7
“O’ Friend! Don’t throw the bottle in sea. Give it to me.”
”دوست! اها بوتل سمنڊ ۾ نه اڇلجانءِ مون کي واپس ڪجانءِ.“ عرب، جنهن جي شڪل ڪافي معصوم هُئي، وڌيڪ معصوم صورت ٺاهي دڪاندار کي گھوري ڏسڻ لڳو.
دراصل يورپ، آمريڪا، جپان ۽ ويندي آفريڪا جي به ڪيترن ملڪن ۾ ڪوڪاڪولا يا ڪوبه ان قسم جو ٿڌو شربت پيئڻ کان پوءِ بوتل اڇلائي وڃي ٿي ۽ خالي بوتل جي ڪا قيمت نه ٿئي. خاص ڪري جهازن تي ته جيڪو به ٿڌو ڪوڪاڪولا، فانٽا، سيون اپ، پيپسي يا بيئر، ليمنڊ وغيره ملندو آهي ته بوتل واپس نه ڪئي ويندي آهي ۽ جيڪو مزو پيئڻ ۾ ايندو آهي تنهن کين وڌيڪ جهاز جي دريءَ مان خالي بوتل کي سمنڊ ۾ ا ڇلڻ ۾ ايندو آهي. پر پاڪستان، ڀارت، سلون ۽ ايشيا ۽ آفريڪا جي ڪجھه ٻين ملڪن ۾ اهي بوتلون وري وري ڪتب آنديون وڃن ٿيون ۽ واپس ڪرڻ ضروري هونديون آهن ۽ ڪن ڪن دڪانن تان بوتل کڻڻ وقت خالي بوتل جا به شربت جيترا پيسا جمع ڪرائڻا پوندا آهن.
اسان کي کلندو ڏسي دڪاندار پنهنجا سُور روئڻ لڳو: ”سائين ٿوري دير اڳ به ڪجھه جهاز جا ماڻهو آيا. منهنجو ڌيان هيڏانهن هوڏانهن هو. هو پيئڻ بعد سڀُ بوتلون سمنڊ ۾ اڇلي هليا ويا. آئون غريب نوڪر ماڻهو. فائدو ته فائدي ماڳ، ماڳهين خالي بوتلن جي چٽي منهنجي مٿي تي.“
مون سندس ڪلهي تي هٿ رکي چيو: ”ها دوست آءٌ سمجھان ٿو. ڏوهه نه تنهنجو آهي نه هنن جو. هنن کي ڪهڙي خبر ته اسان جي ايشيا ۾ ايڏي غُربت آهي جو ڪيترن مريضن وٽ خالي بوتل به نه هوندي آهي جو هو سرڪاري اسپتال مان مفت جي دوا وٺي سگھن. بيئر جو خالي دٻو اسان جي ڳوٺن ۾ پاڻي پيئڻ لاءِ ڪَريءَ طور استعمال ٿيندو آهي. ان جي به چوريءَ جو ڊپُ هوندو آهي، ان ڪري منجھس ٽُنگ ڪري رَسي ٻڌي وڃي ٿي.“
عرب ويچارو ڪجھه دير تائين سوچيندو رهيو، پوءِ پيئڻ بنا بوتل دڪاندار کي ڏيڻ لڳو.
”اڙي بابا هينئر نه. پيئڻ بعد خالي بوتل ڏجانءِ. سمنڊ ۾ نه اڇلجانءِ.“
عرب ڪو مسخرو ٿي لڳو يا حد کان وڌيڪ سادو. پٽ تان بوتل جو ڍَڪُ کڻي دڪاندار کي ڏيڻ لڳو. دڪاندار هٿ ٻڌي چيس:
”او فرينڊ! تو مون کي چڱو تنگ ڪيو ــ مون بوتل تان ئي هٿ کنيو.“ اسان سڀُ وري کلڻ لڳاسين. عرب به هاڻ کلڻ لڳو. اسان پڇيس ته ڪٿي جو آهين.
”ناروئين جهاز جو“ سامهون ائنڪر تي بيٺل هڪ ناروي جي جهاز ڏي اشارو ڪري ٻڌائڻ لڳو.
”اڙي يار جهاز جو نه، پر شهر جو پُڇي رهيا آهيون، تون ڪهڙي شهر جي سوکڙي آهين؟“ مظهر چيس.
”اليگزينڊريه مصر جي“
ڀرسان ٻه نوجوان ڇوڪرا چوويهن پنجويهن سالن جا پڻ ڪوڪاڪولا پي رهيا هئا. رنگ روپ ۾ پاڪستاني يا اتر هندستان جا ٿي لڳا. پُڇڻ تي ٻُڌايائون:
”بنگلاديش جا آهيون. اسانجو جهاز چٽگانگ کان اڄُ هتي آيو آهي.“ اسان ساڻس هٿُ ملائي ٻڌايو ته اسان پاڪستاني آهيون.
”آئون سيڪنڊ انجنيئر الطاف آهيان ۽ هي منهنجو دوست چيف آفيسر مظهر حسين آهي.“
”آئون ٿرڊ آفيسر آهيان ۽ هي ففٿ انجنيئر آهي.“ هو به وڏي حُب سان مليا. ڄڻ وڇڙيل دوست ۽ مائٽ مليا هجون. مظهر کانئن بنگلاديش جا سڪا پُڇيا ته ٿرڊ آفيسر يڪدم ٻٽونءَ مان ڪجھه سڪا ڪڍي اسان کي ڏنا جن کي تجسس منجھان اسان ڏسڻ لڳاسين.
”هي ته ساڳيا پُراڻا پاڪستاني سڪا آهن،“ مون چيومان.
”ها سڪا في الحال اهي ئي هلن. تازو ڪجھه نوان به نڪتا آهن. اهي شايد ڪجھه جهاز تي پيل هُجن.“ مصري عرب، جو هيترو وقت وائڙن وانگر اسان جون ڳالهيون ٻڌي رهيو هو، سو هڪ دفعو وري معصوم شڪل ٺاهي اسان کان پُڇڻ لڳو.
”ڪيئن پيا ڳالهايو ــ؟“، ”جيئن ڳالهائبو آهي تيئن پيا ڳالهايون.“ اسان ورندي ڏنيس. هن جو مطلب هو ته اسان جي وچ ۾ لڳل 1971 واري هيڏي جنگ کي اڃا سال ٻه به نه ٿيو آهي ۽ بنگلاديش جي رهاڪن کي ته اسان سان رُسڻ کپي.
”پر،“ هو پُڇڻ لڳو، ”پاڪستان ۽ بنگلاديش ته پاڻ ۾ وڙهيل آهن.“ منهنجي پيشانيءَ تي پگھر ترڻ لڳو. جواب سمجھه ۾ نه آيو. احساس جُرم مون کي کائڻ لڳو. پنهنجي پاپ ۾ پاڻ کي پيڙهجندو محسوس ڪرڻ لڳس. مظهر ۽ مون کي چُپ ڏسي بنگالي ففٿ انجنيئر عرب کي جواب ڏنو:
”ڀاءُ اهو جھڳڙو حڪومتن جو سياسي جھڳڙو هو. ملڪ جي غريب عوام جو ٻئي ملڪ جي غريب عوام سان ڪهڙو جھڳڙو، ڪهڙي نفرت، ۽ ٻي ڳالهه ته هيءَ اسان جي جنگ مصر ۽ اسرائيل واري نه هئي. اسان جو ته مذهب ساڳيو، رنگ ساڳيو ۽ ساڳي ڌرتي ساڳيا گيت آهن.“
لانچ واري سيٽي هڻي هلڻ کان آگاهه ڪيو. جيٽي تي بيٺل هڪ هڪ ٿي لانچ ۾ چڙهيو. عرب به هٿ ملائي موڪلايو. بنگالي ففٿ انجنيئر ۽ ٿرڊ آفيسر پهرين هٿ ملايو پوءِ ڀاڪر پائي موڪلايو. ڪولمبو پورٽ جي ٽيوب لائيٽ جي جھڪي روشنيءَ ۾ مون مظهر جو چهرو ڏٺو. سندس اکين ۾ پاڻي هو. مون ساڻس جهاز تي پهچڻ تائين ڪجھه به نه ڳالهايو. ڪپڙن ۽ چانهه جا بنڊل کڻي، ماٺ ئي ماٺ ۾، مين گيٽ وٽان ڦرندا بندرانائڪي گيٽ وٽ پنهنجي جهاز جي ڏاڪڻ تي اچي چڙهياسين. مٿئين ڏاڪي وٽ سُکانيءَ ڪئبن جي چاٻي ڏني ۽ اسان پنهنجي پنهنجي ڪئبن ڏي هليا وياسين. ماٺ ئي ماٺ ۾ ــ ان رات دير تائين آئون رابندرناٿ ٽئگور جي گيتانجليءَ جو انگريزي ترجمو پڙهندو رهيس.
--- My debts are large, my failures great, my shame secret and heavy; yet when I come to ask for my good, I quake in fear lest my prayer be granted.
--- The song that I come to sing remains unsung to this day.
I have spent my days in stringing and unstringing my instrument.
The time has not come true; the words have not been rightly set;
Only there is the agony of wishing in my heart.
--- Take my wine in my own cup, friend! It loses its wreath of foam when poured out into that of others.
ٻئي ڏينهن صبح جو نائين بجي دستور موجب انجڻ روم جي اسٽاف کي روز جو ڪم ڏيڻ کان اڳ چيف انجنيئر کي گذريل ڪم جي رپورٽ ڏيڻ ويس. پاڻ ۽ سندس زال ٻاهر گھمڻ جي ڪپڙن ۾ تيار بيٺا هُئا.
”ڇو سر! اڄُ صبح ساڻ ڪٿي جي تياري آهي ــ؟“ مون پڇيومانس.
”هو بنگالي جهاز آيو آهي نه ڪالهه. ان جو ڪئپٽن منهنجو پراڻو ڪلاس ميٽ ۽ دوست آهي. ڪالهه پاڻ مون وٽ آيو هو ۽ اڄُ اسان لنچ تي هن وٽ گھمڻ وڃي رهيا آهيون.“
”ڪالهه هو هتي آيو هو ڇا؟“ مون حيرت منجھان پڇيو، ”بنگلاديش جون ڪهڙيون خبرون ٿي ڪيائين سر؟“
”هن جون ڳالهيون ٻُڌي ڏاڍو افسوس ٿيو ته اتي جون حالتون ويتر خراب ٿينديون وڃن،“ سندس زال جيسين اندريون ڪمرو بند ڪري تيسين بيٺي بيٺي چيف انجنيئر ٻُڌائيندو رهيو ”بنگلاديش ۾ مهانگائيءَ جو حال نه پُڇ. ٻڌائين پئي ته ڪپڙي، سيمينٽ ۽ کاڌي پيتي جي شين جي ڏاڍي اڻاٺ آهي. سڀ کان وڌيڪ شڪايت انڊيا جي ٿي ڪيائين ته جنگ بعد هن ڏاڍو غلط رويو اختيار ڪيو آهي ۽ ٻُڌايائين؛ ’هندستان ويتر اسان کي وڌيڪ لُٽي رهيو آهي ۽ چالاڪيءَ کان ڪم وٺي رهيو آهي. سڻيءَ جو به اسان سان سستو سودو ڪري پاڻ رکڻ بدران يورپ آمريڪا کي ڳري اڳهه ۾ وڪڻي فائدو ڪمائي رهيو آهي. ڇا اسان کي سڌو موڪلي ڪمائڻ جو حق ناهي ڇا؟ ديده دليري اها جو انڊيا جا جهاز چٽگانگ مان سامان کڻي سڌو آمريڪا ۽ يورپ اسان جي سامهون پيا وڃن. پاڪستان جا ڪجھه جهاز اسان جي هٿ آيا هئا پر Surrender (آڻ مڃڻ) کان پوءِ به انڊيا انهن مان ڪيترن تي بم هڻي ختم ڪري ڇڏيا ۽ چٽگانگ پورٽ کي بلاڪ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سندس من جي مراد شايد اها هئي ته جيئن اسان کي جهازي طاقت نه هُجي ۽ اسان جو سڄو واپار چٽگانگ بدران ڪلڪتي بندرگاهه کان ٿئي. هينئر به ايتريقدر جو بنگالي پائلٽن هجڻ جي باوجود چٽگانگ ۽ چالنا ۾ هندستاني پائلٽ ڪم ڪري رهيا آهن.
ان کان سواءِ جنگ ختم ٿيڻ کان پوءِ هندستان جي فوج ۽ ماڻهن جيڪا ڦرلٽ ڪئي سا ڇا بيان ڪجي. فئڪٽرين ۽ ڪارخانن مان مشينون ئي پٽي کڻي ويا. بندرگاهن ۽ اسٽيشن تي رکيل سامان ندين رستي انڊيا کڻي ويا ۽ دنيا کي ويتر اهو نقشو ڏيکاريائون ته اسان هن نئين آزاد ملڪ جي مدد پيا ڪريون ۽ اسان جو اهو حال ته ڦاٿي ته ڦٿڪڻ ڪهڙا. آسمان مان ڪرياسين ته کجيءَ ۾ اٽڪياسين. هاڻ جي ڪجھه ڪُڇون به ٿا ته توهان پاڪستاني ڌار کلندائو ۽ دنيا به چوندي ته آهن ئي هي بنگالي لُچ. اڳ ۾ پاڪستان جي دانهن ٿي ڪيائون ۽ هاڻ هندستان جي، جنهن هنن سان چڱائي ڪئي. پر کين ڪهڙي خبر ته دنيا طرفان مليل بنگلاديش لاءِ امداد جا بلاڪيٽ، ڪپڙا، کاڌي جا بند دٻا ۽ دوائون ڪلڪتي جي مارڪيٽن ۾ عام پيا وڪامن.‘“
”بنگلاديش جي ماحول عجيب رُخ اختيار ڪيو آهي. مهانگائي، اڻ هوند، بيروزگاري، خوف ۽ هراس ۽ بي يقينيءَ نوجوانن ۾ نراسائي ۽ ذهني افراتفري (Frustration) پيدا ڪئي آهي. هر هڪ شايد اهو ئي سوچيو ته بس بنگلاديش ٿيڻ بعد يڪدم هر گھر ۾ دولت ڪاهي ايندي. هرهڪ نوجوان کي نوڪري ملي ويندي، چؤطرف پڪا رستا ۽ پُليون خودبخود جُڙي وينديون ۽ ڌرتيءَ جي سيني تي بنا هر هلائڻ ۽ ٻج ڇٽڻ جي اناج ڦُٽي پوندو. تمام ٿورن ماڻهن اهو سمجھيو ٿي ته اڳتي تمام ڏکين ڏينهن جو مقابلو ڪرڻو آهي. ڪيترا پڙهيل لکيل ماڻهو، سياستدان، مفڪر ۽ دانشور اهو ئي سوچي رهيا آهن ته هيڏو رتُ وهائڻ ، هيڏي قرباني ڏيڻ کان پوءِ به ڇا هي آزادي ۽ سک نصيب ٿيو آهي، جنهن لاءِ ڀاءُ ڀاءُ کان جُدا ٿي ويو.“
چيف انجنيئر جي زال هٿ ۾ ساڙهيءَ جو پارسل کڻي ٻاهر نڪتي جو بنگالي ڪئپٽن جي ڪنوار کي ڏيڻ لاءِ کنيو هُئائين. کانئس مون پُڇيو:
”ادي، کيس پهرين کان سُڃاڻين ڇا ــ؟“
”آئون ته ملي ئي بنگالي فئمليءَ سان پهريون دفعو آهيان. ڏاڍا سُٺا ماڻهو آهن.“
آءٌ هنن سان گئنگ وي (ڏاڪڻ) تائين گڏ آيس، ان بعد هيٺ انجڻ روم ڏي ڊيوٽيءَ لاءِ هليو ويس.