تــون جــي ٻــريـن واءُ ۾: امــداد حــسيـني
ها تون مون کي تيئن، وڻندي آهين شاعري !
بيت سولو آهي؟ ڏکيو آهي؟ ۽ اهو سوال شاعريءَ جي هر صنف سان لاڳو آهي. پر هتي جيئن تہ مون کي زبير سومري جي بيتن جي حوالي سان ڪجهہ چوڻو آهي، ان ڪري سڌو ان موضوع تي اچان ٿو. بيت سنڌين جي مزاج وٽان آهي. لطيف سائينءَجي بيت کان وٺي سگهڙن جي بيت تائين، ۽ شيخ اياز جي بيت کان زبير سومري جي بيت تائين. اهو سلسلو ڪٿي بہ ٽُٽو نہ آهي ۽ بيت هر دور ۾ چيو ويو آهي. اهو بہ چيو وڃي ٿو تہ بيت هندي سورٺي/ دوهي، دوهي/ سورٺي ميل سان وجود ۾ آيو آهي. جڏهن تہ منھنجي راءِ ۾ دوهو/ سورٺو،سورٺو/ دوهو، هندي سنڌي مشترڪه صنف آهي ۽ ان ڏس ۾ ان جون پاڙون لوڪ شاعريءَ سان وڃي منھن، سان ٿيون. ان ڏس ۾ آئون سدائين هي بيت مثال طور ڏيندو آهيان.
گدڙ چڙهيو گهوڙي تي،لُوڪڙ لوڏي ٻانھن،
ڪنھن کي ڏيان دانھن، سانڊو ڌڻي سنڌ جو!
زبير سومرو شڪارپور جو آهي، ساميءَ ۽ شيخ اياز جو ڳوٺائي. زبير، جڏهن سندس بيت تي مون کي لکڻ لاءِ چيو، تڏهن مون کيس چيو هو تہ گهاڙيٽن جي لحاظ کان ساميءَ جو بيت ڏاڍو سگهارو آهي.زبير ساميءَ تي بہ بيت چيا آهن،جيڪي سندس پھرين شعري مجموعي ۾ شامل آهن.
زبير جو هن مجموعي ۾ بيت بہ آهن ۽ پھرين بيت ۾ هو ڏيئي سان مخاطب آهي، ڏيئو جيڪو روشنيءَ جو اهڃاڻ آهي:
تون جي ٻريـن واءُ ۾، وڙ کان نہ ويـنديـن،
ھھـڙي گهاٽي گهُگهہ ۾، سَـنمـُـک ٿـيندين،
ڏيئا تون ڏيندين، مون کي ٿوري روشني!
بيت ۾ هر موضوع سمائي سگهجي ٿو. بيت ۾ مخصوص ٻوليءَ جي ڪا بہ پابندي نہ آهي. ها، البت بيت ۾ شايدهڪ مخصوص فضا ضرور ٿئي ٿي. شايد اها ڳالھہ هر مصنف سان لاڳو ڪري سگهجي ٿي. ان ريت هر شاعر جي بيت جي هڪ الڳ فضا هوندي آهي ۽ زبير سومري جي بيت ۾ بہ آهي. بيت جي بنيادي هيئت هر سِٽ جي پدن ۾ ورڇ سواءِ بيت جي هيئيت ۾ تبديلي ممڪن ٿي سگهي ٿي. مثال طور مون ويجهہڙائيءَ ۾ بنا قافيئي بيت بہ پڙهيا آهن. اها تبديلي اسان کي لطيف سائينءَ وٽ بہ ملي ٿي:
ساري رات سبحان، جاڳي جن ياد ڪيو،
اُن جي عبدالطيف چي، مٽيءَ لڌو مانُ،
ڪوڙين ڪن سلام، اچي آسڻ ان جي !
قافيئي جي ان تبديليءَ کي صوتي قافيئي سان تعبير ڪيو ويو. ان ريت جديد بيت ۾ رديف جو واهپو بہ اسان کي ملي ٿو ۽ بيت جي اها روايت شيخ اياز کان شروع ٿي:
ماڻھوءَ وٽ تقدير جي، ڪائي ڪڙي ناهـ،
ق ر
ڪاشيءَ ڇڙي ناهـ، هر شئي آ زنجير ۾.
ق ر
(ڪاري رات ڪُهنگ ص ـ32)
ان روايت (قافيئي ۽ رديف واريءَ) جي تقليد پڻ ڪئي وئي.زبير بہ ان روايت تي هليو آهي:
قــرب ڪانون ۾ پــسي، پيار پکــين ۾،
ق ر
منھنجو اکين ۾،جهڙ لھي ويو جهٽ ۾.
ق ر
يقينن بنيادي اهميت خيال کي آهي، پر جڏهن بيت جي هيئيت تي ڳالھائبو، تڏهن اُهي ڳالھيون بہ ڳڻيون وينديون. ان مان اهو بہ ثابت ٿئي ٿو بيت ۾ بہ هيئتي تجربي جي گنجائش موجود آهي. زبير بہ اهڙي شعوري لاشعوريتجربي جو ساهس ڪيو آهي، تہ اها سٺي ڳالھہ آهي:
ڪاري ڪوجهي رات کي، باک ڏيان ٿو،
ق ر
مان ساک ڏيان ٿو، سڀاڻي جي سج جي!
ق ر
گــرجا چــرچ مــان، نہ مـسجـد مــنــدر مــان،
ق ر
پنھنجي اندر مان، پروڙ پئي پرينءَ جي!
ق ر
ان ڏس ۾ زبير جو هي بيت ( ان حوالي سان ڏئي تہ بيتن ۾ جيڪي خيال پيش ڪيو ويو آهي ان تي ڌيان ڏيڻ گهرجي) ڏئي ڳالھہ اڳتي وڌائينداسين.
چــنـڊ! بُک ۾ چـنـڊ نہ، لولو لــڳين ٿــو،
ق ر
چولو لڳين ٿو، اوگهڙ ۾ اگهاڙيءَ کي!
ق ر
ان ريت، بيت ۾ سٽن جي ڪا پابندي نہ آهي. بيت ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻہ ٻہ سٽون ۽ وڌ ۾ وڌ ڪيتريون بہ سٽون ۽ وڌ ۾ وڌ ڪيتريون بہ سٽون ٿي سگهن ٿيون. شايد ڊگهي ۾ ڊگها بيت سانوڻ فقير جا آهن ۽ انھن لاءِ هڪ مضمون سُرُ (نڙ بيت) بہ آهي. سنڌي بيت سُر تي آڌارڪ آهي يا ماترڪ ڇند تي؟ يا ٻنھي تي؟ ساڳئي وقت ماترڪ ڇند سرتي آڌارڪ بحر آهي. ٻولي بہ سُرُ/ صوت، اُچار/ آواز تي آڌارڪ آهي. هڪڙي ڀيري الياس عشقيءَ سان (جنھن نہ رڳو سھڻا بيت لکيا آهن، پر شاھہ، سائينءَ جي بيتن جي هيئيت تي اهم مضمون بہ لکيا آهن) ان موضوع تي ڳالھہ ٻولھہ بہ ٿي هئي تہ بيت ۾ اهميت سُرَ کي آهي، نہ ڪي هيئيت کي. يعني بيت کي ڳائي چيو وڃي، پر پاڻ ان راءِ کي رد ڪيو هئائين. سو،بحر حال، زبير سومري کي ماترڪ ڇند جي يا سُر جي ڪيتري ڄاڻ آهي؟ ان جي ڄاڻ مون کي نہ آهي. پر نہ رڳو انفرادي طور بيت لاءِ پر مجموعي طور پوري شاعريءَ لاءِ سُرُ ۽ بحر/ گهاڙيٽن جي ٿوري گهڻي ڄاڻ لازمي آهي. ان ڄاڻ کي وڌائيندو رهڻ کپي، ٻوليءَ جي ڄاڻ سان بہ ساڳيو اصول لاڳو آهي، ۽ ان ڏس ۾ اهو ياد رکڻ کپي تہ اهڙي ڄاڻ مسلسل مطالعي ۽ عام مانھن سان رابطي وسيلي ئي ملي سگهي ٿي، ڇاڪاڻ تہ ائين لفظن جي گهڙت / جڙت کي سھڻائيءَ سان تخليقي سطح تي نڀائي سگهجي ٿو. لفظن جي اڳياڙين ۽ ضميري پڇاڙين جي ڄاڻ ۽ ان جي واهپي سان خيال/ فڪر پيش ڪرڻ ۾ سھنجائي ٿئي ٿي
پھرين دير اچــڻ تي، ڪِــٽي ڪئي مانس،
۽ پوءِ ورتي مانس، مٺي هڪڙي ڏنڊ ۾!
اهو بہ ياد رکڻ کپي تہ لفظ جڏهن سٽ ۾ جڙجي ٿو، تڏهن ان جو جڙاءُ ئي ان کي نئين معني عطا ڪري ٿو. مثلا لفظ آهي “ڪھڪاءُ” جنھن جي معني آهي:
ڪھڪاءُ ج ڪھڪاءَ : ايذاُ ـ ڪھل ـ
خيال (ل) ڪنھن عزيز يا دوست تي ٿيندڙ
تڪليف جو رنج ـ ڇڪي ـ تئو.
(جامع سنڌي لغت ق 459)
زبير ڪھڪاءُ لفظ هيئن ڪتب آندو آهي:
ڪاڻيارا ڪھڪـاءُ ڪرڪو ڀـورا ڀـاءُ تــي،
ٻنھي ســاڳــي مــاءُ، ٻــنھي ســاڳــيـو ڏاڏو!
ان بيت ۾ شاعر ڪاڻياري ۽ ڀوري سان مخاطب آهي جيڪو ٻئي انسان (ڀاءُ) تي ظلم ڪري رهيو آهي، ان بيت ۾ ان حقيقت کي اسان جي آڏو آندو ويو آهي تہ انسان تي ايترو ظلم نہ تہ ڪنھن حيوان ڪيو آهي، نہ ئي فطرت، جيترو انسان تي انسان ظلم ڪيو آهي، جڏهن تہ هر انسان جو ماءُ ۽ پيءُ (ڏاڏو) ساڳيو آهي. انھيءَ بيت کي موجودہ عالمي تناظر تي ٺھڪائي سگهجي ٿو جنھن ۾ جنگ آهي دهشتگردي آهي ـ انسانيت جو قتلام آهي.
مارن مُــٺن کــي ملــيا، ڏيــج ۾ ڄڻ ڏک،
سنڌڙي ۽ سک، ڪڏهــن نہ گــڏيا پاڻ ۾!
بيت جھڙي ڏکي ۽ لوڪ ڪلاسيڪل، نئين صنف جي اظھار لاءِچونڊ ڪرڻ کي ساراهي سگهجي ٿو. زبير سومري بيت کي نڀائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ مون کي اميد آهي تہ هو انھيءَ ڪوشش کي وڌيڪ ڌيان گيان ۽ محنت سان جاري رکندو ۽ ڪاريءَ ڪوجهيءَ رات جي باک جي بشارت ڏيندو رهندو ۽ سڀاڻي جي سج جي ساک ڌيندو رهندو ۽ ائين هڪ شاعر جي حيثيت ۾ پنھنجو بنيادي فرض ادا ڪندو رهندو.
امداد حسيني
ڄام شورو سنڌ
3 مارچ 2010