ڪي سيتل – هڪ عجيب سيٺ
هانگ ڪانگ وڃڻ جو ٻڌي خوشي ٿي. اسان کي پنهنجي لاءِ به خريداري ڪرڻي هئي ۽ انهن ڏينهن ۾ سنگاپور، ڪولمبو، عدن سڀني کان هانگ ڪانگ پورٽ ۾ سستائي هئي. هر هڪ کي مهيني جو پگهار به مليو هو. جيتوڻيڪ آئون جونيئر پوسٽ تي هوس، پگهار گهٽ هو ته به انهن ڏينهن ۾ هانگ ڪانگ ۾ بيحد سستائي هئي ۽ اسان جي رپئي ۾ طاقت هئي. جيئن ئي جهاز هانگ ڪانگ جي بندرگاهه ۾ لنگر ڪيرايو ۽ اسان کي (موڪل) Shore Leave ملي ته مون به ٻين وانگر اچي شاپنگ ڪئي. قميصون، جئڪيٽ، واچون، ٽرانسٽر ريڊيو، ڪتاب... پئسا کٽن ئي نه. اڃان ڪمپيوٽر ته ڇا VCR به ايجاد نه ٿيو هو جو انهن مان هڪڙي ئي شي وٺي پئسو خرچ ڪجي. جهاز تي مفت جي ماني هجڻ جي باوجود هانگ ڪانگ جي هوٽل ۾ کاڌم... مڙيئي مهيني جي مليل پگهار مان ڪي چند ڊالر بچائي جهاز تي پهتس جو جهاز شام ڌاري لنگر کڻي رهيو هو. جهاز تي پهچڻ سان خريداريءَ جو سامان ڪنڊ ۾ ڦٽو ڪري آئون ڊگهو ٿي سمهي رهيس جو ڏينهن جو موڪل ڪرڻ ڪري رات جو جهاز هلائڻ لاءِ مون کي به جاڳڻو هو.
شام جو ستين بجي اک کلي ۽ دريءَ مان ٻاهر ڏٺم ته اهوئي بندرگاهه وارو ماحول هو. ننگر ۽ ناڙيون انهن ئي حالتن ۾ هيون... جهاز جي رواني ٿيڻ واري نه خاموشي هئي ۽ نه وايومنڊل ۾ ڊپريشن جو عالم جيڪو اڪثر بندرگاهه ڇڏڻ وقت هوندو آهي. جهاز جي ڊائننگ سئلون ۾ ڊنر لاءِ آيس ته خبر پيئي ته جهاز جي Sailing ڪئنسل ٿي وئي آهي.
”تنهنجي معنيٰ صبح ساجهر هلڻو آهي، توهانجي واچ (ڊيوٽي) ۾.“ مون پنهنجي اميڊيٽ باس سيڪنڊ انجنيئر کي چيو.
”ڳالهه اها آهي ته انڌو گهري هڪ اک،“ سيڪنڊ انجنيئر خوش ٿيندي مونکي ٻڌايو، ”هتي ٻئي پيون ملن. توهان هميشه چوندا آهيو ته هانگ جو هڪ ڏينهن به سڄي سفر جو ٿڪ ڀڃيو ڇڏي. هاڻ يڪو هفتو هانگ ڪانگ ۾ رهي آرام سان شاپنگ ڪريو ۽ گهمو ڦرو.“
مون کي خاموش ڏسي هن مونکي ان جو سبب ٻڌايو ته ڪارگو جي ٽرانشپمينٽ ٿي رهي آهي يعني اسان وارو ڪارگو ٻيو ڪو جهاز کڻي ويندو جنهن جي لاهڻ ۾ گهٽ ۾ گهٽ هفتو کن لڳندو. اسان جي جهاز لاءِ هيڊ آفيس کان حڪم آيو آهي ته سڌا جپان هليا وڃو جو جهاز جي ڊراءِ ڊاڪنگ لاءِ وارو ملي رهيو آهي.
دراصل جهاز جي ڊراءِ ڊاڪنگ، يعني جهاز کي خشڪ گودي ۾ بيهاري ان جي ٻاهرين صفائي ۽ مرمت due هئي پر گهڻي رش ڪري اسان کي وارو ملڻ جي پڪ نه پئي ٿي. هاڻ جيئن ئي جپان طرفان پڪ ٿي ته اسان کي پهريون پروگرام ڪئنسل ڪرڻو پيو. هانگ ڪانگ جهڙي بندرگاهه ۾ رهڻ جي خوشي ڪهڙي جهازيءَ (Seafarer) کي نه ٿيندي جتي ٻارهوئي ميلو ملاکڙو لڳو پيو آهي. پر اهڙن ميلن ۾ خالي کيسا کڻي گهمڻ واري لاءِ ڪهڙي خوشي ڪهڙو مزو. جيڪي ڪجهه هو اهو اڌ ڏينهن ۾ خرچ ڪري آيس ۽ هاڻ وڌيڪ ڇهه ست ڏينهن گذارڻ لاءِ ايترو پئسو مس هو جو فقط بس جو ڀاڙو ٿي سگهي. ۽ ههڙي بندرگاهه ۾ ڪو ٻاهر نڪرڻ بدران جهاز جي لوهي ڪمري ۾ پاڻ کي قيد رکي، ڪيڏي ٽرئجدي چئبي. مون پنهنجي ذهن کي ان ڳالهه لاءِ تيار رکيو ٿي پر پوءِ سوچيم ته جهاز تي نه رهبو. پيرين پنڌ به هانگ ڪانگ ۽ ڪولون جا چڪر هڻبا پر جهاز کان پري رهبو. هونءَ به اسان جونئرن لاءِ ان ۾ ئي عافيت آهي ته بندرگاهه ۾ ڊيوٽي ختم ٿيڻ بعد ڪناري تي هليو وڃجي. نه ته ڪم جي گهڻائيءَ ڪري هر هڪ سينئر انجنيئر اچي چوندو يار Shore Leave (ڪناري تي) نٿو وڃين ته فلائي مشينري جي اوورهالنگ ته ڪري وٺ، فلاڻو پمپ ته ٺاهي وٺ، بئالر کي ته چيڪ ڪري وٺ... وغيره. ان کان هانگ ڪانگ جهڙي خوبصورت بندرگاهه ۾ ڪنهن پارڪ جي بينچ تي وڃي ليٽي پوڻ بهتر آهي.
بهرحال هو ڇا چوندا آهن ته اهڙين ڏکين حالتن ۾ به لڪيل رحمت Blessing in Disguise به پئدا ٿئي ٿي. هونءَ جو بندرگاهه ۾ اسين جهازن وارا رڳو دڪانن ۽ شاپنگ سينٽرن ۾ پئسو ۽ وقت وڃائڻ ئي سڀ ڪجهه سمجهون ٿا سو هاڻ آئون نيرن ڪري، ٻه کن سئنڊوچون پئڪ ڪرائي جهاز ڇڏڻ لڳس. پيئڻ لاءِ جپان وانگر هانگ ڪانگ جي هر نلڪي جو پاڻي هائيجنڪ سمجهيو وڃي ٿو. بسين ۾ سفر ڪرڻ جيترا پئسا بچيل هئا پر جتي پڄي سگهيس ٿي اتي اسان جي ڪلاس ميٽ ڪئپٽن احمد حسين مخدوم جي چواڻي پنهنجي بس نمبر يارهن استعمال ڪيم ٿي – يعني پنهنجي ٻن ٽنگن کان ڪم ورتم ٿي. ڪئپٽن مخدوم به ان جهاز تي مونسان گڏ هو ۽ مون وانگر هڪ جونيئر پوسٽ (ٿرڊ آفيسر) تي هو. ٻن ڏينهن بعد ان جا ۽ پوءِ ٻين ٻن ٽن جونئرن جا پئسا ختم ٿيا ته اهي به مون واري گروپ ۾ شامل ٿي ويا.
مون کي هن غربت ۾ اهو فائدو رسيو جو پهريون دفعو هن بندرگاهه جا قدرتي نظارا پسڻ لڳس، رستا ۽ گهٽيون گهمڻ لڳس، لائبرريون ۽ ميوزيم جاچڻ لڳس ۽ جتي موقعو لڳو ٿي ته مڪاني ماڻهن ۽ ڌارين ٽوئرسٽن سان خبر چار ڪرڻ لڳس. ڪيترائي سنڌي به مليا ۽ انهن کان پڙهڻ لاءِ سنڌي رسالا ۽ ڪتاب حاصل ٿيا ۽ انهن جي ٻڌائڻ تي ته هانگ ڪانگ ۾ ڪي سيتل نالي هڪ سنڌي بزنيس مئن آهي جيڪو “Indian” نالي رسالو ڪڍي ٿو جنهن ۾ هو هانگ ڪانگ ۾ رهندڙ سنڌين بابت خبرون ڏئي ٿو. ونڌام اسٽريٽ جنهن تي سيتل (سڄو نالو سيتل داس ڪيول رام موٽواڻي) رهيو ٿي بندرگاهه کان پري نه هئي. پهرين ڏينهن ئي شام ڌاري هن سان ملڻ هليو ويس. اهو ته مون به سمجهيو ٿي ته هو هڪ هانگ ڪانگ جو سيٺ ۽ مشغول ماڻهو ۽ آئون هڪ ٽوئرسٽ ڇوڪرو جنهن جا اڃان هاڻ سنڌي اخبار ۾ ڪالم ڇپڻ شروع ٿيا هئا ۽ ٽي کن ڪتاب مس ڇپيا هئا، ان جي ڪهڙي حيثيت. پر سيتل سان ملي مونکي خوشي ۽ حيرت ٿي ته هي هڪ عجيب سيٺ آهي جنهن جو سڄي دنيا ۾ هيڏو وڏو ڪاروبار ڦهليل هجڻ جي باوجود هن کي ادب ۽ ثقافت سان شوق آهي ۽ پنهنجي رسالي جو ايڊيٽر هجڻ کان علاوه هو اڄ ڏينهن تائين ايڪانامڪس ۽ فائننس تي مضمون لکي ٿو جيڪي واپاري قسم جي ماڻهن لاءِ وڏي گائيڊ سمجهيا وڃن ٿا. هن جي ڇپايل انٽرنيشنل بزنيس ڊائريڪٽرين کي دنيا ۾ قدر جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو. ان کان علاوه هن کي سنڌي فنڪارن اديبن ۽ شاعرن کي هانگ ڪانگ ۾ گهرائي محفل مچائڻ جو شوق آهي. هن کي جڏهن خبر پيئي ته آئون حيدرآباد سنڌ کان آيو آهيان ۽ لکڻ پڙهڻ جو شوق اٿم ته هو به ڏاڍو خوش ٿيو ۽ مونکي پنهنجي رسالي جي ڪاپين کان علاوه ٻيا به ڪجهه رسالا ڏنا ۽ مونکي سچي دل سان ماني جي دعوت ڏني. منهنجو مطلب آهي ته بقول لوڪرام ڏوڏيجا جي شڪارپوري ڀائيبند واري دعوت نه ڪئي ته ماني به تيار آهي پر آخري بس به ڇٽڻ واري آهي... بهرحال مانيءَ لاءِ منهنجي هٿ ۾ جهليل لفافي ۾ ٻه سئنڊوچون مون لاءِ ڪافي هيون. جهاز تي بوريت ختم ڪرڻ لاءِ هن جا ڏنل ڪتاب ۽ رسالا مون لاءِ اهم ڳالهه هئي.
”پيننشولا هوٽل ۾ سڀاڻي سنڌي ڳائڻن جي محفل ٿي رهي آهي،“ سيتل چيو، ”تون پنجين بجي هتي اچين ته توکي به وٺي هلان.“
سيتل سان نه فقط اها محفل پر پوءِ به جڏهن هانگ ڪانگ آيس ٿي ته سنڌين ۽ ٻين ايشيائي ماڻهن جي جلسن ۽ محفلن ۾ وڃڻ ٿيو. هانگ ڪانگ جي ڪيترين ئي ڳالهين کي ڏسڻ ۽ سمجهڻ جو موقعو مليو. سيتل سان اڄ به عليڪ سليڪ جاري آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن اهوئي سوچيندو آهيان ته چڱو جو چاليهه سال اڳ هانگ ڪانگ ۾ خالي کيسن سان هوس، جهاز جو وڏو آفيسر هجڻ بدران جونئر هوس ۽ جنهن جي طفيل منهنجي سيتل جهڙي مهربان سان ملاقات ٿي وئي. گذريل چاليهه سالن ۾ منهنجو خبر ناهي ڪيترن ملڪن ۾ وڃڻ يا رهڻ ٿيو آهي پر هانگ ڪانگ جو ڪي سيتل اها شخصيت آهي جنهن جي دنيا ۾ رهندڙ نه رڳو سنڌي پر گجراتي ۽ مرهٺا واپاري به تعريف ڪن ٿا. هو هر هڪ جو ڀلو چاهڻ وارو آهي هر هڪ جي مدد ڪرڻ وارو آهي. هيڏو وڏو ۽ امير ماڻهو هجڻ جي باوجود هو نئڙت ۽ نهٺائي جو مجسمو لڳي ٿو. دنيا جي ڪيترن ملڪن جا هيڊ هن جا ذاتي دوست آهن. راڻي ايلزبيٿ طرفان کيس ”جسٽس آف پيس“ جو خطاب عطا ٿيل آهي. هانگ ڪانگ جي بزنيس ۽ ايڪانامي کي وڌائڻ ۽ ٻين خدمتن ڪري کيس BBS (برونز باهونيا اسٽار) ايوارڊ مليل آهي، انڊيا طرفان ڀارت وانشي سماج ڀوشن پراسڪا ايوارڊ مليل اهي، پاڻ انڊين چئمبر آف ڪامرس، هانگ ڪانگ جو مستقل صدر آهي، سڄي هانگ ڪانگ ۽ چين ۾ رهندڙ سنڌين جو سرپرست آهي ۽ ان کان علاوه سندس ٻيا به ڪيترائي عهدا آهن ۽ هن کي ٻيا به ڪيترائي ايوارڊ مليل آهن. اڄ سندس پٽن ۽ پوٽن جو سڄي دنيا ۾ بزنيس ڦهليل آهي ته به هو هڪ عام ماڻهوءٌ وانگر نظر اچي ٿو. هن کي هر وقت انسانيت جو خيال رهي ٿو. ٻين جي غمن ۽ خوشين کي پنهنجو سمجهي ٿو... اهو ئي سبب آهي جو ڪي سيتل نه فقط هانگ ڪانگ جي سنڌين ۽ ايشين جي پر چينين جي دلين تي به راڄ ڪري ٿو.
سيتل جو واسطو حيدرآباد جي ڀائيبندن سان آهي. سندس پيءُ ڪيول رام هوتچند موٽواڻي سنڌورڪي هو هن پاڪستان ٿيڻ کان اڳ برما ۾ دڪان هلايو ٿي. سندس ڏاڏي هوتچند ڇاٽومل جو حيدرآباد جي شاهي بازار ۾ واچن جي مرمت جودڪان هو. سيتل ٻڌايو ته سندس پڙڏاڏو ڇاٽومل موتومل موٽواڻي هالا پراڻا جو هو. جتان سندس ڏاڏو حيدرآباد لڏي آيو.
”حيدرآباد لڏي اچڻ کان اڳ هو سال ٻه ڪوٽڙي ۾ پڻ رهيو. منهنجو جنم 10 آڪٽوبر 1932 تي حيدرآباد جي گاڏي کاتي واري علائقي ”ويسٽ ڪچا“ ۾ ٿيو.“ سيتل ٻڌايو، ”جتان پوءِ اسان کاٽوبندن جي گهٽيءَ ۾اچي رهياسين جيڪا هاڻ ريشم گلي ٿي سڏجي.“
سيتل ٻڌايو ته 1940 ۾ جڏهن هو 8 سالن جو هو ته والدين سان گڏ ڪراچيءَ لڏي آيا. ”ڪراچي لڏي اچڻ وقت اسان حيدرآباد ۾ پراڻي ماڇي هٽ ۾ رهياسين ٿي جيڪو اوڌو سانچي واري جي دڪان ڀرسان هو. ڪراچيءَ ۾ جمشيد ڪوارٽر جي پويان، سولجر بازار جي ”ڪرم جي اسٽريٽ“ ۾ رهندا هئاسين.“
هندستان جي ورهاڱي ٿيڻ وقت، يعني 1947 ۾ سيتل پنهنجي فئملي سان گڏ S.S.EKMA نالي هڪ 2000 ٽن جي جهاز ذريعي بمبئي پهتو.
”ڪراچي ڇڏڻ وقت منهنجي عمر 15 سال هئي ۽ آئون ڪراچي جي W.B هاءِ اسڪول ۾ پڙهيس پئي. بمبئي پهچي اتي مون تعليم مڪمل ڪئي.“
”پوءِ هانگ ڪانگ ڪڏهن اچڻ ٿيو؟“ مون پڇيو.
”منهنجو وڏو ڀاءُ ڀگوانداس 1948 کان هانگ ڪانگ ۾ رهيو ٿي. هن مونکي هيڏانهن اچڻ لاءِ چيو ۽ 1952 ۾ بحري جهاز ذريعي هانگ ڪانگ هليو آيس. ان وقت منهنجي عمر پورا 20 سال هئي.“
سيتل ٻڌايو ته هن هانگ ڪانگ ۾ پهرين درزيءَ جو دڪان کوليو. ”جپان ۽ آمريڪا کان بهترين ڪپڙو ايندو هو ۽ اسانجا گهڻو ڪري آمريڪن فوجي گراهڪ هوندا هئا.“ پوءِ آهستي آهستي هن امپورٽ ايڪسپورٽ، ٽريڊنگ، زمينن جي خريد و فروخت ۽ ٻيا بزنيس شروع ڪيا. اڄ هو دنيا جي مشهور ڪمپني ”اسٽائيل ايشيا گروپ“ جو مالڪ ۽ چيئرمئن آهي. کيس ٽي پٽ: راج (48 سالن جو)، وِجو (46) ۽ اجي (40) سالن جو آهي.