ڇلو جو گھرگھلو ڪري پيو کوهه ۾! ڪيڏانهن ويو سر چارلس نيپئر ڪٿي آهي مائونٽ بئٽن........
شادي وقت ان قسم جا ٻول ۽ وچن وعدا دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڏهاڙي هزارين جوڙا ڪن ٿا. آمريڪا ۾ جهونن ڪليسائن کان وٺي فلوريڊا جي چاليهه فوٽ سمنڊ اندر گلف اسٽريم تائين. جپان ۾ هڪ طرف صديون پراڻن پاڪ شنتو درگاهن ۾ پُرتڪلف لباس ۾، ته ٻئي طرف ٽوڪيو جي نائيٽ ڪلبن ۾ بنا ڪپڙن لٽن جي گھوٽ ڪنوار وعدا ڪن ٿا. ڪوريا ۾ ڪنوارين ۽ گھوٽن جي يڪي ميڙ جي شادي ۾ پڻ ساڳي قسم جا وعدا ٿيندا رهن ٿا، جن کي ٻُڌڻ وارا ۽ ڏسڻ وارا هزارن جي هجوم ۾ ٿين، ته ٻئي پاسي ڏور ڏيساور رهندڙ ٽيليفون ذريعي شادي وقت ڪن ٿا.
بهرحال ان سڄي فرق جي باوجود هر هنڌ هڪ ڳالهه جا ساڳي آهي سا آهي، گھوٽ ۽ ڪنوار (ڇوڪر ۽ ڇوڪريءَ) جو هُجڻ. يعني ٻئي ڌريون جيئريون هونديون آهن.
پر هتي هانگ ڪانگ ۾ هڪ عجيب ڳالهه ڏٺم ته ”موت“ جي ڪائي اهميت ناهي. موت نوجوان جوڙي کي هڪٻئي کان هرگز الڳ نٿو ڪر ي سگھي ۽ مئلن جي شادي پڻ ٿي سگھي ٿي.
ڪيترن پڙهندڙن ٻين ڳالهين سان گڏ اهو به لکيو آهي ته آءٌ پنهنجن سفرنامن ۾ دنيا ۾ ٿيندڙ شادين مُرادين ۽ موتي فوتي جي رسمن رواجن بابت پڻُ لکان. سو ان خيال کان گذريل ٻن ٽن سفرن کان هن پاسي (مشرق بعيد) جي ملڪن ۾ جتي به وجھه لڳو آهي ته شادي ۽ موت جون رسمون (دعوت بنا ۽ دعوت تي) ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم.
ٽوڪيو (جپان) جي نائيٽ ڪلبن ۾ ڪي شاديون ٿين جن ۾ گھوٽ ڪنوار معزز مهمانن اڳيا بلڪل اگھاڙا ٿي اسٽيج تي وهن ۽ شاديءَ جي ماني مهمانن سان گڏ کائين. هن زماني ۾ اها شايد ڪيترن لاءِ تعجب خيز ڳالهه نه هُجي ڇو ته دنيا ۾ هر روز وڌندر اوگھڙ ۽ ڪپڙي اوڍڻ کان نفرت (هيٺيون ڪپڙو مٿي سُسندو اچي ۽ مني اسڪرٽ کان به گهٽجي ويو آهي ۽ مٿيون چولو هيٺ ڍُرڪندو وڃي)، اگھاڙيون ڪالونيون (Nude Colonies) جنهن ۾ سڀ اگھاڙا ٿي رهن. آمريڪا ۽ يورپ جي شهرن ۾ ڏينهون ڏينهن ٿيندڙ، ڇوڪرين طرفان Burn the Bra (انگيون ساڙڻ) ۽ Help Abolish Virginity جي حق ۾ نڪرندڙ جلسا جلوس وڏن شهرن جي هوٽلن ۽ ڪلبن ۾ ٽاپ ليس وڳن ۾ ڪم ڪندڙ ۽ ٻاهر رستن تي هاٽ پينٽن ۾ ڦرندڙ ڇوڪرين ۽ ٻين اهڙين ڳالهين تجسس ۽ تعجب ختم ڪري ڇڏيو آهي. بلڪ اها اوگھڙ جيڪا اڄُ کان ڪجھه سال اڳ جھنگلي هُجڻ جو ثبوت سمجھيو ويو ٿي، تنهن کي اڄُڪلهه ماڊرن هُجڻ جو اصول مڃيو چيو وڃي. آفريڪا ۾ ٿو وڃجي ته اهي شيدي جي اڄُ کان سؤ سوا سال اڳ جھنگلن ۾ اگھاڙا ڦرندا هُئا ۽ انهن جي ان حالت تي دنيا کين جھنگلي ۽ اڻسُڌريل سڏيندي هُئي، سي ته اڄُ ڏسو سڀ کان وڌيڪ سُڌري ويا آهن ۽ وڏن ۽ ويڪرن جُبن، پهراڻن ۽ ٽوپين ۾ پيا هلن ۽ وري ائٽلانٽڪ لتاڙي اڄُ جي سُڌريل ملڪ آمريڪا يا يورپ ۾ اچو ته اڄُ جو نام نهاد ماڊرن ماڻهو جايون جڳهيون ڇڏي، انگ اگھاڙو وتي جانور وانگر جھنگن يا هٿ جي ٺهيل لانڍين ۽ ڪوٽن ۾ رهندو.
هانگ ڪانگ ۾ هڪ ڏينهن اسان جي ريفريجريشن انجنيئر محمود وٽ سندس دعوت تي ڪجھه برٽش ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون جهاز تي آيا. جنهن وقت اچي رهيا هُئا اسان جهاز جي عرشي (Deck)تي چار پنج ڄڻا ڪٻڊي کيڏي رهيا هئاسين. سڀني انگريزن جا پير اگھاڙا، وار وکريل، ڏاڙهي وڌيل هئي. ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کي بلوچي ۽ سنڌي ڀرت جا ڪڙتا ۽ بيل باٽم پتلونون (جينز) هيون. ڪنهن ٻار کي سنجھوري يا شهدادپور جي مارڪيٽ ۾ پيرين اگھاڙو ڏٺو وڃي ته تعجب نه لڳندو، پر ارڙهن اوڻيهن سالن جا انگريز ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون هانگ ڪانگ جهڙي شهر ۾ پيرين اگھاڙا نظر اچن ته ضرور تعجب ٿيندو. جيتوڻيڪ مون کي پوءِ خبر پئي ته اڄُڪلهه اهو به فيشن آهي. خير ٻيا ته راند ۾ لڳا رهيا ۽ سندن ڌيان تي ڳالهه ئي نه آئي، آءٌ اڳهين کاتل هوس ۽ جيسين ڪو رانديگر جيئاري، تيسين چيلهه تي هٿ رکي ايندڙ مهمانن ۽ محمود کي غور سان ڏسڻ لڳس جا جيتوڻيڪ اخلاقي طرح غلط ڳالهه هُئي پر غلطي ٿي وئي، ۽ محسوس تڏهن ڪيم جڏهن محمود ڀرسان لنگھندي چئي ويم ته: ”بس يار بس وات ڇو ڦاٽي ويو اٿئي؟“
کيس پوءِ ٻئي ڏينهن چيم ته: ”وات ان تي ڦاٽو هوم جو هيءَ انگريز قوم اها آهي جا ڪو زمانو هو، پري هسٽورڪ (Prehistoric) يا پٿر جو زمانو نه پر اهو سؤ سال کن اڳ جو، جڏهن اسان هنن جا غلام هئاسين، جڏهن هيءَ ساڳي قوم پوشاڪ ۽ رسم رواج جو ايڏو خيال رکندي هُئي جو جيڪب آباد جي سخت گرميءَ ۾ به سوٽ مٿان ٿلها خاڪي ٽوپلا پائي هلندي هُئي. ڪو انگريز بهادر شڪار تي نڪرندو هو ته جھنگل ۾ به ان جي کاڌي پيتي لاءِ ڊائيننگ ٽيبل ۽ ڪرسيون ته ڇا پر ڇُري ڪانٽي جو به بندوبست ڪيو ويندو هو. ٽاءِ ۽ جوراب جُوتن کان سواءِ ته سرڪار بهادر قدم به نه کڻندو هو ۽ هاڻي جي هيءِ انگريز قوم ڏسو! اڙي ڪيڏانهن ويو سر چارلس نيپيئر، ڪٿي آهي مائونٽ بيٽن، ڪيڏانهن غائب ٿي ويو لارڊ لنٿلگو ۽ ڪلائيو، اڙي ڪٿي آهي......“
پوءِ محمود ڊوڙي اچي منهنجي وات تي هٿُ رکيو ۽ چيو، ”اهي سڀُ آڱوٺي تي چڙهي ويا. ڪم جي ڳالهه اها ته هوءَ جيڪا گُلابي پتلون واري هُئي، جيڪا برا (انگيءَ) بغير هُئي ۽ سي ـ ٿرو (See Through) چولو پيل هيس، ان اڄُ وري اچڻ جو وعدو ڪيو آهي ۽ اجھا ته آئي. هينئر انگريزن جي شان ۾ گستاخي بند ڪري ڪنهن سنڌي اخبار لاءِ وڃي ڪو مضمون لکُ.“
۽ مون پوءِ انگريزن جي پچر ڇڏي ۽ سنڌين کي مٿي ۾ سُور وجھڻ لاءِ هلال پاڪستان اخبار لاءِ هڪ عدد مضمون اچي لکيو هو. خير سائين، اچو شادين جي ذڪر تي (ڪجھه وقت لاءِ پٽي تان لهي ويو هوس ــ ان لاءِ معافي.)
هانگ ڪانگ جيڪو هرطرف دنيا جي ترقيءَ سان گڏ وڌي رهيو آهي اتي جي پاسي وارن ننڍن ٻيٽن مڪائو، ليائو وغيره ۾ اهڙا به پراڻي رسم رواج ۽ مذهبن ۾ اعتقاد رکڻ وارا ماڻهو رهن ٿا، جن بابت اڄُڪلهه جي زماني ۾ سوچڻ به تعجب خيز آهي. هتي زنده انسان مري ويل سان شادي ڪري سگھي ٿو ۽ مري ويل ڇوڪرو، مري ويل ڇوڪريءَ سان شادي پڻُ ڪري سگھي ٿو. اهڙين شادين کي Ghost-Weddings (غيباتي شاديون) سڏيو وڃي ٿو. ماءُ خواب ۾ پنهنجي فوت ٿيل پٽُ کي شاديءَ جي خواهش ڪندي ڏسندي ۽ هوءَ يڪدم ان لاءِ ڪنهن زنده يا مري ويل ڇوڪريءَ جو سڱُ ڳولهڻ ۾ لڳي ويندي. باقاعده ڄاڃين کي کاڌي پيتي ۽ شاديءَ تي اچڻ جي دعوت ڏني ويندي آهي ۽ ڪاڄُ ٿيندو آهي.
هڪ اهڙي شادي (بنا دعوت جي) لاءِ هتي جي Castlepeak ۾ حاضري ڀريم. هڪ فوت ٿيل نوجوان ”يم ــ واءِ ــ چُو (Yim-Wai-Cho)“ کي سندسن پيرسن ماءُ خواب ۾ ڏٺو ته سرڳواسي سرڳ بدران نرڳ ۾ آهي ۽ کيس چئي رهيو آهي ته هو اتي ڪيترو نه اڪيلو آهي ۽ ماءُ کي فقط ايترو ٻُڌايائين ته ڪماري چان (Miss Chan) سان شادي ڪرڻ ٿو چاهي. وڌيڪ ڪجھه معلوم ڪرڻ کان اڳُ غريب ماءُ جي اک کُلي پيئي.
ماءُ ڏاڍي پريشان ٿي ۽ پنهنجي هڪ ساهيڙيءَ تي اهو ڪم رکيو ته چان نالي ڪا ڇوڪري منهنجي پٽ لاءِ ڳول. سڱُ ڳولهيندڙ مائيءَ هڻي وڃي هنڌُ ڪيو ۽ آخر ڳولي لڌائين. ”چان نگسم“ نالي هڪ ڇوڪري انهن ساڳين ڏينهن ۾ هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري وئي هُئي، جن ڏينهن ۾ سندس سڪيلڌو ”يم ــ واءِ ــ چُو“ مُئو هو. پوءِ ته ٻنهي جي هڏن کي گڏ دفنايو ويو. (هتي جا چيني ماڻهو مئلن جا هڏا رکي ڇڏين ۽ پوءِ ڪجھه سالن بعد حساب ڪتاب ڪري ڪنهن پاڪ جاءِ ۽ تاريخ تي دفن ڪن. ساڙين ڪونه.) گڏُ دفنائڻ بعد، شادي جو ڪاڄُ مٿين جڳهه تي رکيو ويو ۽ سڀ رسمون ڌام ڌوم سان، گھوٽ ڪنوار جي غير موجودگيءَ ۾ رچايون ويون. (۽ پوءِ پڪ پُٽ پنهنجي اڪيلائيءَ جو سُور پنهنجي ماءُ سان سلڻ ڇڏي ڏنو هوندو.)
سو اهي ڳالهيون هانگ ڪانگ ۾ اڃا موجود آهن. خاص ڪري انهن ماڻهن منجھه جيڪي ڪناري تي ۽ ٻيڙين ۾ آباد آهن. ’اَبر جان‘ جهڙيون ڪيتريون ئي جڳهيون آهن، جتي هزارين پراڻين ٻيڙين (Junks) ۾ ماڻهو ٻارين ٻچين رهيا پيا آهن. دڪان، هوٽلون، عبادت گھر، جوا جا اڏا، سڀُ ٻيڙين تي. هڪ اهڙي شادي ڏٺم جيڪا پُراڻي ٻيڙيءَ ۾ رهندڙ ڌيءَ جي ٿي. ان ٻيڙيءَ کي ڳاڙهن لالٽينن ۽ جھنڊين سان سينگاريو ويو هو. شام جو ستين وڳي کان مهمانن کي ماني کارائي وئي ۽ ٽي ڪلاڪ مانيءَ جو کٽراڳُ هلندو رهيو. ڪنوار پنهنجين ساهڙين سان گڏ ڌار ڪئبن ۾ ماني کاڌي. ان کان پوءِ کيس ٻاهر آندو ويو ــ پيرين اگھاڙو، ڪم ڪار وارن پُراڻن ڪپڙن ۾. آئون اڳي ئي سمجھي ويس ته هي چڪر اهو ئي آهي جيڪو سنڌ جي ڳوٺن ۾ ڇوڪرن سان شادين طهرن تي ٿيندو آهي ـ يعني حجام اچي ڪپڙا پهرائيندو آهي ۽ پهرين جا پاتل ڪپڙا هن جا ٿيندا آهن. ٿيو به ائين. هڪ ٻڍڙي سياڻيءَ ڪنوار کي سينگاريو ۽ سلڪ جا خوبصورت ڪپڙا پاتائينس. پوءِ کيس نصيحتون ڪندي رهي ته مڙس سان ڪهڙي نموني ورتاءٌ ڪرڻ کپئي (پهرين رات ئي هو جي ٻلي ماري ته مرعوب نه ٿجانءِ)وغيره. ساٽين جي پِڙ جي گھوڙي وانگر جڏهن هوءَ هر لحاظ کان سينگارجي وئي ته پوءِ کيس نقاب ٻڌو ويو. ان بعد کيس ديوتائن جي پوڄا ڪرائي وئي. پوڄا مهل نقاب هٽايو ويو هوس، پر ٻه ننڍڙا ڇوڪرا سندس منهن اڳيان ڳاڙهو ڪپڙو جھلي بيٺا رهيا. پنهنجي ڪئميرا کي چمڙي جي ٿيلهيءَ ۾ بند ڪري ڀر ۾ بيٺل هڪ چينيءَ کي چيم ته، ”فوٽو کان ته هاڻ ڪم مٿي چڙهي ويو.“ کلي چيائين:
”اهڙي ڳالهه ناهي. اجھو ته گھوٽ آيو پوءِ پڙدو لهي ويندو ۽ فوٽو ڪڍجانءِ.“
رات جو ٻين وڳي سندس سينگاريل بسترو کڄي نئين گهر (يعني ڀر ۾ بيٺل گھوٽ جي ٻيڙِيءَ ۾ ويو) ۽ کيس ڳاڙهو گائون پارائي گھوٽ جي انتظار ۾ ويهاريو ويو. ان وقت پنهنجو اباڻو گھر (ٻيڙي) ڇڏڻ جي غم ۾ (رسم مطابق) زور ڪري رُئڻ لڳي، (جيتوڻيڪ دل ۾ لڏُون پئي ڀُريس). ٽين وڳي گھوٽ صاحب آيو. جنهن سان ڪنوار پنهنجي نئين گھر ڏي راهي ٿي، سندس هڪ ساهيڙي پڻ هن کي ڇڏڻ لاءِ گڏ هلي.
هن پاسي جي ملڪن ۾ سنڌي پڻ ڪافي رهن ٿا. مختلف ماحولن ۽ ملڪن ۾ رهڻ باوجود به ڪيتريون ئي ڳالهيون ۽ رسمون مون کي ساڳيون نظر اچن ٿيون. اهي ئي ڳيچ ۽ لاڏا، اهي ئي رسمون ۽ رواج، هڪ ٻه شاديون ٿائلنڊ ۽ ملائيشيا ۾ سنڌين جون ڏٺم. هڪ هنڌ عورتن جو ڪاڄُ به ڏسڻ لاءِ ميزبان کي چيم ۽ ڪافي دير هن پاسي جي سنڌي عورتن کي ڳائيندو ٻُڌم ۽ هڪ ٻه لاڏو پڻُ ٻُڌي پني تي اتاريم. ٿي سگھي ٿو ته اسان وٽ سنڌ ۾ به اهي ڳايا ويندا هُجن ۽ ڪيترن ٻُڌا به هجن. نه ٻُڌل پڙهندڙن کي پسند اچن يا نه پر پڪ اٿم ته پڙهي محظوظ ضرور ٿيندا. زالون ٿالهه ۽ ڍولڪ تي ڳائي رهيون هُيون.
”ماريو اچئي ٿو.“
”جيءُ.“
”ڪنگر ڪڇ ۾، رلي ڪُلهي تي.“
”جونءَ مٿي ۾، لٺ هٿ ۾.“
”ماريو کٿر کٿر ڪندو آيو.“
”نماڻيءَ جو ڙي ڇلڙو آڻي ڏي.“
ٻه جوان ڇوڪريون لاڏي ۾ هڪ ٻئي کي جواب ڏئي رهيون هيون.
”ڇلو جو گھرگھلو، ڪر پيو کوهه ۾“
”اوڀينرڙي کوهه جي مالهه ۾“
”جو نيسر مان ٿي لڌو“
”نماڻيءَ جو ڙي ڇلڙو آڻي ڏي.“
ان بعد هڪ ڇوڪري هيٺيون لاڏو ڳائڻ لڳي ۽ ٻي بيهي جھمر هڻڻ لڳي.....
”لڳي سا تنبوري جي تار،
خاصي سا تنبوري جي تار
سڪ سڄڻ رک پاڻ وٽ
سڪ ڍولڻ رکُ پاڻ وٽ
پنهل پهريون خط لکيو مانءِ
ته پي مُئو اٿئي گھر آءُ
پيءُ مُئو ته ڀلي مُئو
پيءُ مُئو ته ڀلي مُئو
تون لڏُون خوب ورهاءِ.
لڳي سا تنبوري جي تار،
پنهل ٻيو خط لکيو مانءِ
ته ماءُ مُئي اٿئي گھر آءُ
ماءُ مُئي ته ڀلي مُئي
ماءُ مُئي ته ڀلي مُئي
تُون چندن ڪاٺُ ٻاراءِ.
لڳي سا تنبوري جي تار
پنهل ٽيون خط لکيو مانءِ
ته ڀيڻ پرڻي اٿئي گهر آءُ
ڀيڻ پرڻي ته ڀلي پرڻي
ڀيڻ پرڻي ته ڀلي پرڻي
تون ڏاجا ڏيوڻ خوب ڏيار.
لڳي سا تنبوري جي تار
پنهل چوٿون خط لکيو مانءِ
ته پٽ ڄائو اٿئي گھر آءُ
پُٽ ڄائو ته ڀلي ڄائو
پُٽ ڄائو ته ڀلي ڄائو
تُون ڇَٽيون خوب ملهاءِ.
لڳي سان تنبوري جي تار
پنهل پنجون خط لکيو مانءِ
ته زال مُئي اٿئي گهر آءُ!“
ان بعد جھمر هڻندڙ ڇوڪريءَ پهرين ڇوڪريءَ جي لاڏي جو جواب ڏيڻ شروع ڪيو:
”چٺي پڙهي ڇاتيءَ ڪيم ڌڪاءُ
ڪلڪ رهيم ڪن ۾ جتيءَ گاڏيءَ جاءِ
آيس گھر، ڏٺم ماءُ، پيم ساهه،
مون سان زال چٿر ڪئي....
آيس گھر ڏٺم ڀيڻ، ٺريم نيڻ
مون سان زال چٿر ڪئي....
آيس گھر ڏٺم پُٽ،
ٿيس خوش
مون سان زال چٿر ڪئي....
آيس گھر ڏٺم زال، لٿم خيال
مون سان زال چٿر ڪئي....
سڪ ڍولڻ رکُ پاڻ وٽ
سڪ سڄڻ رکُ پاڻ وٽ
لڳي سا تنبوري جي تار
خاصي سا تنبوري جي تار.“ وغيره وغيره.
ان کان علاوه سنڌ جي مشهور ڳائڻي چندُر جا پڻُ رڪارڊ ۽ راڳ دنيا ۾ رهندڙ سنڌين وٽ چڱا مقبول آهن. خاص ڪري هي رڪارڊ ه ڪيترين شادين ۾ ٻُڌڻ ۾ اچي ٿو:
”ڳايو لاڏا ــ پُنيون مُرادون،
پنيون مُرادون ـــ شل ٿين شاديون
وسن اوطاقون ....
1. منهنجي لاڏل جي رمز نرالي،
رمز سان گڏ اٿس سمجھه نرالي
نرالي جنهن جي آ چال متوالي ــ
نت ننڍي لاڪون.....
2. منهنجي لاڏل جو جوڙُ نه جڳ ۾،
دهل وڄن ٿا درَ تي دَڳ تي،
سڏڻ آئي اٿس سالي متوالي ـــ
پهري پوشاڪون.....
3. لاڏل کي ڪوسو واءُ نه لڳندو،
وڏي حياتي جيءُ جيءُ جيئندو
واهر ٿيندس والي جنهن جو سوالي ـــ
شل وسن واديون.....
4. چندر چاهه مان جھُمريون پايو
هڪ هٿ چيلهه تي هڪ لهرايو
هڪ ڀريل هڪ خالي وڄي تالي ــ
گھوريو سون چانديون.....“