ڪاراٽيل سج
”بس يار ائين ئي“ فياض اٿي ويهندي، آرس ڀڃي، ”رات ائين ئي بي چينيءَ ۾ گذري، ننڊ به صحي ڪانه آئي.“
”مون سمجهو،“ ساجد کلندي، ”ڀاڄائي ڪانهي نه، ان ڪري تون اٻاڻڪو آهين. هائو نه.“
ها يار! ”هوءَ ۽ ٻار ڪونهن ته گهر ڄڻ کائڻ ٿو اچي“ فياض اٿي واش روم ڏانهن ويندي. ”Just a Mint“
جيستائين فياض واش روم مان واپس اچي، ان وچ ۾ ساجد چانهه ٺاهي ٿو وٺي.
”واهه!... مان پاڻ خدا کان اُها دعا گهري رهيو هُئس“ واش روم مان نڪري ٽيبل تي رکيل گرم گرم چانهه مان نڪرندڙ ٻاڦ کي ڏسي چيو.
”ڪهڙي دعا گهري رهيو هُئين“
”اُها ئي، ته ڪو خدا جو بندو هُجي، جيڪو مون کي چانهه پياري“ فياض چانهه جو مگ کڻندي.
”مون کي خبر آهي“ ساجد چانهه جي سپ وٺي، ”شاديءَ کان اڳ ته سڀ ڪم پاڻ ڪندو هئين پر شاديءَ کان پوءِ ڀاڄائي تي Depend ڪرڻ لڳو آهين.“
”هائو يار! هوءَ مُنهنجو ڏاڍو خيال رکندي آهي. ڏاڍي Cooperative آهي.“
”تون لڪي آهين جو توکي اهڙو لائيف پارٽنر مليو آهي.“
فياض چانهه جو آخري ڍُڪ ڀري، مگ رکندي، ”هانه، طبيعت به ٺيڪ ڪانه ٿي رهيس، ان هوندي به هوءَ مُنهنجي ننڍي ننڍي ضرورت جو به اهڙي نموني خيال رکندي آهي، جيئن ماءُ پنهنجي اولاد جو“ ”فياض کلندي، ”ڪڏهن ڪڏهن ته مون کي ائين لڳندو آهي ڄڻ هوءَ مُنهنجي زال نه پر مُنهنجي ماءُ آهي.“
”صحي ٿو چئين. ڀاڄائيءَ جهڙيون عورتون ڀاڳن وارن جي حصي ۾ اينديون آهن“ ساجد کلندي چوي ٿو، ”باقي هتي ته هر SMS مان ائين لڳندو آهي ڄڻ مرد زال جو ماريل آهي.“
”اُها مرد جي نااهليت آهي“ فياض کلندي چوي ٿو.
”ائين ٿي سگهي ٿو، عورت ايتري ظالم نه ٿي ٿي سگهي“ ساجد گنڀيرتا سان، ”هالانڪه عورت جي اندر جي مامتا کي سمجهڻ جي ضرورت آهي“.
”ها ها ها“ فياض ٽهڪ ڏئي، ”عورت جي مامتا کي صرف اسانجا اديب ئي سمجهن ٿا.“
”اهو وري ڪيئن“ ساجد حيرت مان هن ڏانهن نهاريندي.
”ڏٺو نه اٿئي، اسانجي اديب کي ماءُ ۾ ايتري مامتا نظر نه ايندي آهي، جيتري گرل فرينڊ ۾.“
ٻئي ٽهڪ ڏئي کلن ٿا. ”هڪ راز جي ڳالهه ٻُڌايان ”فياض کلندي چوي ٿو، ”.......؟“
”يونيورسٽيءَ ۾ هڪ ڇوڪريءَ سان دوستي هئي. خوبصورت ته خير ڪانه هُئي، پر سندس چهري جي معصوميت، سادگي ۽ ڳالهائڻ جي انداز مان سندس اندر جي شفافيت ۽ پاڪيزگي جو احساس ٿيندو هو.“ فياض ڄڻ انهن لمحن کي ياد ڪرڻ لڳي ٿو، ”هوءَ جڏهن ڳالهائيندي هُئي نه، ته مان هميشه هن جي چهري ڏانهن نهاريندو رهندو هُئس.“
”پو.....“
”هڪ ڀيري هن مون کان پڇي ورتو ته، تون مُنهنجي چهري ۾ ڇا ڏسندو آهين، تڏهن مُنهنجي وات مان بي اختيار نڪتو هو ”مامتا،“ فياض ڪنڌ لوڏي هلڪو ٽهڪ ڏنو ”ان ڏينهن کان پوءِ هوءَ ڪاوڙجي وئي.“
”هاڻي ڪٿي آهي تُنهنجي اُها مامتا“ ساجد کلندي پڇي ٿو.
”خبر پئي ته پاڻ کان ويهه سال وڏي پروفيسر سان شادي ڪري ڇڏي اٿس.“
”ويهن سالن جو فرق!؟“ ساجد حيرت مان دانهن ڪئي، ”ائين ڇو!؟“
”شايد هن مان پيءُ جي آسيس وٺندي هُجي“ ٻئي کلڻ لڳن ٿا.
”......... خير، ڏي خبر... ڪاڏي تياري آ“ فياض، ساجد ڏي نهاري.
”هُن سيمينار تي پيو وڃان، تون هلندين؟“
”نه يار! مون کي انهن سيمينارن ۾ وڃي ٽائيم Waste ڪرڻ جو شوق ڪونهي.
”تون انهن کان چڙيل ڇو آهين... جاڳرتا بابت اهم سيمينار آهي.“
”ڇڏينس.... اهڙا سيمينار روز پيا ٿين“ فياض بوريت مان چئي ٿو، ”هتي ته هر ڪو پنهنجو پنهنجو ڪاروبار چمڪائڻ ۾ پورو آهي. نششتن، گفتن، طعامن ۽ برخاستن.“
”خير... ان تي پوءِ ڳالهائينداسين“ ساجد گهڙي ڏسي اٿندي، ”مون کي دير پئي ٿئي. مان اٽينڊ ڪري ٿو اچان، نه ويندس ته حميد مائينڊ ڪندو“.
”ها.... حميد کي تو جهڙا درويش ماڻهو ته گهرجن نه“ فياض طنزيه انداز ۾ چئي ٿو. ساجد کيس گهوريندي وڃڻ لڳي ٿو. ”نه سڌرندو“دل ئي دل ۾ چئِي، ڪنڌ لوڏي هليو وڃي ٿو.
فياض ۽ ساجد پاڻ ۾ ڏاڍا سٺا دوست هُئا. ساجد، ساده ۽ ماٺيڻي طبيعت جو هو پر فياض سندس ڀيٽ ۾ ڪُجهه تيز طبيعت جو هو. بنان ڪنهن رُک رکاءَ جي پنهنجي راءِ جو اظهار ڪري وجهندو هو، ان جي کيس پرواهه نه هوندي هُئي ته ڳالهه ڪنهن کي سُٺي لڳي ٿي يا نه، ساجد ڪڏهن ڪڏهن کيس سمجهائيندو هو ته چوندو هُئس، ”مون ڪا غلط ڳالهه ته نه ڪئي نه... اُها منافقي يار مون کان ڪانه پڄندي ته ڪير مون کان راءِ وٺي ته مان هن جي دل رکڻ خاطر، هن جي ها ۾ ها ملايان... نو... نو... سوري ڊيئر“ ٻنهي جي طبيعتن ۾ فرق ۽ ڪافي ڳالهين تي اختلاف هُئڻ جي باوجود، سندن دوستيءَ تي ڪو اثر نه پوندو هو. فياض جون توائي واريون ڳالهيون ۽ Action ڏسي، ساجد هن کي Angry Young Man سڏيندو هو. هو فياض لاءِ ڪڏهن ڪڏهن ائين به سوچيندو هو ته فياض جي ان رويي Behavior پويان انهن حالتن ۽ ڀوڳنائن جو حصو به هو جن کي هو ڀوڳي آيو آهي.
فياض پنهنجي شاگرديءَ واري دور ۾ اسٽوڊنٽس، پالٽڪس ۾ ڏاڍو Committed ۽ پنهنجي قومي مقصد سان هميشه سچو رهيو هو، پر System جي بدلجندڙ سياسي، سماجي حالتن ۽ نقاب جي پويان لڪل مڪروه چهرن جي چالبازين کي ڏسڻ کان پوءِ هو ڄڻ ته ماحول کان بد دل ٿيندو ويو. اسٽوڊنٽس پالٽڪس ۾ هُن کي گهڻو Active ڏسي هن جو وات بند ڪرڻ لاءِ هن کي سٺيون ۽ سڻڀيون آفرس ڏنيو ويون پر هُو پاڻ سان گڏ هلندڙ ساٿين جيان وڪامجڻ بدران پنهنجي Commitment تي قائم رهيو، جنهن کان پوءِ هن کي هر طرح سان دٻائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، جڏهن هن جي ڪري سندس ماءُ، پيءُ ۽ ٻين فيملي ميمبرن کي سياسي ۽ سماجي وڏيرن هٿان تذليل جو مُنهن ڏسڻو پيو ته مجبور ٿي هُن پنهنجي Activities کي ختم ڪري پنهنجي الڳ دُنيا وسائي ڇڏي هُئي. بظاهر ته هن ڪنارو ڪيو هو پر اندر ئي اندر ۾ جلندو رهندو هو. هاڻي هو پنهنجي پيٽ گذر لاءِ ڪتابن جي دڪان کانپوءِ ڪُجهه ٽائيم ڪڍي، فرسٽريٽ Furstrait نوجوانن کي نشي جي علت ۽ ٻين غلط ڪمن کان روڪي هنن کي سندن وجود جي اهميت ۽ قومي شعور جي آگاهي ڏيندو هو.
”ڳالهه ٻُڌ.... توکي انهن Ngo’s تي ڪاوڙ ڇو آهي“ ٻئي ڏينهن ساجد فياض کي ان سيمينار بابت ٻُڌائيندي پُڇيو.
”ڪاوڙ ته ڪانهي“ فياض ساجد ڏي نهاريندي، ”مون کي خبر آهي، ڪيتريون ئي لوڪل Ngo’s آهن جيڪي تعليم، صحت ۽ ٻين سماجي، علاقائي حوالن سان پنهنجي وسيلن آهر سُٺو ڪم پيون ڪن. پر هنن وٽ وسيلا گهٽ آهن.“ فياض سنجيدگيءَ سان چوندو رهي ٿو، ”مان ته انهن تنظيمن جي ڳالهه ٿو ڪيان جيڪي غير ملڪي آهن ۽ پنهنجي پنهنجي ملڪن جي ايجنڊائن تي ڪم ٿيون ڪن.“
”ڪهڙي ايجنڊا!؟“ ساجد ڄڻ بحث ڪندي، ”توکي نظر ڪونه ٿو اچي، ٻوڏ جي وقت، زلزلي يا ٿر جي ٽرئجڊي تي هنن ڪيترو ڪم ڪيو آ.“
”صرف فوٽو سيشن“ فياض تلخيءَ مان چوي ٿو، ”ٻوڏ جو ماڻهو اڄ به دربدر آهي، ٿر ۾ اڄ به اُهائي بُک ۽ بيماري آهي. ٻار مرن پيا ڪو سالڊ ڪم ته ٿئي ڪونه ٿو، بس رڳو شوشا“ اونهو ساهه کڻي ٿو.
”پر انهن تنظيمن ذريعي نوجوانن کي روزگار ته ملي ٿو.“ ساجد سمجهائيندي ”ڏس ڪيترا بيروزگار نوجوان، مرد ۽ عورتون، هنن لاءِ ڪم ڪري پنهنجي زندگيءَ ۾ گهڻي نه سهي، ٿوري خوشحالي ته پيدا ڪن ٿا نه. اُن تي ڇا ٿو چوين؟“
”اهو ئي ته روئڻو آهي ته اسانجي ٽئلينٽيڊ نوجوانن، دانشورن، اديبن ۽ حقيقي سماجي ڪارڪنن کي وڏين پگهارن ۽ ٻين مراعتن ذريعي ڄڻ ته خريد ڪري، سنڌي ماڻهن جي آجپي واري جدوجهد جي جذبي ۽ Opinion کي پنهنجي ڪنٽرول ۾ آڻي ٿا ڇڏين.“
اهڙي موقعي تي ساجد هن سان بحث ڪرڻ بدران، خاموشيءَ سان هن کي ٻُڌندو رهندو هو ته جيئن هو پنهنجي دل جي باهه ڪڍي، ڪُجهه هلڪو ٿئي.
”اخبارن، TV چينلس تي ٻڌو ڪونه اٿئي ته ڪيتريون ئي غير ملڪي رجسٽرڊ ۽ غير رجسٽرڊ تنظيمون ملڪي مفادن خلاف پيون ڪم ڪن“ فياض جذباتي انداز ۾ انهن تنظيمن تي ڇوهه ڇنڊيندو رهيو، ”اهڙين تنظيمن لاءِ اهو خدشو ظاهر ڪيو پيو وڃي ته انهن مان گهڻيون تنظيمون يهودي لابي لاءِ جاسوسيءَ جو ڪم ڪرڻ سان گڏ ماڻهن جي برين واش Brain Wash ڪري، سندن قومي، مذهبي، لساني، سياسي ۽ ثقافتي نظريات ۽ جذٻن کي سڌي اڻ سڌي طرح موڙي، پنهنجي مفادن جي حق ۾ استعمال ڪري، ملڪي حالتن ۾ اٿل پٿل پيدا ڪرڻ جو ڪارڻ بنجڻ سان گڏ لسانيت ۽ مذهبي فرقن ۾ اختلاف پيدا ڪري وڙهائڻ جون ڪوششون به ڪن ٿيون.“ فياض ٿورو رڪجي اونهون ساهه کڻي ٿو، ”هُو جو چوندا آهن ته فلاڻي يا فلاڻي نگيٽو عمل، تباهي يا اپ سيٽ پويان خفيه هٿ (Hidden Hands) آهي، ته پوءِ اهو سمجهڻ ۾ ڪو ڏُکيو ڪونهي ته اهو خفيه هٿ اهو ئي ٿي سگهي ٿو.“
ساجد مذاقيه انداز ۾ چئي ٿو، ”جيڪڏهن توکي ڪا اهڙي آفر ٿئي ته...“
”نه...“ فياض ساجد کي گهوريندي، ”توکي خبر آهي ته مان ويڪائو مال ناهيان. چاهيان ها ته پنهنجي ضمير جو سودو ڪري مان به اڄڪلهه ڪُجهه انٽلڪچوئلس، ڪامريڊن، اديبن ۽ دانشورن وانگر عيش جي زندگي گذاري سگهان ها.“ فياض جون ڪاوڙ مان رڳون تاڻجي وڃن ٿيون. ”توکي خبر ناهي ته تو وارو حميد صاحب مون کي اهڙي آفر ڪيئي ڀيرا ڪري چُڪو آهي. وڏي پگهار سان ويل فرنشڊ فليٽ ۾ آفيس ۽ ٻيون سهولتون، جن جي بدلي ۾ هڪ اڌ سيمينار، جڳاڙي رپورٽون ۽ تنظيمن جي ڪرتا ڌرتا کي شراب، ڪباب ۽ شباب ذريعي خوش ڪرڻ. ”حميد صاحب به ته اهو ئي ٿو ڪري نه، ٽئلينٽيڊ نوجوانن کي چمڪ ڏانهن راغب ڪري، خريدڻ.“
”پر اُها ته دلالي آهي نه“ ساجد ڪنڌ لوڏي ٿو.
”اهو ئي جواب مون به ڏنو هو.“ فياض ڪاوڙ مان چئي ٿو. جنهن تي هن بي غيرتي سان ٽهڪ ڏئي ڊنهل جي پاڪيٽ مان سگريٽ ڪڍي دکائيندي چيو هو، ”آفر سُٺي اٿئي...عيش ڪندين.“ فياض جذباتي ٿيندي، ”لعنت آهي اهڙي عيش و آرام تي.“
ٻئي خاموش ٿي ڪُجهه دير من ئي من ۾ سوچيندا رهن ٿا. ڪُجهه لمحن کان پوءِ فياض اونهو ساهه کڻي، ”اڙي يار ڇڏانهن ڳالهين کي.“ فياض موڊ ٺيڪ ڪرڻ لاءِ ڳالهه جو رُخ ڦيريندي، ”تون ڏي خبر، تنهنجي گرل فرينڊ جو ڇا حال آهي.“
”هن جي ڳالهه نه پُڇ“ ساجد کلندي، ”اڄڪلهه هن تي تبديليءَ جو بخار چڙهيل آهي.“
”ڪنهن کان متاثر آهي، سياست دان کان يا صحافيءَ کان“ فياض مذاقيه انداز ۾ کلندي، ”ائين نه ٿئي جو تبديليءَ جي چڪر ۾ توکي ئي تبديل ڪري ڪنهن ٻئي تبديلي پسند سان ڇومنتر ٿي وڃي.“
ساجد ٽهڪ ڏئي کلندي ساڳئي مذاقيه انداز ۾، ”ته پوءِ مُنهنجي انتقام کان بچي نه سگهندي. مان هن لاءِ جان ڏئي سگهان ٿو ته هن جي جان وٺي به سگهان ٿو.“
”ڇا مطلب...“ فياض مسڪرائي شرارتي نظرن سان ساجد ڏي نهاري، ”مان هنن ٻنهي کي ڪارو ڪاري ڪري ماريندس.“ ساجد ٽهڪ ڏئي ٿو.
”اوهو.... هو...“ فياض کلندي، ”اهو ته غير انساني ۽ غير جمهوري عمل آهي يار.“
”ڪُجهه به هُجي“ ساجد سنجيده ٿيندي، ”ڪو مُنهنجي محبت تي ڌاڙو هڻي ۽ مان بزدلن وانگر ماٺ ڪري ويهي رهان!؟“
”نه... بلڪل نه...“ فياض ناڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندي، ”انتقام ضرور وٺڻ گهرجي پر غير جمهوري نه، جمهوري طريقي سان.“
”اهو وري ڪيئن؟“ ساجد سندس ڳالهه نه سمجهندي.
”اهو ائين ته Democracy Is the best revenge“ فياض طنزيه انداز ۾ ٽهڪ ڏئي، ”اُها ئي ته مفاهمت آهي.“
”يعني....!؟“ ساجد حيرت مان.
”يعني اهو ته، تون مُنهنجي سلوار نه لاهه، مان تُنهنجي پائجامي کي هٿ نه لائيندس.“ ٻئي زوردار ٽهڪ ڏين ٿا.
”ها يار.... سچ ٿو چئين... ان جو عملي مظاهرو اڄڪلهه ڏسون پيا.“ ساجد سنجيده ٿيندي فيصله ڪن انداز ۾، ”بس گهڻي ٿي، هاڻي سنڌ ۾ وڌيڪ برداشت ناهي رهي. تبديلي اچڻ گهرجي.“
”ضرور ايندي دوست.“ فياض آٿت ڏيندي، ”جڏهن قوم تبديليءَ جو مفهوم سمجهي ورتو ته پوءِ ان تبديليءَ جي طوفان کي ڪير به روڪي نه سگهندو.“
”تُنهنجو مطلب آ.... متبادل؟“ ساجد ڏانهس نهاريندي، ”پر اهو ڪير ٿي سگهي ٿو؟“
”اهو سنڌ مان ئي ٿي سگهي ٿو، ٻاهريون سياستدان سنڌ جي مفادن تي پنجاب کي ناراض نه ڪندو.“
”سنڌ مان ڪير؟“
”اهو ئي جيڪو تبديليءَ جو نعرو هڻي نڪتو آهي ۽ ماڻهن جي ذهنن ۾ ويٺل ڀوتارن جي خوف کي ختم ڪرڻ لاءِ ماڻهن ۾ جاڳرتا پيدا ڪرڻ جا جَتنَ ڪندو رهيو آهي.“ فياض اعتماد سان چئي ٿو.
ساجد هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندي، ”اهو ته ٺيڪ آ، تبديليءَ جون ڳالهيون ته گهڻيون ٿي چڪيون، پر هاڻي هن کي سرواڻيءَ لاءِ عملي طرح اڳتي اچڻ گهرجي، ڊبل مائينڊ ڇو آهي؟“
”هائو!“ فياض سوچيندي، ”پر... شايد عام ماڻهوءَ وانگر هن جي ذهن ۾ به ناڪاميءَ جو خوف هجي.“
”اهو ناڪاميءَ جو خوف ئي ته آهي، جيڪو خواب جي حقيقت ۾ بدلجڻ ۾ رڪاوٽ ٿئي ٿو.“
”بهرحال“ فياض اونهو ساهه کڻي، ”کيس پنهنجي اندر جي ناڪاميءَ جي خوف مان ٻاهر اچڻ گهرجي، جو ماڻهن جون نگاهون ۽ اميدون هن ۾ ئي آهن.“
”ته پوءِ هي قومپرست!؟“ ساجد تلخيءَ مان، ”اُهي ته پاڻ ۾ ئي...“
”انقلاب راتو رات ڪونهن ايندا، انهن لاءِ وڏي عرصي تائين صبر سان پنهنجي تحريڪ جاري رکبي آهي.“ فياض کيس سمجهائيندي، ”ڪُجهه ڏينهن يا ڪُجهه سال لڳندا، پر اهو وقت ضرور ايندو جڏهن عام ماڻهو سان گڏ قومپرستن کي به ان سچائيءَ جي سمجهه ايندي ته ڌرتي هٿن مان نڪتي پئي وڃي.“
”پر.... اهو وقت...“!؟؟
”اهو وقت ضرور ايندو، بلڪه وقت رستي ۾ آهي. ڪو وڏو واقعو Incident ئي هنن کي هڪ پليٽ فارم تي آڻيندو. مُنهنجو اهو پڪو ايمان آهي.“ فياض پختگيءَ سان چئي ٿو.
ٻنهي وچ ۾ طويل خاموشي.
ڪُجهه ڏينهن کانپوءِ ساجد جي هٿ ۾ غربت جي خاتمي بابت هڪ سيمينار ۾ شرڪت جو انويٽيشن ڪارڊ ۽ ذهن ۾ لاتعداد سوال. سيمينار جي آرگنائيزر جو نالو پڙهي سندس چپن تي تلخ مسڪراهٽ اچي وڃي ٿي. لڳيس ٿو ڄڻ سمونڊ جو کارو پاڻي سندس وات ۾ ڀرجي ويو هُجي. ڪارڊ تي آرگنائيزر جو نالو، فياض علي، ڊائريڪٽر NGO جو نالو لکيل هو. ڪارڊ تي فياض جو نالو ڏسي ساجد جي چپن تي طنزيه مرڪ اچي وڃي ٿي ۽ هو هڪ اونهو ساهه کڻي، ڪارڊ ڊسٽ بن ۾ اڇلي ڇڏي ٿو.