ڪجھه يادون ــ ڪجھه ڏنگ ”آئون نيو سنڌي آهيان“ مون کي کلڻ کپي يا روئڻ؟
The day have vanished, tone and tint,
And yet perhaps the hoarding sense,
Gives out at times (He knows not whence)
Little flash, a mystic hint.
هڪ ڏينهن اڪيلو، فيريءَ ۾ ڪولون پئي ويس. منجھند جا ٻه کن ٿيا هوندا. سڄي فيري چيني مردن، عورتن ۽ ٻارن سان ڀري پئي هُئي، جو Rush-Hour هو. آءٌ پنهنجي ئي خيالن ۾ ويٺو هوس ته اوچتو منهنجي نظر بلڪل اڳيان ويٺل ڇوڪريءَ تي پئي. ڇوڪريون ته چؤڌاري ڪيتريون ئي ويٺل هيون، پر هانگ ڪانگ ۾ پهريون دفعو هو جو مون ڪنهن ڇوڪريءَ کي پوتيءَ (گنديءَ) ۾ اوڍيل ڏٺو. ڏاڍو تعجب لڳو ۽ تجسس پڻ. هلندڙ فيريءَ ۾ ئي ٿورو نمي پاسيرو ٿي سندس منهن ڏٺم ته پنهنجي پاسي جي هُئي ــ يعني انڊوپاڪ جي، پر رنگ صاف کير جهڙو، خوبصورت چهرو، سورهن سترهن سالن کن جي ٿيندي. هوءَ سفيد چولي ۽ سفيد شلوار ۾ ملبوس هُئي. آءٌ ڏاڍو متاثر ٿيس ته هيءَ پدمڻي ۽ نوريءَ جي روپ ۾ خوبصورت هيلن آف ٽراءِ يا موناليزا ڪير آهي. سندس هنج ۾ ڪجھه نوٽبڪ ۽ ڪتاب هئا ــ شايد هانگ ڪانگ (ٻيٽ پاسي) کان اسڪول مان موٽي ڪولون پنهنجي گھر ڏي پئي وڃي يا ته گھر هانگ ڪانگ پاسي هُجيس ۽ شام واري شفٽ ۾ اسڪول لاءِ ڪولون ڏي پئي وڃي. سنڌي ته ٿي نه ٿي سگھي جو هتي هانگ ڪانگ ۾ سڀُ سنڌي عورتون ساڙهي ٻڌن ۽ ڇوڪريون بيل باٽمڊ پجاما يا پتلونون پائين. سک عورتون ۽ ڇوڪريون شلوار قميصون ضرور پائين، پر پوتي هميشه ڳچيءَ ۾ مفلر يا هار وانگر رکن. ڪير ٿي سگھي ٿي آخر؟ ڀر ۾ جي ويٺل هجي ها ته پڇڻ ۾ ڪو آر نه ٿئي ها. پر اڳيان ويٺل پٺيري ماڻهوءَ کان ڪجهه پڇڻ مناسب نٿي لڳو. بهرحال ان راءِ تي پهتس ته پڪ ڪا کوجا يا بوهري ڇوڪري آهي ۽ تازو ويجھڙائيءَ ۾ هتي ڪا گھُمڻ آئي آهي. ڪجھه ڏينهن ٻيا به رهندي ته هتي جي ماحول مطابق لباس پائڻ شُروع ڪندي. جيئن چوڻ مشهور آهي ته:
”While in Rome, do as Romans do“
فيري ڪولون وٽ اچي پهتي ۽ سڀ پنهنجين بينچن تان اٿي فيريءَ جي در وٽ، درُ کلڻ ۽ فيريءَ جو دڪي (Jetty) سان لڳڻ جو انتظار ڪرڻ لڳا. هوءَ ان وقت منهنجي بلڪل سامهون بيٺي هُئي. سڀ خاموش بيٺا هُئا. ان وقت، يعني چينين جي ميڙ ۾ ڌارئين زبان ڳالهائڻ معنى کين خار ڏيارڻ. سو ماٺ ۾ ئي رهڻ سٺو سمجھيم ــ ۽ ڪجھه اهو به سوچي ته جي هن محترمه جواب نه ڏنو ته هيڪاندو ڀرئي راڄ ۾ خواري ٿيندي ــ ۽ ان جو وڌيڪ ڊپُ هو، ڇاڪاڻ جو پاڪستان جي ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جي ڇوڪرين وانگر جيڪي ڌارين سان ته ڏاڍي چاهه ۽ نيازمنديءَ سان ڳالهائينديون آهن، پر سندن ڪاليج يا يونيورسٽيءَ جي ڪلاس ميٽ ڇوڪرن سان ڳالهائيندي اڪثر ڪيٻائينديون ۽ نفرت ڪنديون آهن. اهڙي طرح اسان جون پاڪستاني ڇوڪريون ٻاهرن ملڪن ۾ ڌارين سان ته تمام آزاد نموني ڳالهائينديون ۽ ملنديون رهنديون آهن. (خاص ڪري يورپ ۽ آمريڪا پاسي ته) پر پنهنجي هم رنگ يا هم وطني جي ويجهو ايندي ايڏي نفرت ڪنديون آهن، جيئن برهمڻ ڀڄي اڇوت کان. (پر اهو به آهي ته ڪن حالتن ۾ سندن اهو قدم صحيح ۽ حفاظت وارو ثابت ٿئي ٿو.)
بهرحال منهنجي دل ۾ هورا کورا ٿي ته هن ڇوڪريءَ کان ضرور پُڇان ته هوءِ ڪير آهي. درُ کُلڻ تي ٻاهر جهڙو هڪٻئي جي ويجھو ويجھو نڪري سئلسبري روڊ (Salisbury Road) تي بس اسٽاپ ڏي وڌياسين ته سندس چهري جو رُخ پاڻ ڏي ڏسي انگريزيءَ ۾ پڇيومانس: ”توهان هتي هانگ ۾ ڇا ويجھڙائيءَ ۾ آيا آهيو؟“
”نه اسان کي هتي هانگ ڪانگ ۾ آئي به پنج سال ٿي ويا آهن. ۽ توهان؟“ هن موٽائي مون کان پڇيو، ۽ بس اسٽينڊ جي هڪ ويڪري ٿنڀي کي ٽيڪ ڏئي بس جو انتظار ڪرڻ لڳي.
”آءٌ هڪ پاڪستاني جهاز تي انجنيئر آهيان ۽ حيدرآباد ضلعي جي هڪ ڳوٺڙي جو رهاڪو آهيان.“ مون ساڻس اڙدوءَ ۾ ڳالهايو، جو ڏٺم ته هوءَ صاف انگريزي ڳالهائي نه سگھڻ ڪري پنهنجي ڳالهه چڱيءَ طرح سمجھائي نه پئي سگھي.
”منهنجا مائٽ به ڪراچيءَ ۾ رهن ٿا. اسان به ڪجھه وقت ڪراچيءَ ۾ هئاسين، پوءِ ڊيڊيءَ کي هتي واپار جو سٺو وجھُه لڳي ويو ۽ هاڻ پنجن سالن کان اسان هتي رهون ٿا.“ پاڻ صاف ۽ صحيح اڙدوءَ ۾ جواب ڏنائين.
”دراصل توکي پوتيءَ ۾ ڏسي تعجب ٿيو ته توکان پڇان ته ڪير آهين. منهنجي خيال ۾ توهان اسماعيلي آهيو؟“
کلي ورائڻ لڳي: ”نه نه. اسان ته سنڌي آهيون.“
”سنڌي آهيو؟“ مون کي تعجب لڳو، ”ته پوءِ توهان کي سنڌي به ڳالهائڻ ايندي هوندي؟“
”نه، سنڌي ته ڪانه ٿي اچي.“
”تون ئي ته چوين ٿي ته سنڌي آهيان ۽ وري ڳالهائڻ به ڪونه ٿو اچيئي ــ اهو چڪر ڪيئن؟“ آءٌ وائڙو ٿي کانئس پڇڻ لڳس.
”او، منهنجو مطلب آهي. منهنجو مطلب آهي........“ هن مرڪندي پر ڪجھه شرم ۽ ندامت محسوس ڪندي چيو، ”آءٌ نيو سنڌي (New Sindhi) آهيان.“
”اهو به سٺو جو تون پاڻ کي ”نيو سنڌي“ ته سمجھين ٿي ۽ سو به هانگ ڪانگ ۾ رهي. چئبو ته زبان اڙدو اٿئي پر دل سنڌي اٿئي.“ آءٌ کلڻ لڳس (الائي اهڙن موقعن تي انسان کي کلڻ کپي يا روئڻ؟) هن به يڪدم کلي وراڻيو، ”ٿوري ٿوري زبان به سنڌي ٿيندي وڃي. اسان وري لڏي واپس ڪراچي پيا وڃون.“ هڪ پوڙهو رڪشا وارو چيني، ڦاٽل گنجيءَ ۽ ميري پتلون ۾ رڪشا جون گھوڙيون ڪڇ ۾ ڦاسائي اسان جي ڀرسان اچي بيٺو. هن سمجھيو بس ۾ اڃان دير آهي، سو اسان سندس رڪشا ۾ ئي چڙهي کيس پنجاهه سينٽن جو پورهيو ڪمارايون. مون کيس هٿ سان انڪار جو اشارو ڪيو ۽ سندن کن پل اڳ جو ٺهيل اميدن جو مينار سندس ڪٻي چيلهه وانگر چٻو ٿي، ڪري، ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويو. ۽ پنهنجي غربت ڏي ڏسي، پوءِ اسان جي صاف ڪپڙن، ڀريل جسم ۽ ٻهڪندڙ چهرن ڏانهن اهڙي نفرت سان ڏسڻ لڳو، جيئن ڪو اعلى تعليم حاصل ڪيل لائق بيروزگار نوجوان، پنهنجي وطن ۾ ڪنهن ڌارئين گھٽ تعليم حاصل ڪيل ۽ نڪمي کي وڏي عهدي تي ڏسي. معمونه (سندس سڄو نالو فرخنده معمونه ڪتاب تي لکيل هو)، ان پوڙهي رڪشا ڇڪيندڙ چينيءَ جي نفرت ڀري نگاهن ڏي نهاري، پوءِ مون ڏي ٿورو وڌيڪ ويجھو اچي راز واري انداز ۾ چيو؛ ”هنن چينين کي به انگريزن صحيح سُڃاتو هو. هاڻ هي به بنگالين وانگر ڌارين کي هانگ ڪانگ مان ڪڍڻ جي فڪر ۾ آهن. اسان هانگ ڪانگ ان ڪري پيا ڇڏيون. ڊيڊي چوي ٿو ته هڪ ڏينهن اوچتو هي اسان کي ڀڄائين ۽ سڀُ ڪجھه هتي رهجي وڃي ان کان بهتر آهي ته اڳواٽ سڀُ ڪجھه وڪڻي سنڌ هلي مقيم (Settled) ٿجي. امان چوي ٿي ته سنڌ هلڻ کان اڳ اسان سڀ ڀائر ڀينريون ڪجھه سنڌي سکي وٺون.“ هوءَ اهو چئي منهنجي منهن ۾ تڪڻ لڳي. پر آءٌ خاموش ئي رهيس. (اهڙن موقعن تي خبر ناهي ته انسان کي کلڻ کپي يا روئڻ؟). هن پنهنجي ڪتابن جي ڀريءَ کي اٿلائيندي پٿلائيندي هڪ ننڍڙي چوپڙِي ”سنڌي اردو بول چال“ ڪڍي مون کي ڏيکاري. اها هنن ڪراچي مان پوسٽ ذريعي گھرائي هُئي. ان ڪتابڙي جي ڀرسان رکيل ڪتاب جو نالو اسلامي تاريخ (Islamic History) هو. کانئس سندس ٻيا اسڪولي Subjects پڇيم. پاڻ ٻُڌايائين ته هوءَ ڪولون ۾ رهي ٿي پر اسڪول لاءِ روز هانگ ڪانگ وڃي، جو اتي هڪ اسڪول ۾ مذهبي تعليم پڻ ڏني وڃي ٿي. ”مون کي ٻه ننڍڙيون ڀينريون آهن ۽ هڪ وڏو ڀاءُ، جو دڪان تي صبح جو وهي. توهان کي هانگ ڪانگ ڪيئن ٿو لڳي؟“
هڪڙي بس منهنجي منزل جي اچي وئي هُئي. هوءَ مون سان ائين ڳالهائي رهي هُئي ۽ گھر اچڻ جي دعوت ڏئي رهي هُئي، ڄڻ هوءَ مون کان ننڍي نه، پر مون جيڏي يا مون کان به وڏي عمر جي هجي، ”منهنجي هڪ سنڌي ڇوڪري پين فرينڊ (قلمي دوست) سکر ۾ آهي. هن سال ميڊيڪل ڪاليج ۾ داخلا ورتي اٿس.“
”هوءَ سنڌين بابت ڇا لکندي اٿئي ته سنڌ ۾ مريض گھڻا ۽ قبرستان گھٽ آهن، سو ڊاڪٽرياڻي ٿي رهي آهيان.“ مون کانئس کلندي پڇيو.
”نه هوءَ لکندي آهي ته سنڌ جي تهذيب تمام گھڻي پُراڻي آهي، هتي ڪيتريون ئي قومون آيون ــ ايراني، يوناني، توراني، پٺاڻ، پنجابي، ترڪ، عيسائي، عرب، پارسي، کوجا، بوري ۽ سڀُ رچي بسي ويون. سنڌ هڪ مها ساگر مثل آهي. جنهن ۾ هر شيءِ جذب ٿيو وڃي.“
”تنهنجي قلمي دوست ڊاڪٽرياڻيءَ کي اها خبر هئڻ کپي ته سنڌ هڪ مهاساگر وانگر نڌڻڪي ناهي، جنهن ۾ هر ڪني سٺي شيءِ اڇلڻ تي، هو ڳهي وڃي، پر سنڌ هڪ تندرست انسان جي جسم مثل آهي، جنهن ۾ هر سٺي شيءِ ته ٽڪي سگھي ٿي، پر زهريلي شيءِ کي اهو جسم ٻاهر ٿُوڪاري ڇڏي ٿو. پوءِ چاهي اها زهريلي شيءِ پنهنجي ٻاهران ڪهڙا به چانديءَ جا ورق ويڙهي اچي. توکي تنهنجي سکر جي سهيليءَ Miss guide ڪيو آهي.“
اسان کي ڳالهائيندي چڱو وقت گُذري ويو هو. ايتري ۾ ”هنگ هم“ لاءِ ٻي بس به اچي و ئي ۽ آءُ کانئس اجازت وٺڻ لڳس. هن مسڪرائيندي هٿ لوڏيو ۽ آءٌ کيس پنهنجي هانگ ڪانگ جي ائڊريس جو ڪارڊ ڏئي اچي بس ۾ ويٺس. سخت گرمي ۽ اڃَ ۾ ساهه منجھي رهيو هو. پوءِ جڏهن بس سالسبري روڊ تان ٿور هلي ڪولون جي سڀ کان ڊگھي ۽ ويڪري رستي ”ناٿن روڊ“ تي ڊوڙڻ لڳي ۽ سامونڊي هوا جي گھميل هير لڳي ته آءٌ شاهه عبداللطيف آف ڀٽ جي مصنف ”اي ــ ٽي ــ سورلي“ جو سنڌين لاءِ لکيل ان ڪتاب تي انتساب وارو شعر جھونگارڻ لڳس:
“DEDICATED TO THE PEOPLE OF SINDH.”
Oh! Friendly folk, with whom I’ve lived
And felt the beat of violent sun
And heard sharp argument and seen
How Indus waters errant run,
No chronicle of kind and wars,
Your lovely hamlet bard unfolds
The wonder of his melodies
Enthralled a rustic people holds
Oh! Friendly folk……………