8
سڄو ڏينهن جهاز جو عملو، جهاز کي سينگاريندو رهيو. رنگين بلب، رنگين جھنڊيون، مختلف ملڪن ۽ سگنلن جا جھنڊا لهرائيندا رهيا. جهاز جي ڊائننگ اسٽاف کان علاوه ڪولمبو جي هڪ وڏي هوٽل جا بئرا پڻ (Serve) ڪرڻ لاءِ گھُرايا ويا هُئا.
جهاز جو ايئرڪنڊيشننگ پلانٽ ڪم نه ڪري رهيو هو. سو صبح کان چيف انجنيئر ۽ آئون ان تي لڳا رهياسين. گئس چارج ڪري Expansion Valves بدلاياسين پر هر وقت Suction Pressure گھڻو ۽ Compression Ratio گھٽ پئي ٿيو. ڪا خاص ٿڌاڻ ڪانه ٿي ٿي. شام جا ڇهه وڃي ٿيا پر گئس (Leakage) جي خبر نٿي پئي جنهن ڪارڻ سڪشن پريشر وڌي رهيو هو. پارٽي اٺين ڌاري شروع ٿيڻي هُئي. ايئر ڪنڊيشن ضد کڻي ٻَڌو. جهاز جي ڪنهن به فقط هڪ پاسي (کاٻي يا ساڄي) ٿڌي گئس پاس ٿي ڪئيسين ته پريشر صحيح ٿي رهيو پر هڪ ئي وقت ٻنهي پاسي کولڻ سان اڳيون نور به چٽُ ٿي ٿيو. آخر ڊائننگ سئلون واري پاسي ايئرڪنڊيشن کولي ڇڏيوسين جتي مهمانن کي ماني کائڻي هُئي. ان کان اڳ گڏ ٿيڻ ۽ ڪولڊ ڊرنڪ جو بندوبست برج (Bridge) جي ڀرسان کليل حصي (Wing) ۾ رکيو ويو. صبح کان وٺي گرميءَ ۾ ايئر ڪنڊيشننگ پلانٽ پٺيان ڪم ڪرڻ ڪري آئون سخت ٿڪجي پيو هوس. وهنجي ٿوري دير لاءِ سمهي رهيس.
اک تڏهن کُلي جڏهن نائين وڳي ڌاري چيف آفيسر مظهر اچي اٿاريو:
”ڪمال آهي يار! سڀُ مهمان اچي ويا آهن. ٻه هتي جا وزير آهن. هڪ پنهنجي ملڪ جو ائمبيسڊر، ائمبسيءَ جا ڪيترائي آفيسر، آمريڪن ائمبيسيءَ جا ماڻهو، ليڊيز وغيره وغيره“ هو هڪ ساهيءَ ۾ چئي هليو ويو.
يڪدم يونيفارم پائي چارٽ روم جي پوئين دروازي مان گھڙي برج (جهاز جي ڪنٽرول روم) مان نڪري، آهستي ٻليءَ پير هلي، ونگ (برج جي پاسي ورو حصو) جي هڪ ڪنڊ ۾ بيهي، آيل مهمانن جو جائزو وٺڻ لڳس. هڪ گوري رنگ جو انگريز ٿي لڳو، منهنجي ڀرسان ئي بيٺل هو. ساڻس هٿ ملائي مون پنهنجو تعارف ڪرايو:
”آئون الطاف شيخ هن جهاز جو سيڪنڊ انجنيئر آهيان. توهان شايد آمريڪن ايمبيسيءَ سان تعلق رکو ٿا.“
”اڙي بابا آئون ته پاڪستاني آهيان“ هو صاف اڙدوءَ ۾ ٻُڌائڻ لڳو. ”آئون پاسپورٽ آفيس ۾ هوس ، هاڻ ڇهه مهينا کن ٿيندا ته ڪولمبو بدلي ٿي اٿم ۽ پاڪستاني سفارتخاني ۾ آهيان. منهنجو نالو مئڪنزي آهي.“
مون کي ڏاڍو شرم آيو ۽ دل ۾چيم ته تڪڙ ڪم شيطان جو. چيائين:
”بابا تنهنجي چيف انجنيئر ته مون کي جرمن سمجھيو هو.“
پاڻ سڀ ۾ وڌيڪ کلمک ۽ زنده دل ٿي لڳو. ٿوري دير ساڻس ڳالهيون ڪرڻ بعد سامهون مظهر تي نگاهه پئي. هو ڪن ٻن سلوني مهمانن سان ڳالهائي رهيو هو. مظهر تعارف ڪرايو ته هي ٻئي هتي جي ڪن آفيسرن جا پُٽ (يا مائٽ) آهن. هڪ جو نالو فرئنڪ ۽ ٻئي جو فرئنڪلن.
مسٽر فرئنڪ ۽ مسٽر فرئنڪلن هتي جي اتاهين سوسائٽي کي (Represent) ٿي ڪيو. (سندن نالا دراصل ٻيا آهن پر هتي مون اهي لکيا آهن. جو انهن جي نالي سان ڪو سروڪار نه هُئڻ کپي.) گورا انگريز ته ڪجھه عرصو ايشيا ۽ آفريڪن ملڪن ۾ راڄُ ڪري هليا ويا پر ڪُجھه ديسي ماڻهن کي هو جتي ڪٿي ڪاري انگريز جي روپ ۾ ڇڏي ويا آهن جيڪي ديسي هُجڻ جي باوجود پنهنجي ديس ۽ ديسي شين کي نفرت سان ڏسن ٿا. اهڙا ماڻهو پاڪستان، هندستان، سنگاپور ۽ ٻين ڏکڻ ۽ ڏکڻ ايشيا جي ملڪن ۾ گھڻا ملندا. پر سڀ کان گهڻا سلون ۽ ملائيشيا ۾ نظر ايندا اهي خواب به انگريزي زبان ۾ لهندا، ٻارن کي دڙڪو به انگريزي ۾ ڏيندا. مٿن جيڪڏهن پابندي وڌي وڃي ته پيار ۽ محبت جو اظهار انگريزي زبان بدران ٻي ڪنهن زبان ۾ ڪريو ته هو گونگا ثابت ٿيندا. هنن جي کائڻ پيئڻ جو طريقو انگريزن جهڙو. ڳالهه ڳالهه ۾ شيڪسپيئر، شيلي ۽ ورڊسورٿ جا حوالا ڏيندا. مٿيان ٻه جوان ان ڪئٽگري جا هُئا. سندن هر ٻئي جملي ۾ يا ته اها خبر سمايل هُئي ته ’سندن پاسپورٽ عنقريب ٺهڻ تي آهي ۽ هو انگلنڊ وڃي رهندا‘ يا هتي سلون ۾ ڪجھه ڪم جي شيءِ نٿي ملي. (انگريزي رڪارڊ به نه ٿا ملن. هتي ته پلي بواءِ رسالو ۽ هيرالڊ رابن جا ناول به نٿا ملن). ها ان کانسواءِ، خاص ڪري مسٽر فرئنڪلن، جنهن کي آسماني ڀرت جي قميص ۽ ناسي رنگ جي پئنٽ تي چهچ سائي رنگ جي ٽائي هُئي ۽ ان تي اڇي رنگ جو قيمتي هيرو لڳل هو، هالي وڊ جي ڪجھه فلمي اداڪارن ۽ سندن اداڪاريءَ جي رکي رکي تعريف ڪري رهيو هو. (جن مان ڪيترن جا نالا منهنجا به اڻ ٻُڌل آهن)، يا جپان، انگلنڊ ۽ يورپ جي موٽر ڪارن تي بحث ڪري رهيو هو، (جن جا هتي ولائتي رسالن ۽ اخبارن ۾ فوٽا ئي نظر اچن ٿا جو اهڙين شين جي درآمديءَ تي سلون ۾ ڪافي عرصي کان سخت بندش پيل آهي): ته فلاڻي ڪار جي تازي ماڊل ۾ پوئين بتي ڪجھه وڏي ٺاهي اٿن. فلاڻي ڪاري جي تازي ماڊل جا (Wiper) پُراڻي ماڊل کان ڪجھه ڊگھا آهن ۽ فلاڻي ڪار جي Latest ماڊل جون اڳيون سيٽون ٻه انچ وڌيڪ پُٺتي ٿي سگھن ٿيون.
هنن جون ڳالهيون ٻڌي منهنجو ساههُ گھُٽجي رهيو هو. پيرن تي ڄڻ ماڪوڙيون چڙهي رهيون هيون. ڌيان ڪڏهن هيڏانهن پئي ڀٽڪيو ته ڪڏهن هوڏانهن.
سامهون بئرو ڪيترن ئي قسمن جون سئنڊوچون هڪ ٽري ۾ کڻيو بيٺو هو. ان وٽ وڃي پسند جون ٻه کڻي مڙيس ته هڪ قداور همراهه هٿ ملائي تعارفُ ڪرايو:
”آئون ڪمانڊر چوڌري آهيان. هتي جو نيول اٽيچي. پاڪستان نيويءَ سان تعلق رکان ٿو.“
ڪن ڪن ماڻهن جي ڳالهائڻ ۾ قدرت عجيب ميٺاجُ رکيو آهي. ڪمانڊر چوڌري انهن خوشنصيبن مان هڪ آهي. باوجود وڏي عمر جي هو ڪافي جوان پئي لڳو. اسان ڪيتري دير ڳالهيون ڪندا رهياسين. پاڻ علم ۽ يادگيري جي کاڻ ۽ ڳالهين جو ڳوٺُ ٿي لڳو. پاڻ ڪنهن زماني ۾ پاڪستان نيول اڪيڊميءَ ۾ پڻُ هو.
”نجم انصاري به ته توهان جي ڳوٺ جو آهي. هاڻ شايد ليفٽيننٽ يا ليفٽيننٽ ڪمانڊر هُجي. اڪيڊميءَ ۾ منهنجو شاگرد هو“ هن مون کي ٻُڌايو.
”ها ڳوٺ جي اسڪول ۽ ڪئڊٽ ڪاليج ۾ منهنجو ڪلاس ميٽ هو.“ مون ٻُڌايومانس.
ذهن تي زور ڏئي چوڻ لڳو: ”ته پوءِ تنهنجي معنى ليفٽيننٽ اشفاق بيگ، زيڊ اي شاهه ۽ سڪندر بخت به تنهنجا ڪلاس ميٽ ٿيا.“
”هائو سائين.“ مون وراڻيومانس.
”زيڊ اي شاهه ته شايد سيوهڻ جي سيدن مان آهي. ڪٿي آهي اڄُڪلهه؟“
”پاڻ ويجھڙائيءَ کان انڊيا مان آيو هُجي. مون کي پاڪستان ڇڏي ڳچُ عرصو ٿي ويو آهي. پاڻ (P.O.W) هو، انڊيا ۾.“
پاڻ ۽ سندس زال ڪيترا دفعا مونکي ۽ جهاز جي ٻين آفيسرن کي سندن گھر اچڻ جي دعوت ڏني. پاڪستاني آفيسر سڀُ ڏاڍي سڪ ۽ قرب سان مليا. کين هڪ عجيب خوشي محسوس ٿي رهي هُئي ته سندن ملڪ جو هڪ ماڊرن جهاز ڌارئين ملڪ ۾ بيٺو آهي. ان خوشيءَ جي قيمت اُهي ئي ڪَٿي سگھندا. هو وڏي فخر سان سلوني مهمانن کي ٻُڌائي رهيا هئا ته هي جهاز پاڪستان (ڪراچي شپ يارڊ) ۾ چار سال اڳ جو ٺهيل آهي. هيتري رفتار اٿس، هيترا هزار ٽن سامان کڻي سگھي ٿو. هينئر جپان کان سڌو هتي آيو آهي ۽ هتان سڌو بنان ساهيءَ جي آمريڪا ويندو. سڄو عملو پاڪستاني اٿس. وغيره وغيره.
ساڳي خوشي ۽ فخر جو اظهار هتي جي پاڪستاني سفير ۽ ٻين جي چهري تي هو. سلوني مهمان ڪافي مرعوب ٿي ڏٺا ــ نه فقط اسان جي جهازسازي ۽ جهازراني کان، پر سندن تازي شروع ڪيل ڇهن جهازن تي مشتمل ’سلون شپنگ ڪارپوريشن‘ جو ٻيڙو، جنهن ۾ گھڻي ڀاڱي پاڪستاني آفيسر آهن، انهن مان پڻ. اهڙي ڳالهه جو ذڪر هتي جو آيل شپنگ منسٽر پڻ ڪندو رهيو. ڊنر وقت آئون هتي جي وزير آبادگاري (Plantation-Minster) مسٽر ڪولون آر. ڊي سلوا جي ڀرسان وڃي ويٺس. پاڻ سلون جو وڏو ۽ مشهور سياستدان آهي ۽ سندس واسطو سلون جي ٽراٽسڪائيٽ (Trotskyite) پارٽيءَ سان آهي. پاڻ ڪنهن زماني ۾ لنڊن اسڪول آف اڪانامڪس ۾ هرالڊ لاسڪي پروفيسر وٽ پوليٽيڪل سائنس جو شاگرد رهي چُڪو آهي. جنهن خاص ڪري آزاديءَ لاءِ غلام ملڪن جا ماڻهو تيار ڪيا هُئا. سندس ٻين شاگردن ۾ گھانا جو وزيراعلى ڪوامي نڪرما، ڪينيا جو جومو ڪينياٿا، عراق جو هاشم جواد ۽ محمد حديث، هندستان جو ڪرشنا مينن، اين ايم پريرا ۽ سلون جي مٿين پارٽيءَ جا پڻ ڪيترائي ميمبر هُئا.
تحريڪ آزاديءَ ۾ ڪم ڪندڙ شخصيتن ۾ سلون جي هن ڪولون ڊيسلوا جو نالو به ڪيترا دفعا پڙهيو هوم. اڄ هن سان گڏ ساڳي ٽيبل تي ماني کائيندي خوشي پئي ٿيم. ان کان سواءِ ڊپٽي منسٽر آف پلانٽيشن، ان جي زال ۽ هڪ آرميءَ جو ڪو آفيسر هو.
کانئس سندس پارٽيءَ بابت، ان بعد سلون ۾ 1958ع ۾ ٿيل سنهالي ۽ تامل ڳالهائيندڙن جي زبردست فساد، ايشيا جي ملڪن جي مستقبل ۽ گڏجي ڪم ڪرڻ بابت ڳالهيون پُڇندو رهيس. ڳالهه پيٽرول جي مهانگائي جي اچي نڪتي. اتان اچي سائيڪلن جي نڪتي ته سلون لاءِ سڀ کان بهترين سواري آهي ۽ وزير اهو ٻُڌايو ته سندس حڪومت ولائت مان سائيڪلون درآمد ڪرڻ چاهي ٿي. پاڻ ٻُڌايائين ته انگلنڊ جي سائيڪل سڀ کان سٺي ۽ مضبوط آهي ۽ پاڻ جڏهن انگلنڊ ۾ تعليم دوران رهيل هو ته هو اسڪول ڪڏهن ڪڏهن سائيڪل تي ويندو هو.
”توهان سڄي دنيا گھُمي آهي“، هن مون کان پُڇيو، ”توهان جو ڇا خيال آهي ته ڪٿي جي سائيڪل سُٺي آهي.“
”مجنونءَ کان ڪنهن نادان پُڇيو،“ مون کلي پهرين کيس هڪ لطيفو ٻُڌائڻ چاهيو، ”ته خلافت تي حق حضرت حُسين جو هو يا يزيد لعين جو؟ وراڻيائين: ’جي سچُ پُڇو ته ليلى جو.‘ سو مونکان پُڇندائو ته آئون اهوئي چوندس ته سائيڪلون پاڪستان جون.“
سڀُ کلڻ لڳا. وزير جي سيڪريٽريءَ پُڇيو: ”ڇا پاڪستان ۾ سائيڪلون ٺهن ٿيون؟“
”بلڪل ٺهن ٿيون. هي هيڏو سارو جهاز ٺهيو وڃي، ڇا سائيڪلون نه ٺهنديون هونديون. دراصل اسان جا ڪيترائي پاڙيسري ملڪ آهن جتي ڪيتريون شيون سُٺيون ٺهن ٿيون ۽ ويجھي هُئڻ ڪري گھُرائڻ جو ڀاڙو به گھٽ لڳي سگھي ٿو. پر گھٽ اشتهاربازيءَ ڪري ٻين کي ان بابت خبر ناهي. اسان سڀ ترقي پذير ملڪ آهيون ۽ اسان به هڪ ٻئي جي مدد نه ڪنداسين ته ٻيو ڪير ڪندو. پاڪستان ۾ مثال طور پيڪو ڪمپني آهي جنهن جون ليٿ ۽ ڊرل مشينون آمريڪا به خريد ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح ٻيون به ڪيتريون ئي شيون ويٽ هارويسٽر ۽ ٿريشر کان وٺي ٽيوب ويل ۽ نٽ بولٽ سُٺي ساک جا ٺهن ٿا پر اسان جي ايشيا جي ملڪن تي اهو اثر ويٺل آهي ته دنيا ۾ بهتر شيءِ يورپ ۽ آمريڪا جي ئي آهي.“
مانيءَ کان پوءِ جهاز گھُمائڻ دوران آيل مهمانن کي انجڻ روم ۾ ڪيتريون مشينون ۽ پمپ ڏيکاريم جي پاڪستان ۾ ٺهيا آهن.
هڪ ڳالهه هتي جي وزيرن ۽ ٻين اعلى عملدارن ۾ نوٽ ڪيم ته ٿر جي ماڻهن وانگر ڏاڍا سادگي پسند ۽ نهٺائيءَ وارا آهن. غُرور ۽ وڏائي مُور نه اٿن. موڪلائڻ مهل مسٽر ڊيسلوا کي ٻُڌايم ته مون کي لکڻ جو شوق آهي ۽ آئون ايشيا جي ڪجھه نامور سياستدانن، اديبن ۽ فنڪارن جا انٽرويو گڏُ ڪري رهيو آهيان. ان سلسلي ۾ توهان جو نالو پڻ لسٽ تي اٿم. اميد ته نراس نه ڪندا.
ڀاڪُر پائي چيائين: ”موڪل وٺڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي. ڪنهن وقت به گھر يا آفيس ۾ اچي سگھين ٿو. آئون ته ڪو وڏو ماڻهو آهيان ڪونه ۽ نه ڪي مون وڏا ڪم ڪيا آهن. ها البت اسان جي غلطين ۽ سياسي ناسمجھين مان، اڄُ جو نوجوان، جنهن ڄمندي ئي آزاد فضا ۾ ساهه کنيو آهي، ڪجھه سبق پرائي سگھي ته اسان سمجھنداسين ته اسان جي زندگي سڦل گُذري......“
هتي ڪولمبو ۾ ڪافي ماڻهو اڳ جا ۽ ڪُجهه هن دفعي واقف ٿيا آهن. پر هيستائين هتي جو ڪوبه سنهالي ڳالهائيندڙ ٻُڌ واقف نه هو. تازو هڪ اهڙي فئملي واقف ٿي آهي. ساڻن ملاقات اوچتو ٿي. سان هن ريت:
اسان جي جهاز ڀرسان هڪ مالديپ ٻيٽ جو جهاز (Ocean Glory) نالي بيٺو آهي. جنهن جو چيف آفيسر راشد پاڪستاني آهي. پاڻ ننڍي هوندي (Lower-topa) لورٽوپا ڪاليج ۾ هوندو هو ۽ هڪٻئي سان واقفيت تڏهن راند جي مئچن دوران ٿي هُئي. ان بعد اوچتو هتي ملاقات ٿي وئي. سندس جهاز جيئن ته هتي تمام گھڻو ايندو رهي ٿو، سو سندس هتي ڄاڻ سُڃاڻ به گھڻي آهي. هو ڪجھه سنهالي زبان پڻُ ڄاڻي ٿو.
هڪ ڏينهن ساڻس سندس جهاز تي ملڻ ويس ته مٿئين سنهالي ٻُڌ فئملي هن وٽ ويٺي هُئي. مون سان تعارفُ ڪرايائين. ٻه عورتون: روهيني ۽ چاندراڪا هيون. ۽ سندن مڙس: راندينيا ۽ والٽر هُئا. هڪ ٽن چئن سالن جو ٻار روهيني ۽ راندينيا جو پُٽ هو. والٽر راندينيا جو ڀيڻيويو ٿئي ۽ سڀُ ڪولمبو جي خوبصورت علائقي ”بامبل پٽيا“ ۾ هڪ ئي گھر ۾ رهن ٿا. والٽر ۽ سندس زال ٻئي چڱا ٿلها آهن پر روهيني ۽ سندس مُڙس سلوني ماڻهن جي حساب سان چڱا ڊگھا آهن، خاص ڪري روهيني جو قد اٺهٺ انچ ٿيندو. پاڻ رنگ ۾ تمام صاف ۽ ڪچي بصر جهڙي خوبصورت لڳي رهي هُئي. باقي والٽر جي زال چاندرڪا جو منهن جيتوڻيڪ گھڙيل پر باقي بدن بي ڊولو. ڳالهائڻ سندن وچئين طبقي جي ماڻهن وانگر سنهالي لهجي ۾ انگريزي، رکي رکي ٻار سان به انگريزي ۾ ڳالهائي رهيا هُئا. منهنجي تعجب تي راندينيا ٻُڌايو ته ”هو اڃا اسڪول ته نه ويندو آهي پر گھر ۾ اسان هن سان هر وقت انگريزي ڳالهايون.“ پاڻ هڪ غير ملڪي ايمبيسيءَ ۾ ڪم ڪندو آهي ۽ سندس زال هڪ آرڪيٽيڪ فرم ۾ آرٽسٽ آهي. والٽر کي اٺن مهينن جي ڪِڪِي پريتا آهي. پاڻ اتر سلون جي هڪ شهر جافنا جو آهي. واپار سانگي ڪولمبو ۾ ئي رهي. ڪراچي ۽ ٻين شهرن ۾ عمارتي ڪاٺ موڪلي. سندس زال پڻ ڪنهن سرڪاري آفيس ۾ ڪم ڪري ٿي. ٻارن جي سنڀال ۽ رڌُ پچاءُ گھر ۾ رکيل آيا ۽ بورچياڻي ڪري.
پاڻ سڀُ خوش اخلاق ۽ دلچسپ ٿي ڏٺا. پنهنجي جهاز تان صوف ۽ چاڪليٽ گھرائي کين ڏنم. جو هتي سلون ۾ ٻيو ميوو ٿئي پر صوف ڪونه ٿين ۽ ٻاهرين هر شيءِ گھُرائڻ تي بندش آهي. چندرڪا چيو: ”هتي سلون ۾ ته اڄُڪلهه سينگار جو سامان: عطر، لوشن، پائوڊر ۽ سينٽ به ڪونه ٿو ملي.“
”اهو ته پاڻ سُٺو،“ سندس مُڙس والٽر وراڻيو، ”اسان پاڻ خرچ کان بچيا پيا آهيون. ۽ هونءَ به اهڙين شين مان ڇا فائدو. وهنجڻ سان سڀُ غائب.“
۽ پوءِ ڪجھه دير ٻئي زال مُڙس پاڻ ۾ وڙهندا رهيا.
کين فلمن ڏسڻ جو ڏاڍو شوق آهي. اسان ٻنهي کي ٻئي ڏينهن ملڻ ۽ فلم ڏسڻ جي دعوت ڏنائون جا راشد ته اهو چئي ٿڏي ڇڏي ته سندس ڪا ڪولمبو ۾ پراڻي گرل فرينڊ آهي. جنهن سان ملڻو اٿس. مون ان پروگرام ۾ ڪجھه ترميم آڻي هن ريت منظور ڪرايو ته فلم بدران پگوڊا وٺي هلو ته بهتر. ٻُڌن جي عبادت گھر کي پگوڊا سڏجي ٿو. (هونءَ ته ٻُڌن لاءِ پپر جو وڻُ به عبادت جو مرڪزُ ۽ پاڪ شيءِ آهي جو پپر جي وڻ جي هيٺان گوتم ويهي ساڌنا ۽ سچ جي کوجنا ڪئي هُئي.)
ٻُڌ ڌرم عيسوي سن کان به ڇهه سؤ سال پُراڻو آهي، جنهن جا پوئلڳ مشرق جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ آهن. هن مذهب جي شروعات اتر هندستان کان ٿي ۽ سلون، نيپال، تبت، منگوليا، انڊوچين، برما، ٿائلنڊ چين ۽ جپان تائين پکڙجي ويو. تبت ۾ ٻڌ ڌرم اڳتي هلي لامازم جو روپ اختيار ڪيو. سلون ۽ برما ۾ اڃا تائين اصلي روپ ۾ هلندو اچي ۽ ”هنايانا“ سڏجي ٿو. چين ۽ جپان ۾ ڪجھه تبديلين بعد ”مهايانا“ ٿي ويو. ان کان سواءِ ڪجھه ٻيا فرقا ٿيا. سڀ کان مشهور چين ۾ ”چان ٻُڌزم“ ۽ جپان ۾ ”زين ٻُڌزم“ آهن.
هن ڌرم جو رهنما هندو شهزادو سڌارٿا گوتم هو، جو ٻُڌ (جيڪو روشن هجي) جي نالي سان مشهور ٿيو. ٻُڌ ڌرم جا اَٺ خاص مَتا آهن: سچ ۽ حق جا رايا، صحيح خواهشون، صحيح ڳالهه ڪرڻ، صحيح هلت چلت، صحيح ڪوشش، حق حلال جي ڪمائي، حال، مستقبل ۽ ماضيءَ جي صحيح ڄاڻ رکڻ ۽ صحيح سوچ ويچار، هن ڌرم موجب انسان مري مري مختلف روپن ۾ وري ڄمي ٿو ۽ نرواڻ تڏهن مليس ٿو جڏهن مٿين اصولن تي سچو ثابت ٿئي ٿو. ٻڌزم ڪرما جو اصول سيکاري ٿو، يعني ماڻهوءَ جا اعمال هن جو مقدر سنوارين يا بگاڙين ٿا.
گوتم ٻُڌ جون ڪيتريون ئي نشانيون تبرڪ طور ڪيترن ملڪن جي پگوڊائن ۾ رکيل آهن جي پوڄيون وڃن ٿيون. سندس لکڻيون ٽن حصن ۾ ورهايل آهن: عام ماڻهوءَ لاءِ، ٻائن لاءِ ۽ فيلسوفن لاءِ. گوتم ٻُڌ جا متا سندس مرڻ بعد سندس پوئلڳن (ويندي راجا اشوڪ عيسوي سن کان 244 سال اڳ تائين) ڪيترن ملڪن ۾ پٿرن تي لکائي هڻي ڇڏيا. خاص ڪري ٿائلنڊ، جپان ۽ سلون ۾ ته ڪيترن ئي هنڌن تي اهي اڃا تائين نظر اچن ٿا. سنڌ ۾ پن جھِرڪن ۾ هڪڙي ٽڪريءَ تي ڦٽل ڪوٽ آهي، جنهن کي ڪافر ڪوٽ يا راجا ماجي راءِ جو ڪوٽ سڏين، ان جي ڀر ۾ ٻُڌ ڌرم جو هڪڙو قديمي ٺلهه آهي.