ٻه اکر
”ادي هيءَ منهنجي زال آهي، توهان سان ملڻ جو ڏاڍو شوق اٿس.“ هن جي انداز مان ڄاڻ سُڃاڻ هئڻ جو تاثر مليو. هڪ پل ۾ گھڻائي نالا ذهن ۾ آيا. سوچڻ کان پُڇڻ بهتر سمجھيم.
”ادا توهين......“
”آءٌ الطاف شيخ آهيان ۽ هيءَ منهنجي زال مستوره ......“
بابا جيڪو مون کان اڳيان هو تنهن يڪدم مُڙي نهاريو.
”ڪير ...... الطاف شيخ؟“
”ها سائين الطاف شيخ ...... ننڍي هوندي مصباح سان ڪئڊٽ ڪاليج ۾ پڙهندو هئس.“ هو بابا سان مليو. ”الطاف شيخ ــ الطاف شيخ“ سڀني مُڙي ڏٺو. اهو نالو اسان لاءِ ڪنهن به طرح اوپرو ڪونه هو. منهنجي پُٺيان حُسين هو، ٻئي ڄڻا مليا ۽ پوءِ گڏجي ٿورو پرڀَرو هڪ ٻئي دوست سان وڃي بيٺا. آءٌ ادي مستوره سان ٿي ويٺس. سهڻي سٻاجھي سڀاءَ واري ڀيڻ ٿي ڏٺي ...... اسان جي گفتگوءَ جو موضوع پهرين ادب ۽ پوءِ سفر هو. اتفاق سان ٻنهي جا جيون ساٿي ’لاڳيتو سفر‘ ڪرڻ وارا آهن. هڪ جو سامونڊي سفر ته ٻئي جو هوائي سفر! (پڪ ئي پڪ بقول امر جليل جي انگريزي سفر “Suffer”!) اهو انگريزي سفر پاڻ نه پر اسين سندن اسهڻ کان پوءِ هيڪلائيءَ ۾ ڪنديون آهيون. هوڏانهن هو به شايد ساڳيو موضوع کنيو بيٺا هُئا. هنن وٽ موضوع جي ڪهڙي کوٽ. سڄي دنيا رلڻ (ڀاءُ الطاف سان معذرت)، ڀانت ڀانت جي ماڻهن سان ملڻ ڪري ٻين ڳالهين سان گڏ ڳالهائڻ جو فن به ته اچي ٿو، ۽ جي ان سان گڏُ لکڻ جي ڏات به هُجي ته ــ نتيجو ’الطاف شيخ‘!
الطاف شيخ کي آءٌ ان وقت کان پڙهندي اچان جڏهن هو اخبار ۾ خط لکندو هو ۽ هڪ ۾ اعتراف ڪيو هُئائين ته مون کي سنڌي ايتري سُٺي لکڻ نه ٿي اچي نه ته جيڪر گھڻو ئي لکان. (اهو بهانو ڪندڙ سنڌي عبرت حاصل ڪن.)
هن کي ان وقت پڙهيو هئم جڏهن مون حيدرآباد کان وڏو ڪو ٻيو شهر ڪونه ڏٺو هو. تڏهن به هن کي ڏاڍي چاهه مان پڙهندي هئس ۽ هاڻ جڏهن ته نه رُڳو پاڪستان پر ايشيا ۽ يورپ جا ڪيترا وڏا شهر گھُمي ڏٺا اٿم، ته به الطاف جا سفرناما شوق سان پڙهندي آهيان.
آءٌ پنهنجي شخصي زندگيءَ ۾ توڙي ادبي زندگيءَ ۾ تمام گھٽ ڪنهن کان متاثر ٿيندي آهيان. مون گھڻائي افسانا ۽ مضمون لکيا آهن. شاعري به ڪئي آهي (مختلف سُگھڙين جي نالن سان) پر انهن ۾ مون ڪنهن جو به اثر وٺڻ کان سواءِ پنهنجي نموني ڪوشش ڪئي، پر جڏهن ’سگھڙين سٿ‘ لاءِ پنهنجي سفر جون ’يادگيريون‘ ۽ سوچون لکيم ته هروڀرو به الطاف جي اسٽائيل ۾ لکيم. اهو پاڻمرادو به ٿيو ته ڪجھه منهنجي شعوري ڪوشش به هئي. ظاهر آهي ته مون به اهو ئي ٿي چاهيو ته منهنجون لکڻيون به انهيءَ چاهه ۽ شوق سان پڙهيون وڃن جنهن سان الطاف جا سفرناما پڙهيا ٿا وڃن. انهن ۾ به اهو جادوئي اثر پيدا ٿئي جيڪو پڙهندڙ کي گھيريو وٺي.
لنڊن هُجي يا پئرس، بينڪاڪ هجي يا منيلا يا ٽوڪيو آءٌ اتي جي بازارين، تفريح گاهن، هوٽلن، بسن، ٽيوبن ۾ ۽ رستن تي ــ مطلب ته هر هنڌ پئي سنڌين کي ڳوليندي هئس ته جيئن انهن متعلق لکان. ڪوشش ڪندي هئس ته انهن ملڪن جي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي، جاگرافيائي حالتن ۽ تاريخي پس منظر تي به لکان، بلڪل الطاف وانگي: پر سچي ته اهو ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي پاڻ کان ڪونه پُڳو.
سنڌيءَ ۾ سفرناما لکڻ جي تاريخ گھڻي پُراڻي ڪانهي. اسان وٽ تمام ٿورا نالا آهن جن پرڏيهه وڃي جيڪي اتي ڏٺو سو لکيو، پنهنجا مشاهدا ۽ تجربا بيان ڪيا. ابتدائي سفرناما هئڻ ڪري اهي پنهنجي جاءِ تي اهم آهن پر الطاف پڙهندڙ کي به پاڻ سان وٺي هلي ٿو.
الطاف جي هن ڪتاب ۾ سريلنڪا جو سفرنامو آهي. هن پُراڻي ــ ويدن جي وقت ۽ هن وقت جي سريلنڪا بابت معلومات ڏني آهي. ڪولمبو ۾ گذريل ڪجھه ڏينهن جي يادگيرين کي ميڙيو آهي. اتي جي سماجي ۽ سياسي حالتن تي لکيو آهي. مشرق ۽ مغرب جي ماڻهن جي مجموعي ۽ سيلونين جي انفرادي سوچ ۽ ذهني لاڙن جي پنهنجي نموني ڇنڊ ڇاڻ ڪري ۽ ان کي مغرب سان ڀيٽيو آهي. سموري ننڍي کنڊ ۾ آزاديءَ کان اڳ ۽ پوءِ جي سماجي ۽ اقتصادي حالتن ۽ ماڻهن جي ذهنيت جو اڀياس ڪيو آهي.
هن سفرنامي ۾ هن هميشه وانگر معلومات ڏني آهي. سلون جي اصلي نالي جي پُٺيان جي بڻ بڻياد، سلون جي ٻوليءَ جي ارتقائي مرحلن ۽ اتي رهندڙن جي اصل نسل کان وٺي هيل تائين جي سماجي ۽ مذهبي حالتن ۽ سياسي نظرين تائين تفصيل سان لکيو اٿس. سلون جي جاگرافيائي اهميت کي پڙهندڙن آڏو واضح ڪرڻ لاءِ هن ملٽن ۽ شاهه جي شعرن جا حوالا ڏنا آهن. مختلف تاريخن مان نور نچوئي ڄاڻ حاصل ڪئي آهي، سندس مقصد پڙهندڙ کي معلومات پهچائڻ آهي...... پر هتي هڪ ڳالهه ٿوري تنقيدي گھري ٿي سا اها ته الطاف جي اڳوڻن سفرنامن جي اها هڪ خوبي آهي ته انهن ۾ ’معلومات‘ ذهني تفريح مهيا ڪندي ڪندي ڏني اٿس پر هن سفرنامي ۾ هن جو قلم گھڻو سنجيدو ٿي ويو آهي جيڪو سنجيده ماڻهن کي وڌيڪ وڻندو. هن ۾ وندر کان وڌيڪ هڪ معلوماتي مضمون وارو انداز عام پڙهندڙ کي شايد ايترو Appeal نه ڪي ...... هڪ طرح ائين کڻي چئجي ته هي سفرنامو پڙهيل لکيل طبقي ۾ وڌيڪ پسند پوندو بنسبت عام ماڻهوءَ جي.
هونئن الطاف پڙهندڙن جي دلچسپيءَ مان واقف آهي. جڏهن سريلنڪا ۾ رهندڙ برگر يا ڊچ نسل جي ماڻهن جو ذڪر ٿو ڪري ته انهن کي پنهنجي ملڪ جي ’ڪارن انگريزن‘ سان ڀيٽي ٿو. ائين پڙهندڙ اڳيان بلڪل صحيح نقشو چٽجي ٿو ۽ ائين ٿو لڳي ته اهي اسان جي اڳيان موجود آهن. انهن جي احساس برتري (احساس ڪمتريءَ جو ٻيو نالو) جي ڪري، ديسي لهجي ۾ انگريزي ڳالهائڻ جو نظارو اکين اڳيان ڦريو اچي.
فرينڪلن جي گھر جو نقشو، اتي پارٽيءَ ۾ ڏٺل ماحول جو ذڪر، اهي سڀُ حقيقي زندگي آهن ۽ اسان جا ڏٺل وائٺل آهن. يا هن کي خبر آهي ته ماڻهن جي اڪثريت ريڊيو سلون ٻڌي ٿي، ان جي انائونسرن ۽ پروگرام پيش ڪرڻ وارن کي سُڃاڻي ٿي، ته هو انهن مان هڪ سان ملاقات ٿو ڪرائي. اڪثر هنڌن تي چرچا ۽ ٽوٽڪا به سندس ’اسٽائيل‘ جو هڪ حصو آهن جيڪي سندس لکڻ ۾ مزاح يا (Humor) جو هڪ طريقو آهي.
مجموعي طرح هي سفرنامو الطاف جي ٻين سفرنامن وانگر هڪ قسم جو معلوماتي ادب آهي جيڪو يقينن سنڌي ادب جي اؤسر ۾ اهم جاءِ والاري ٿو.
فهميده حسين
4 اپريل 1976ع