30
هڪ پوڙهو سلوني منهنجي ڀرسان بيهي هٿَ ٻَڌي ان ڀڳل بُت اڳيان ڪجھه پرارٿنا ڪري ٿو، ختم ڪرڻ تي مان کائنس پڇان ٿو:
”هن مٽيءَ جي بُت کي ڪهڙي محمود غزنويءَ ڀڳو آهي؟“
”شاگرد“، ٿڌو ساهه کڻي هُن وراڻيو، ”اڄُ جو شاگرد اسٽرائيڪ ڪرڻ وقت ديوتائن مان به نه ٿو مُڙي. اڄُ جو شاگرد جو ذهن ڀڃَ ڊاهه ڏي مائل آهي. ان جو ثبوت بسن جا ڀڳل شيشا ۽ چٻا دَرَ، دڪانن ۽ گھرن جا سڙيل حصا، ڪيرايل اشتهاري بورڊ، ڀتين تي ڪاري مسُ سان ٿلهن اکرن ۾ نعرا ۽ گاريون لکيل آهن“.
”اڄُ جو شاگرد Destructive Minded آهي ــ خاص ڪري اسان جهڙن غريب ملڪن جو.“ آئون سوچيان ٿو ته، ڇا تعليم ۽ استاد جي ڪا عزت ۽ ڊپُ نه رهيو آهي؟ ڪنهن رسالي ۾ لطيفو پڙهيو هوم ته اڳ اهڙو زمانو هو ته ڪي شاگرد کي پرنسپال جي آفيس ۾ ڏسبو هو ته سمجھبو هو ته شاگرد جو خير نه آهي، پر هاڻ ڪو شاگرد پرسنپال جي آفيس ۾ نظر اچي ٿو ته سمجھيو وڃجي ته پرنسپال جو خير نه آهي.
اڄُ اڪيلو ئي اڪيلو ڪولمبو ۾ آئون بنا ڪنهن رٿيل يا ڪٿيل پروگرام جي هيڏانهن هوڏانهن شهر جي گھٽين ۾ ڦري رهيو آهيان.
ـــ ڇا ڪولمبو جا رستا ۽ گھٽيون ڏسڻ ضروري آهن؟ خاص ڪري هڪ اهڙي ملڪ جي باشندي کي جيڪو خود به اهڙي ئي مشرقي ملڪ جو آهي؟ (دماغ ۾ هڪ اوچتو ۽ اڄاتو اڀريل سوال) پر آئون ان هوندي به هن شهر جي هڪ گھٽيءَ مان لنگهي ٻيءَ ۾ وڃي رهيو آهيان. هڪ رستو ٽپي ٻي تي وڃي رهيو آهيان. هي مشرق آهي. گھٽين ۾ بازارين ۾، رستن تي، توهان کي، مشرق جي جھلڪ ڏسڻ ۾ ايندي. مٽي، ڌُوڙ، بيماري، پيٽ سُڄيل اگھاڙا ٻار، فقير ۽ انگ اگھاڙيون پينو عورتون، گھوريئڙا، ڌوتا، ننڍا ننڍا پُراڻا دڪان ــ ۽ منجھن بي ترتيب نموني سان ڌُوڙ ۾ لٽيل سامان، ڪچرو ۽ مکيون ــ موڳيون ۽ ڍڪيل مکيون، جي ويهڻ بعد اٿڻ جو نالو نه وٺن. مسجدن جا شهيد منارا، مندرن جون جھُريل چؤرس ڇتيون، ويڪرا ۽ ڍلا ڪپڙا، ماڻهن جا ميڙ، سوڙهين گھٽين مان رکي رکي زور سان هارن وڄائينديون ويندڙ گاڏيون، ڏار پيل عمارتون. هيڏانهن هوڏانهن وائڙن وانگر ڦرندڙ رول ڪتا ــ بيمار، ڏٻرا ۽ حد درجي جا ڀاڙي.
اهي شيون آهن جيڪي اسان مشرق جا رهاڪو مشرق ۾ رهي محسو نه ٿا ڪريون، پر مغربي سياح ڏسي فرق محسوس ڪن ٿا. ۽ ها، جتي ڪٿي، سوڙهين گھٽين جي نالن تي، ريل جي پٽيءَ جي لاڳو ۽ کليل ميدانن تي ٻار ۽ وڏا هنگندي نظر اچن ٿا. هي اسان جو ڪولمبو آهي. هي اسان جو سلون آهي. هي اسان جو مشرق آهي.
اسان جي پاڪستان ۽ هندستان وانگر هتي به هرڪا ڳالهه علامتي (Symbolic) آهي. وڻن پوکڻ جو هفتو ــ اخبار ۾ فوٽو ايندو، ڪو وزير گُلن جو هار پائي، ڪنهن خوبصورت وڻ جي چڪي لڳائي رهيو آهي. (۽ ڪيترن کي خبر آهي ته خيا ۽ پوري ڌيان نه ملڻ ڪري ستر اسي سيڪڙو وڻ اخبار ۾ ڦوٽو ڇپجڻ کان اڳ سڙي وڃن ٿا.) ”ٻارن جو ڏينهن“ ــ اخبار جي پهري صفحي تي تصوير سان گڏُ خبر: ڪنهن وڏي شهر جو چيئرمين وڏي شهر جي وڏي اسڪول جي ٻارن ۾ تحفا ورهائي رهيو آهي ۽ ساڳئي اخبار جي پوئين صفحي تي اها خبر ته شهر ۾ پاروٿو ميوو کائڻ ڪري ويهه ٻار ڪالرا جو شڪار ۽ زهريلي کير پيئڻ ڪري فلاڻي ڳوٺ ۾ ٽي ٻار مري ويا . مليريا روڪ هفتوــ جنهن جا انگريزيءَ ۾ لکيل اشتهار اڻپڙهيل ڳوٺاڻن لاءِ ڳوٺن جي ڀتين تي لڳل!
پوءِ جتي هر ڪم سمبالڪ (علامتي) آهي اتي ليبل هر شيءِ، هر جڳهه، هر ماڻهو لاءِ ضروري بڻجيو وڃي.
شهر جي وچ مان ڪار وڃي رهي آهي. ڪار منجھه لوفر قسم جا ڇوڪر، رستي تان لنگھندڙ عورتن کي چيڙائيندا وڃن. ڪار جي اڳيان ۽ پويان نمبر پليٽ مٿان خوبصورت وڏن اکرن ۾ M.P (ميمبر آف پارليامينٽ) يا ’فئملي پلاننگ ڊپارٽمينٽ‘ يا ’منسٽري آف فوڊ‘ جا اکر لکيل، يا وچ رستي تي غلط جڳهه تي جيپ پارڪ ٿي پئي آهي. جيپ جي پويان وڏن اکرن ۾ D C لکيو پيو آهي.
هڪ گھر جي در تي لڳل وڏي بورڊ تي لکيل (House of S.D.M) ۽ گھر جي اڳيان غير قانوني طور وڌايل گئراج (انڪروچمينٽ!)
منهنجا ڀاءُ! هي فقط ڪولمبو يا سلون جي ڪهاڻي نه آهي. هيءَ پنهنجي وطن جي پڻُ ڪهاڻي آهي ۽ ايشيا جي ٻين ڪيترن ملڪن ويندي هندستان، ملائيشيا، انڊونيشيا، برما وغيره جي پڻُ اها ڪهاڻي آهي. هڪ ٻن سلوني دوستن سان مٿين ڳالهين تي بحث ڪيم ته هنن کڻي دل ۾ ڪيو. اسان ايشين ڪيڏو ته حساس آهيون! سچائيءَ کان منهن موڙيندڙ. اسان کي شُترمُرغ وانگر حقيقت کان لِڪڻ لاءِ واريءَ ۾ منهن لڪائڻ جي ڏاڍي عادت آهي.
اسان جي هتي ڪولمبو جي آفيس جو هڪ ڪلارڪ روزانو آفيس جي ڪم سانگي جهاز تي ايندو اهي. سندس پگھارُ ٻه سؤ ٽيهه روپيا آهي. پاڻ سان گڏُ آفيس جو هڪ پٽيوالو آڻيندو آهي، جو خاڪي ڦاٽل ورديءَ ۾ پيرين اگھاڙو هوندو آهي ۽ ڪلارڪ صاحب جا فائيل کڻي هن جي پٺيان هلندو آهي.
آفيس جي ڪم بعد ڪلارڪ کان هيڏانهن هوڏانهن جون خبرون پُڇندو آهيان. سندس پيءُ ۽ چاچو واڍا آهن. پاڻ پنهنجي ڪهاڻي وڏي تجسسُ سان ٻُڌائين ته هو پيءُ ۽ چاچي وانگر ذري گھٽ واڍو ٿيڻ وارو هو. پر مئٽرڪ ۽ بي. اي پاس ڪري وڏي ڪوشش بعد سرڪاري آفيس ۾ نوڪري حاصل ڪري ورتائين. (هي اسان جا اسڪول ۽ ڪاليج ــ هي ڪلارڪ پيدا ڪرڻ جون فئڪٽريون! جن ۾ ڪنهن به قسم جي فني يا ٽيڪنيڪل تعليم نٿي ملي. ۽ هي انگريز جو اسان تي ظلم جن اسان جي دماغ ۾ اهو اُٺُ ويهاريو ته اڇا ڪپڙا پائي گھٽ پگھار تي ڪلارڪ ٿيڻ بهتر آهي. واڍو، رازو، ويلڊر، مڪينڪ، مستري ٿيڻ عيب آهي.) يا شايد ننڍي کنڊ ۾ ذات سسٽم جي ڪري اسان جي دماغ ۾ اها ڳالهه ويٺل آهي ته جوتا پالش ڪرڻ ۽ چمڙي جو ڪم ڪرڻ وارو گھٽ ذات شودر آهي ۽ ان کي شودر ئي رهڻ کپي. جپان، آمريڪا يا يورپ جي وڏين آفيسن ۾ ته فائيل کڻڻ يا ڪرسي سيري ڏيڻ يا چانهه پيارڻ لاءِ به ڪو نوڪر يا پٽيوالو نه هوندو آهي. وڏي کان وڏو صاحب به گھران آندل ٿرماس مان چانهه پاڻهي ڪڍي پيئندو آهي. پر اسان وٽ وڏ ماڻهپي ڏيکارڻ جا نرالا ماپا آهن ۽ انهن ماپن مطابق ڪلارڪ جو ڪم ٽيهه سال کن فقط پين کي ڪاغذ تي ڌڪڻ آهي. ڏهن ڪاغذن تي مشتمل فائل کڻڻ پٽيوالي جو ڪم آهي. پٽيوالي جو ڪم ڪلارڪ ڪيئن ڪري سگهندو!؟
“…And do thy duty, even if it be humble rather than an other’s even if it be great.
To die in one’s duty is life, to live in an other’s is death.”
هيءَ گيتا آهي. جنهن ذات سسٽم جو سبق شيڪسپيئر جي (Ulysses) کان به پندرنهن سؤ سال اڳ ڏنو.
“When unrighteous disorder prevails, the woman sin and are impure, and when woman are not pure, Krishna, there is disorder of castes, social confusion.”
اها پڻ گيتا آهي. ان مطابق، خاص ڪري ڏکڻ هندستان ۽ سلون ۾ ذات پات جو ڪو وڳوڙ ناهي، ڪوبه سماجي گھمسان ناهي. ڪلارڪ ڪلارڪ جو ڪم ڪري ٿو، صاحب صاحب جو ۽ پٽيوالو پٽيوالو رهي ٿو. صاحب چاهي مري پوي پر پٽيوالي جو ڪم يعني اڌ پاءُ وزن جو فائيل نه کڻندو.