلِ فخر بابل!
منهنجا قابلِ فخر بابل! مونکي خبر آھي توکي هن بي حس سماج ٽوڪيو آھي. تو جهڙي حساس ماڻھوءَ کي ”واندي“ جو لقب ڏيندڙ هن سماج کي ڪهڙي خبر ته تون فطرت جي مظھر ۾ ڪيترو مشغُول هُئين. تنهنجي مصروفيت جا شاهد آھن تنهنجا اُهي شعر، جن کي پڙھي پٿر دل به ميڻ بڻجي وڃي. تون وڻن سان ويدنا اوريندو هئين، تون گگدام جانورن سان گُفتگو ڪندو هئين، تون جبلن جي جاگرافيءَ کي دل سان سمجهڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪندو هئين، تون ڀٽن سان ڀُڻڪا ڪري ڪچهريون ڪندو هئين. تون ناراض ٿي الئه ڪيڏانهن هليو وئين…؟
موٽي آءُ انهن ماڳن تي جتي پاڻ گڏجي مريڙو چونڊيو هو، جتي پاڻ ترائين ۾ تڙڳي وسڪاري جون آرتيون اُتاريون هيون، جتي پاڻ پنهنجي ننڍڙي ٻنيءَ ۾ پوکيل ٻاجهر مان چپٽين سان چيهو چونڊي صدين جو ٿڪ ڀڳو هو. جتي پاڻ کنڀيون ڳوليندي ايترا خوش ٿي کليا هئاسين جو وڻن کي به وڻيا هئاسين. تو سواءِ مون کي سيمون کائڻ اچن ٿيون."
ته هُو ان اڌ قلندر ڇوڪري کي ڪڍي ٿو اچي جيڪو پڻ ان ڇوڪر جي پيءُ وانگي گهڻو وقت وڻن سان ويدنا ڪندو رهندو آهي، جهنگ ۾ ٻُوٽن کي نانگ وارو وٽ ڏئي، پنهنجو جسم ڇڏي هليو ويندو آهي، جيڪو مست ۽ من موجي رهيو آهي، وڻن جو ورد هُن جي قسمت آهي ۽ جيڪو هوا جي جھوٽي وانگي ڦيرو ڏئي چئي ويندو آهي:" هي حسينا! هي هوا! آ وڻن جي والده...."
۽ هن قسم جو نثر سدائين جنهن جي جيءُ ۾ جھوري وجهي ويندو آهي. هي نثر ناهي، هي درد جو ٻرندڙ ڳاڙهو مئخانو آهي، اڄ آئون رند آهيان ۽ منهنجو ساقي امر رائسنگهه آهي:
"اسڪول ۾ ٻين جا ٻار رسيس جو فاسٽ فُوڊ کائيندا آھن، آئون فاسٽ ڊوڙڻ جي پريڪٽس ڪندو آھيان. ٻين جا ٻار سائيڪل هلائيندا آھن، آئون وڻ تي ويهي اُن جي ٽارن تي پير رکي ائين هلندو آھيان جيئن اُهي سائيڪل جا پيڊل هلائيندا آھن."
هڪڙي معصوم ٻار جو اندر اهڙي طرح سان شايد ئي ڪو دريافت ڪري سگهيو هجي! امر رائسنگهه هر شيءِ جي ستين پُڙ کان وڃي ٿو نڪري، هُو ماڻهن جي اندر جو ماهر ٽوٻو آهي جيڪو سدائين غم جي گلفام ڳولي ٿو اچي! ساقي مئخاني جو در کُليو ئي رکجانءِ، جو مون کي هاڻي جنت جي هوا راس ڪونه ايندي:
"بابل! تون وري آءُ... آئون ڏُکن ۽ بُکن سان مقابلا ڪري پڙھندس ۽ نيٺ تنهنجا سڀئي لُڙ لاهيندس. پر تون جي ويندين هليو ته آئون ٽُٽي پوندس ۽ ننڍپڻ ۾ ٽُٽل وري مشڪل سان جُڙي سگهندو آهي."
خودڪشي ڪندڙ عورت جي کيسي مان مليل خط اڌ پڙهڻ کانپوءِ مون اسڪولي شاگرد وانگي گُسايو آهي ته هي خط نه پڙهان... مون کي خبر هئي ته اهو خط پڙهڻ مطلب دوزخ ۾ ٽپو ڏيڻ...... پر مون دل جهلي پڙهيو آهي، مون کي اهو خط پڙهي اوريانا فلاشي ياد اچي وئي، جنهن دنيا جي سئو عظيم ماڻهن جا انٽرويو ڪيا هئا ۽ "اڻ ڄاول ٻار جو مذهب" لکيو هو... هن خط جي باري ۾ منهنجي مطالعي جي آڌار تي چوان ٿو ته اگر اهو غيرملڪي ادب ۾ پڙهون ها ته اڄ اسان جا دانشور ۽ اديب ان خط جي اسٽيجن تي بيهي وڏي واڪي تبليغ ڪن ها...... هي خط اگر ترجمو ڪري ٻاهرئين ادب تائين پهچايو وڃي ته اتي جي اديبن جا به وڻ وڄائي ڇڏيندو...
۽ عورت ٿي، عورت جي سوچ جي رڳ رڳ ۾ لهي ۽ عورت وانگي سوچي لکڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. خودڪشيءَ جي ڏُک، فلسفي ۽ عاليشان نثر مان هن خط جو جسم جُڙي تيار ٿيو آهي ۽ هي هيٺ مون جيڪي ٽڪرا چُونڊيا آهن، اهو سڀ قهر ڀريو ڪمال آهي:
● اي منهنجا گهر ڌڻي!
اڌ رات لڙي آھي.چنڊُ آسمان جي وچ تي چمڪي رهيو آھي. توکي ننڍ ۾ سُتل ڇڏي وڃان ٿي.ڪيڏو نه سُڪون سان سُتو آھين. نه پيٽ جي ڳڻتي، نه وياج جو ڊپ، نه مٿي تي تغاري، نه ڪو ڪلهن تي بوجهه...
● ببلو پينگهي ۾ اڌ بُکايل ڇڏي وڃان ٿي. سنجهي مان سُڪل ڇاتي ڌارائي هُئي. صغير ٻار کي يتيم ڇڏڻ زندگيءَ جو وڏو ڏُک آھي. اهو ڏُک ڀوڳي سگهان ٿي پر روز بُک ۾ رڙيون ڪندي ڏسي نٿي سگهان. منهنجي هٿ جي پڪل ماني آخري ڀيرو ضرور کائجانءِ، جيڪا مون رات پچائي رلڪي ۾ ويڙھي ڇڪي ۾ ٽنگي رکي آھي.
● تنهنجي اجازت بنا مون ڪڏھن ماني به نه کاڌي هئي، پر اڄ ڦاهي کائڻ وڃي رهي آهيان.
● غريبن جي ٻارن کي جڏھن بُک لڳندي آھي تڏھن ڦاهي کائيندا آھن ڇاڪاڻ ته ماني مهانگي آھي ۽ ڦاهي سستيءَ آھي. ان ڪري اڄ آئون به ڍؤ ڪرڻ وڃان پيئي.
● توکي ياد هوندو جڏھن پنهنجي پاڙي ۾ شادي هُئي، سڀني عورتن جي هٿن ۾ نيون چوڙيون ۽ نوان وڳا هُئا. هڪڙي آئون ئي هيس جنهن وٽ سڀ ڪجهه پُراڻو هو. تون مون کي ڏسي ڏاڍو رُنو هُئين. تڏھن مون تنهنجا لُڙڪ اُگهندي چيو هو ته چريا ڪپڙا صرف امير پائيندا آھن، غريب ته فقط اوگهڙ ڍڪيندا آهن.
● پاڻ وياج تي پئسا کڻي ڪو شيمپيئن ڪونه اُڏائي هُئي پر پاڻ ته ٻني پوکڻ لئه ٻج ورتو هو. برسات جي بي وفائي سبب ٻج به واپس نه وريو ته اُن ۾ پنھنجو ڪهڙو ڏوھ؟ پاڻ ته سڄو ڏينهن ٻني کي واڙ ڪندي رات جو ٿڪي ٽُٽي ڪري پوندا هُئاسين. پاڻ کي ڪهڙي خبر ته وياج رات ڏينهن سمهندو ئي ناهي.... اها خبر هجي ها ته پاڻ سمهون ئي ڪونه ها.
● پورهئي جو اجورو نه مليو. وياج خور وياج لئه تنگ ڪيو. مالڪ مينهن نه وسايو!
ٿر تي لکيل اهڙي شاندار نثر کان علاوه، ٿر جي ڏُکن ڏوجهرن ۽ حُسن سان ڀريل ڀٽائيءَ جي شاعري ڏسجي ٿي ته ٿر جنت جي زمين مان کنيل ڪو علائقو نظر ٿو لڳي. جديد شاعريءَ ۾ اياز ۽ حليم باغي ٿر جي شاعريءَ جا ڳاڙها گهوٽ اڻموٽ آهن، جن جي شاهڪار شاعريءَ تي تپيدار شاعر پنهنجا ليڪا ڪڍي اها زمين پنهنجي پٽڪائي شاعرن کي ڏيڻ چاهين ٿا. حقيقت ۾ اهي اياز ۽ حليم باغيءَ جي فوبيا جو شڪار اهڙا ناٽڪ ڏيکاريندڙ ڀولڙا آهن، جن کي سندن ڇڻڪڻي دار ڌڻين چپن تي سرخي هڻي ناچ جي ميدان ۾ لاهي ڇڏيو آهي!
هڪڙي آرٽسٽ ۽ خاص طور تي هڪڙي شاعر کي پنهنجي خطي ۽ علائقي کي شاعريءَ ۾ ڪيئن جوڙڻ کپي، اچو ته ان جي شاهدي ۽ ثبوت تي هڪڙي تڪڙي رهنما نگاھ ڦيري، اهڙن ڪوئن کي زهر جي پُڙي ڏئي ڇڏيون:
وَرُ سي وَطَنَ ڄائِيون، صحرا سَتُرُ جِنِّ؛
گولاڙا ۽ گُگِريُون، اَوڇَڻَ اَباڻَنِّ؛
ويڙهيا گههمَنِ وَلِيين، جھانگِي مَنجِهه جَھنگَنِّ؛
مُون کي مارُوئَڙَنِّ، سُڃَّ ڳَڻائِي سيڄَ ۾!
(شاھ ڀٽائي)
ٿر ۾ ڪهڙا ٿاڪ ٿڪن جا؟
ٿر ۾ ڪهڙا ٿاڪ؟
واري ساري واٽ،
نه ڪائي ڇانوَ، نه ڪائي ڇاٽ...
مٿان آ ٽاڪ...
ٿڪن جا،
ٿر ۾ ڪهڙا ٿاڪ؟!
ڀِني نه تِن لئه ڀونءِ،
تَتيءَ تي پيرَ پَچِي ٿيا پُونءِ،
چِڪن ٿا چاڪ...
ٿڪن جا،
ٿَر ۾ ڪھڙا ٿاڪ!؟
لٿي نه تِن جي اُڃ،
وراڻي ڪير، سموري سُڃ!
وڄن ٿا واڪ...
ٿڪن جا،
ٿَر ۾ ڪھڙا ٿاڪ!؟
مليو نه تِن کي ماڳ،
اُنھن جو ڀُلي ڀُلي پيو ڀاڳ،
کِلي ٿي خاڪ...
ٿڪن جا،
ٿَر ۾ ڪھڙا ٿاڪ!؟
(شيخ اياز)
ڪٿ ڪٿ ڪونڀٽ توتيا ڇاڻيا، ڪٿ ڪٿ لامن لڏڪن پلڙا،
ڏس ته گگيري ڳاڙھي ٿي آ، ڳاڱيءَ جا ٿيا ڳاڙھا ڳلڙا،
گولاڙو ڀي ڄار سان ٻکجي پن پن ڀيٽا ڏئي ٿو ڇلڙا،
ٿر ٿر ٿرڪن ٿوهر ڏؤنريون، هير ٿڌيءَ جو ٿي هٻڪارو،
هاءِ ھٺيلا هوڏي پريتم، مند ملهاري تون ريسارو.
تون چئو چانڊوڪين ۾ چوڙا، مونکي چڪ نه هڻندا هوندا!؟
کاپي کاڌا کھنبا منهنجا، ٿڌڙا ساھ نه کڻندا هوندا!؟
پن ڇڻ واري پيلي پن جيان، منهنجا لڙڪ نه ڇڻندا هوندا!؟
پر مون پنهنجا چپ سبيا هن، ڪونه ڀريان ٿي سرد شوڪارو،
هاءِ هٺيلا هوڏي پريتم، مند ملهاري تون ريسارو.
(حليم باغي)
امر رائسنگهه تي لکندي آئون ڪلاڪن جا ڪلاڪ رنو آهيان؛ مون ماحول تبديل ڪيو آهي، مون لکيو آهي؛ مون موسيقي ٻڌي مزاج مٽايو آهي، مون لکيو آهي؛ مون چهل قدمي ڪري ڏٺي آهي، مون لکيو آهي؛ مون ضرورت کان وڌيڪ گاڏي هلائي آهي، مون کيس پڙهيو آهي؛ مون مشرقي ڪنارن تان چنڊ کي اڀرندي ڏٺو آهي، مون هن تي لکيو آهي؛ هُن جي ياد منهنجي دماغ جا پڙدا خشڪ ڪيا آهن، آئون رنو آهيان؛ مون لکيو آهي!
امر رائسنگهه اعلي پايي جو بي رحم ليکڪ آهي، هيءُ اهو بي رحم ليکڪ آهي جيڪو قسطن ۾ چوي ٿو:
"اماوس جي ڪرس گيل جهڙي ڪاري رات جي اونداهي ڇانئجي چُڪي آھي.
گهرن ڏانهن ورڻ مهل انهن جي قدمن ۾ ڄڻ هزارين هاٿي وچڙي پيا هئا. مون انهن جي چهرن جا ڪتاب روح جي ٻوليءَ ۾ پڙھيا آھن. ڌارين جي درن تي اوبر کائڻ دنيا جي وڏي ۾ وڏي بدنصيبي ۽ ڏُک واري ڳالهه آھي. اهڙيون ڳالهيون مون کي وقت کان اڳ ماري ڇڏينديون. ظلم ۾ انسان ايتري ترقي ڪئي آھي جو جانور کان گوءِ کڻي ويو آھي."
هن ۾ الوهيت اٿليل محسوس ٿئي ٿي! پُٽ ڏانهن خط لکندي هُو هڪ بزرگ پيءُ بڻجي ٿو وڃي، پيءُ ڏانهن خط لکندي اناٿ آشرم ۾ پلجندڙ هڪڙو يتيم ٻار بڻجي ٿو وڃي، هو جن ليکڪ آهي، هو هڪ پٿر دل نثرنگار آهي! ماءُ ڏانهن خط لکندي هُو هڪڙي اهڙي ڀاءُ مان ڀيڻ بڻجي ٿو وڃي جيڪا هميشه هميشه جي لاءِ وطن جا وڻ ڇڏي هندستان وڃي رهي آهي! آئون رنو آهيان!؟ هُن مون کي روئاڙي وڌو آهي. هُو مست آهي، هُو مست آهي، آئون هن مان آهيان. هُو مون مان آهي: آئون اهڙي دردناڪ نثر تي پنهنجي نثر جي جهُمري نٿو هڻي سگهان. الوهيت جي الفي ٻڌي جڏهن هُو وسڻ جا ويس ٿو ڪري ته آئون ٻانهون وجهي وات رڻن ۾ ريهون ڪرڻ تي مجبور ٿي ٿو وڃان.
هن جي نثر جي لئه!! هن جي نثر جو سُر!! هن جي نثر جو تال ئي پنهنجو آهي. هُو پنهنجي نثر جي سُر تي ڪنهن جو به سر قلم ڪري سگهڻ جي سگهه رکي ٿو. هن جي نثر جي وير جڏهن وري ٿي ته دل جا ٻيڙا ٻوڙي وڃي ٿي پر ٿمڻ جو نالو ئي نٿي وٺي ۽ هُو قلم ۾ زهر ڀري لکي ٿو:
"ماءُ هوندي آھي ته ٻار بُک ۾ به بادشاهي ڪندو آھي. ماءُ بنا ڍؤ تي به ڍاڍون ڪري روئندو آھي. ماءُ جيڪا پالڻھار هوندي آھي. ماءُ جيڪا پنهنجي ٻار لئه ٻاجهه هوندي آھي. ماءُ هوندي آھي، دل ڀريل هوندي آھي. ماءُ هوندي آھي، ماڻھو يتيم ناهي هوندو. هاڻي اُھي پير ئي ناهن رهيا جن جي هيٺان جنت هوندي آھي."
اي جنو!
اي انسانو!
ماءُ جي نه هجڻ جو ويراڳ ڪو عزيز گل کان پڇي. اي خدا! توکي ڪا به ماءُ ناهي نت توکي خبر پوي ها ته ماءُ جي مرڻ جو ڏک ڇا ٿيندو آهي.
سندس هي ٻولي:
* وڇوڙي جي وِماس ۾ وِماسجڻ
* ڪنهن به جيڏي پنهنجي وَلڀ سان ولا ۾ اچي ولاس نه ڪيو هو.
* ڌرم سنڪٽ ۾ اچي ويو هو.
* آسرو اسمڀوَ ٿو لڳي.
اُها ٻولي آهي، جنهن کي آئون مسلسل سندس ٻوليءَ جو treasure سڏي رهيو آهيان. هيءُ اها ٻولي آهي جنهن جي لاءِ اسان جا ڪيترائي اديب، سنڌي ٻوليءَ جو هٿرادو هندستاني لهجو ڳولڻ، لکڻ ۽ وري دهمان ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رڌل نظر اچن ٿا. جنهن ۾ "سُچيت" لفظ کي ادب جي چوراهي ٿي ننگو ڪري نچايو ويو آهي... ۽ اسان جي يار امر رائسنگهه کي اها ٻولي ته آهي پر هُن کي، انهيءَ جو اهڙو زبردست شاعراڻو استعمال ٿو اچي جو مصنوعيت پري پري تائين نظر نٿي اچي!
ان کان علاوه سندس، محبوب جو محبوبا ڏي لکيل خط رد ڪجي ٿو، جنهن ۾ هُو بري طرح سان لفاظي ڪندي نظر اچي ٿو ۽ ٻين خطن جا موضوع ورائي ورائي، پلٽي تي پلٽو ڏئي، ٻيهر استعمال ڪندو رهي ٿو. بس هو هڪ بيدرد نثرنويس جي حيثيت ۾ پنهنجي محبوبا کي رومينٽڪ خط لکي ناهي سگهيو.
۽ هُو جڏهن پورهيت پيءُ جو پنهنجي پُٽ کي خط ٿو لکي ته ساهي کڻڻ ئي نٿو ڏي، پڙهندڙ کي پنهنجي ڳالهه جي زنجير ۾ قابو ٻڌي، قيديءَ وانگي اڳتي ئي اڳتي وٺيو هليو ٿو وڃي. مون کي ڪافڪا ٿو ياد اچي!! خط ۾ جهڙي دلدوز ۽ اڻ ڇهيل انداز ۾ پُٽ سان مخاطب ٿي، جيڪو درد بيان ٿو ڪري، اهو هڪ دفعو ٻيهر سندس بيرحم نثرنگار هجڻ جي شاهدي ٿو ڏي:
● پُٽ! اهو ڪڏھن به نه سمجهجانءِ ته هن سنسار ۾ رڳو پاڻ ئي دُکي آھيون. هن دنيا ۾ اڌ کان وڌ آبادي اهڙن ئي عذابن جو شڪار آھي.
● پاڻ وٽ ماڻهون سوپاريون کائيندا آھن، هتي سوپاريون ماڻھو کائينديون آھن.
● منهنجا ماڻيگر پُٽ!
چند سڪن مان مون توکي جيڪي پراڻا ڦُلا وٺي ڏنا هئا سي تنهنجي نڙيءَ ۾ ڀُرٽ وانگي چُڀي ويا هئا. ان ڏينهن کان پوءِ آئون ڪڏھن به ڪنهن ميلي تي ناهيان ويو. رانديڪا مون کي غريبن جي ٻارن جا لاش لڳندا آھن. مون کي انب غريبن کي ڏنل ڏاتار جو ڏنڀ لڳندا آھن.
● منهنجي ڪُٽنب جا سڀئي ڪوڏ منهنجي وجود سان وابسته آهن.
شاعر جو خيال، شاعر جي پريزنٽيشن، خيال جو احاطو ۽ ٻوليءَ جو treasure ڏسو:
● سُنيتا! تنهنجي بادام چشم بينيءَ جي نيرڙي نڀ ۾ بي خوفيءَ جا بادل هر وقت ڇانيل آھن. تون وقت جي ڪنهن به دِلوراءِ جي ڊپ ۾ دَلخيم ناهين ٿي، ڇاڪاڻ ته تون دلهِير نه پر دلباز آھين!
● تون جيڪا راٺوڙ آھين، راٺوڙ جيڪي تاريخ جي ڪنوار جي ڪن ۾ طومان جا انوکا تگل وجهي ڇڏيندا آھن.
ڇا ته ڪمال ڪيو اٿس! ڇا ته نرالو انداز بيان اٿس ۽ ڇا ته ٻوليءَ جو اڻلڀ خزانو کوٽي ڪڍي آيو آهي!! آئون جڏهن، انساني ذهن مان دل جي اک سان ڳولي لڌل ههڙو خوبصورت تخيل پڙهندو آهيان ته شاعريءَ منهنجي چوڦير سوين پاڇولا ٺاهي بيهي رهندي آهي ۽ آئون پنهنجي هوش مان نڪري ڪنهن وڏي شهر وانگي پکڙجڻ شروع ٿي ويندو آهيان.... ۽ جڏهن هُو ٻوليءَ جي حُسناڪ جهمري هينئن ٿو هڻي: " تنهنجو وار ويرين لئه ترڌاري تلوار جي ڌار آھي." ته قهر ٿو ڪري!
● تون عورتاڻي اتهاس ۾ دليريءَ جو اهڙو سبق آموز داستان آھين جنهن کي پڙھي ڪيئي پيڙھيون ڪرب جا ڪارا پاڻي پار لنگهي سگهن ٿيون.
سنيتا کي ڏنل هي تشبيهه ته ڏسو، جيڪا ماڻهوءَ جا چار ئي چونڪ لڳائي وار وار مان حيرت جو طوفان اٿاري ٿي ڇڏي:
● تون روپا جي رڻ ڀوميءَ ۾ ٻاگهل جي چيلهه تي سندرو ٻَڌل اُها چُنري آھين، جنهن کي وقت جو ڪو به خلجي ڪنهن به فريب سان ڦاڙي نٿو سگهي.
ائين ٿو لڳي ڄڻ عبدالواحد آريسر کي پڙهي رهيا هجون!!
خيال کان پاسيرو ٿي، جڏهن رڳو اڪيلي ٻولي ئي هن سان ٻيلهه ٿي هلي ٿي، تڏهن به ته هو داءُ تي داءُ هڻندو هليو ٿو وڃي:
● جل ٿل بادل جي ڇايا جهڙا منهنجا بابل! منهنجي هم وطنن کي چئجانءِ ته آئون ايراني غاليچي ۾ روپيل گُل جهڙي اوهان جي وطن جي ڌيءُ زينب آھيان!
● وشال آڪاش ۾ چمڪندڙ دُرو تاري جهڙا منهنجا دلبر پُٽ!
سُڀاڻي هولي آھي، هولي جيڪا حياتين کي حُلواڻ جهڙن رنگن ۾ رڱي ڇڏي ٿي، هولي جيڪا بديءَ جي هار ۽ نيڪيءَ جي جيت جو جلترنگي ڏڻ آهي.
هيءُ سندس شاعراڻي ادا جي اُڇل آهي:
● تنهنجي ڪينجهر نيڻن ۾ ٽڙيل سُرمي جا ڪارا ڪنول ڪڏھن به نه مُرجهائجن.
● توکي خبر آھي اُن ڏينهن تو لئه تنهنجي ڳوٺ جي گهاٽ مٿي بيٺل وڻ پار ڪڍي رُنا هئا. پکي احتجاجن ڳوٺ خالي ڪري ويا هُئا. چوپائي مال چارو چرڻ ڇڏي ڏنو هو.
هيءُ سندس آرٽ جو ڪمال آهي، سندس لهجي جو لاجواب نمونو آهي، سنڌ وطن سان سندس محبت جو حسين مثال آهي:
● اُھا سنڌ جيڪا حسن درس جي تمنائن ۾ ڪولهين سان گڏ ڪولهي ٿي هوليءَ جا رنگ هاري ٿي.
● اُھا سنڌ جيڪا پاڻيءَ لاءِ تتي ٿڌي ترسي ٿي. اُھا سنڌ جنهن جون نيلم جهڙيون ناريون ڪوئلي وانگي ڪاريون ڪري ماريون وڃن ٿيون.
● سنڌ! تون حسن درس جي خيالن ۾ ايندڙ ”پرينءَ جي پاڇي“ جهڙي اها حسين نگري آهين، جنهن جي لاجواب لينڊ اسڪيپ تان لهندڙ سج هن کي مهاڻي ٻار وانگي موهي ماريندو هو! سنڌ! تون روبينه ابڙو جو اهو فلسفو آهين، جنهن ۾ مذهب کان انسان وڏو آهي! تون شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ شوخ ڇوليون بڻجي ڇلڪندڙ اها ڪينجهر آهين، جنهن ۾ ڪيئي نماڻيون نوريون لهرون لهرون بڻجي نچن ٿيون.
● تنهنجي صوفياڻي سر زمين تي اڄ به رام جي گام ۾ ملهائجندڙ هوليءَ جا هڙئي رنگ رحيم جي اڱڻ تي به هارجن ٿا..
هي سندس شاعراڻي اظهار ۾ جهالا ڏيئي وسندڙ جهڙ جهڙي ڪلاسيڪيت آهي:
● اُها هارياڻي سنڌ، جنهن جي حقن کي زميندارن ائين چٻاڙيو آھي جيئن ڪپڙ چٻو گابو ڪپڙو چٻاڙيندو آھي!
هي سندس اعلي شاعراڻي پهچ آهي، جيڪا ماڻهوءَ کي سندس مُريد ڪري ڇڏي ٿي:
● اُھا سنڌ جيڪا ٻنن تان گاھ جون ڀريون ڪري پنهنجو ۽ پنهنجي مال جو پيٽ پاري ٿي.
۽ امر رائسنگهه ڇا ته رڻ جو راهي بڻائي ڇڏيندڙ انداز ۾ پنهنجي خيال جي قدرت، ٻوليءَ جي ڪمال ۽ انتهائي معصوماڻي انداز ۾ اسان جي سهڻين، سگهڙ ۽ سُندر سنڌياڻين جو اسڪيچ ٺاهيو آهي، ڄڻ ته ماڻھو ڪنهن جڳ مشهور مصور جي پئٽنگ جي سامهون بيٺو هجي!!:
● اي سنڌ! تنهنجون سادڙيون سنڌياڻيون وڏي کُڙيءَ واري جُتي پائڻ ۾ به صفا شرم ٻُوٽڙيون آهن!!
● پنهنجي ثقافتي سونهن دهريءَ کي دل تي سجائي هلن ٿيون. جهانجهر ،جهومڪ ۽ جهيلن سان پيار ڪندڙ سنڌياڻين جا هٿ اڄ به ٽُڪ تي رليون ٺاهڻ ۽ چادرن تي ٽونئر ٽانڪڻ ناهن وساري سگهيا. اُهي هنر مند هٿ مور کنڀن مان وينجڻا ٺاهي، هرمچ ڪچو ۽ پڪو ڀرت ڀري، تنهنجي ثقافتي قدرن ۽ معيارن کي زندھ رکنديون اچن!
آها ها..... ڇا ڳالهه ڪجي!؟ مون کي سمجهه ۾ نٿو اچي، آئون بي اختيار ٿي ويو آهيان. مون کي شاعرن ۽ نثر نگارن سان عشق ٿيندو وڃي! آئون سحر ۾ وٺجندو وڃان!!
هيءُ سندس نثر ۾ عالمي نثر واري جهلڪ آهي، جنهن ۾ جادوءَ ڀري سادگي، فسلفو، خنجر سان ڪتڪائي ڪندڙ معصوميت ۽ خيال جي اها ٽُٻي هنيل آهي جيڪا هر ڪو ناهي هڻي سگهندو:
● انتظار ماڻھوءَ جو رت سڪائي ڇڏيندو آھي!
● ٻار جن کي پاليو ويندو آھي پر ماريو ناهي ويندو!
● جن رستي ۾ مون کان پئسا ڦُر ڪيا، شايد شراب پيئندا ۽ ڪنهن مجبور عورت جي عصمت خريد ڪندا، تڏھن منهنجا پئسا ڪُٺل پکيءَ وانگي، مون لئه ڦٿڪندا.
۽ جڏهن هُو يتيم ٻار جو پنهنجي پيءُ ڏانهن خط ٿو لکي ته هُو واقعي ئي هڪڙي يتيم ٻار جو روپ ڌاري ويهي ٿو رهي ۽ خط اگر ڪنهن ننڍڙي دل واري ماڻهو پڙهيو ته اهو روئي روئي پنهنجي نظر وڃائي ويهندو:
● بابا! آئون اناٿ آشرم ۾ پليو آھيان. آئون اناٿ آھيان. منهنجو ڪير به نه آھي.
● سياري جو سيءَ ۾ سڄي رات گوڏن ۾ هٿ ڏيئي ماءُ کي ياد ڪندو آهيان. منهنجي به ڪا ته ماءُ هوندي پر الئه ڪٿي هوندي.
هيءُ نثر آهي! اهڙن ئي هينئن ۾ هٿوراڙيون ڏيندڙ جملن سان جهنجهيل نثر! بئنسر ۽ بولي سان نثر! هيءُ نه صرف اثرائتو نثر آهي پر هي نثر جنهن درد جي مدار ۾ ڦري ٿو، انهيءَ ڪري هن نثر کي "بکيو بادشاھ" چئي سگهجي ٿو.... يا هن نثر کي "ريشمي هٿوڙو" چئي سگهجي ٿو. اهڙو نثر پڙهڻ کانپوءِ عشق جو مون تي ظهور ٿو ٿئي، اهو سڀ عشق ۾ ئي ٿيندو آهي. هي نثر ائين آهي جيئن: بوتل ۾ مئه، مئه ۾ نشا، مين نشي ۾ هون!! ۽ اهڙو نثر پڙهڻ کانپوءِ: هي عشق ۾ غم، غم ۾ مزا، مين مزي ۾ هون!!
جڏهن هُو انھي پٽ جو پنهنجي ماءُ کي شاهڪار خط ٿو لکي جيڪو، ٺڪرن جي رواج مطابق، پنهنجي ڀيڻ کي ھميشه ھميشه هندستان وڃڻ جي لاءِ، ريلوي اسٽيشن تي ڇڏڻ ٿو وڃي ۽ پرڀرو بئنچ تي ويهي پنهنجي ماءُ کي پنهنجي پياري، معصوم ۽ دلربا ڀيڻ بابت خط ٿو لکي ته آئون پنهنجي اندر ۾ ڪاتيون هلندي محسوس ٿو ڪريان! مون کي صفا ٿورڙن جن ليکڪن روئاريو آهي، انهيءَ ۾ امر رائسنگهه به دعوي سان شامل آهي! اهو سندس شاهڪار خط آهي، سندس نثر جو شهپارو آهي جيڪو گهر گهر ۾ ماتم مچائي سگهي ٿو!! دلدوز موضوع کي پکيڙي، سڄو منظر ڏيکاري، ميدان جوڙي، جڏهن فلسفي جي سِٽ سَٽي ٿو هڻي يا تشبيهه تي ٿو لهي ته ڪٿي جو ڪونه ٿو ڇڏي!! :
● اُن گهر ۾ ھاڻ اچڻ ئي ڪهڙو جيڪو ڀيڻ جي پويتر پيرن کان خالي هجي.......
● جنهن گهر جي چونئرن ۽ چونڪين جا نيو به پنهنجي ڀاتيءَ جي وڇوڙي ۾ ولکندا هجن، ان گهر ۾ ڪو ڀاءُ پنهنجي ڀيڻ جي ٻولي ٻُڌڻ کانسواءِ ڀلا ڪيئن رهي سگهندو؟ امان! ماڻھوءَ کان پاليل پکي به جلدي ناهي وسري سگهندو، هي ته ڪونجل ڀيڻ آھي!
● هُن جي پسند جي هر پڌارٿ جڏھن پنهنجي اکين اڳيان ايندي تڏھن اکيون تڳوسر جي ترائي ٿي وينديون.
● امان! آئون گهر ايندس ته مُنهنجو ٻن سالن جو ننڍڙو پُٽ مون کان پُڇندو ته بابا! بُئا ڪٿي آھي!؟ تڏھن آئون ڪهڙي ورندي ڏيندس!؟ اُها دل ڪٿان آڻيان جنهن سان چوان ته پُٽ توکي سڄو ڏينهن ڪڇ ۾ ڪوٺي، تو سان بي لوث محبت ڪندڙ، تنهنجي بُئا کي بنا ڏوھ وطن جي وڻن کان جُدا ڪري، اسين پنهنجي پرمپرا پاري آياسين.
هي ڏسو ڀلا:
● "جيجان! عورتون آھن. ٻنهيءَ کي هِندوُ لُهارن وارو لُهارڪو لباس پاتل آھي. هڪڙي اڌڙوٽ عمر ۾ آھي ۽ هڪڙي عمر جي آخري ڏاڪي تي پهتل آھي. لڳي ٿو پاڻ ۾ ماءُ ۽ ڌيءَ آھن. ڪُراڙي ماءُ پنهنجي ڌيءَ کان موڪلائڻ لئه آئي آھي، پر موڪلائي نه ٿي سگهي. پل پل ۾ ڀاڪر وجهي هڪٻئي سان ملي رهيون آھن، ملي ڪٿي رهيون آھن!!؟ اُهي ته ائين سمجهه هڪٻئي ۾ مري رهيون آھن!
My God! What terrible you did this???
آئون هاڻي انهيءَ جي تشريح ۾ ڪيئن لهان؟ مون وٽ اها پٿر دل ئي ناهي جو ان سٽ جي پکيڙ ٻڌائي سگهان، ڪو ذرو، پرزو، ڪا ڪڻي، داڻ...!؟ افسوس! جو منهنجي دل ۾ پٿر جو ذرو به ناهي. امر رائسنگهه جي نثر ۽ آرٽ جو وڌيڪ فيصلو پڙهندڙ پاڻهي ڪندا، آئون هن مهاڳ کي هن خط سميت ڀريل نيڻن سان هتي ئي ڇڏي ٿو ڏيان:
● " امان! رات جا ٻارنهن ٿيا آھن. ريل پهچي چُڪي آھي. ريل ڇا پُھتي آھي ڄڻ دل جي آخري ڌڙڪن پهتي آھي."
● مون الوداع وقت هن جي اکين ۾ ڳوٺ جي ترائيءَ کي هيلون هڻندي ڏٺو هو.
● هُوءَ جيئري هُئي ڪٿي؟ هُوءَ ته ڳوٺ جي اجهور ۽ گهر جو جهانپو ڇڏيندي ئي مري ويئي هُئي.
● هُن جي سُڏڪن ۾ پنهنجي گهر جي جهانپي واري ڪنڊيءَ ساھ کنيو پي ۽ اُن ڪنڊيءَ مٿي هن جو پاليل مور دانهون ڪري رهيو هو. آئون هاڻ خط پوسٽ ڪري ڪجهه ڏينھن لاءِ ڪراچي وڃان ٿو.
* اُن گهر ۾ ھاڻ اچڻ ئي ڪهڙو جيڪو ڀيڻ جي پويتر پيرن کان خالي هجي.......
امڙ! پنهنجي گهر جي اڱڻ اڳيان بيٺل ڪنڊيءَ جو وڻ وڍائي ڇڏجانءِ ڇاڪاڻ ته، جيستائين ڪنڊي بيٺي هوندي تيستائين ان جي ٽار ۾ لوڏ ٻڌي لُڏندڙ امرتا جي ياد توکي برباد ڪندي رهندي. امرتا جي پاليل مور کي داڻا نه ڏجانءِ، هُو پاڻھي دلشڪستو ٿي گهر ڇڏي ويندو. سوجهاڪي جو، گهر جي صحن ۾ اچي، پاڻ کي ننڊ مان اُٿاريندڙ پنهنجي وڍياري ڍڳي ڪنهن کي ڏوجهي ڏيئي ڇڏجانءِ."
عزيز گل
سرد سياري جي آڌي،
25 ڊسمبر 2018
پراڻ جو ڪپ، جهُڏو