زندگي ۽ سندرتا
بورچيخاني ۾ بيهي هيڏي هوڏي نهاري هڪ دٻو کڻي ڏسي ٿو ۽ هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏي دٻي مان دال لپ کڻي ڌوئي ديڳڙيءَ ۾ وجهي چلهي تي رکي ٿو. پوءِ ٻئي دٻي مان ٿالهه ۾ اٽو ڪڍي ڳوهڻ لڳي ٿو. ”هونهه!... ڇا ته ذلالپ آهي...“ اٽو ڳوهيندي دل ئي دل ۾ ڪُجهه سوچيندو رهي ٿو. اٽو ڳوهي هڪ طرف رکي ديڳڙيءَ جو ڍڪ لاهي ڏسي ٿو ۽ ڪنڌ لوڏي ديڳڙيءَ ۾ منڌيئڙو گهمائي ديڳڙيءَ تي ڍڪ ڏئي، اتي ئي ڀت کي ٽيڪ ڏئي، سگريٽ لاءِ کيسي ۾ هٿ هڻي ٿو ته ڪا شيءَ هٿ کي لڳندي محسوس ڪري ان کي ٻاهر ڪڍي ٿو. اهو زيبوءَ جو خط هو. سندس زال زيبو. جيڪا ڇهن مهينن کان پنهنجي ننڍڙي پُٽ سليم سميت کانئس رسي پيڪين هلي وئي هُئي.
گذريل چئن پنجن ڏينهن کان اهو خط ڪيترائي ڀيرا پڙهي چُڪو هو. وري به، نه چاهيندي به، پڙهڻ ٿو لڳي. خط پڙهندي سندس مُنهن هڪ گهڙيءَ لئه پيلو ٿي وڃي ٿو ۽ پوءِ ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ڀڻڪي ٿو. ”لعنت آهي توتي به.... جيڪڏهن تُنهنجي هروڀرو اها مرضي آهي ته پوءِ ٺيڪ آ.... مان توکي طلاق ڏئي ڇڏيندس.... طلاق! نه طلاق لفظ سٺو ناهي... ته پوءِ؟.... اوه.... Separation.... ها... اسان Separate ٿي وينداسين... هونهه، سمجهي ڇاٿي پاڻ کي.... ڄڻ مان هن کانسواءِ مري ويندس.“ خط کيسي ۾ رکي ديڳڙيءَ جو ڍُڪ لاهي ديڳڙيءَ ۾ منڌيئڙو گهمائي ٿوري دال ڪڍي چکي ٿو. ”ڦڪي آ... هونهه، زندگيءَ وانگر ڦڪي... ڦڪي دال ۽ ڦڪي زندگيءَ ۾ ڪهڙو فرق آ؟“ دٻي مان لوڻ چپٽي ڀري ديڳڙيءَ ۾ وجهندي سوچي ٿو ”دال جو رنگ ۽ زندگيءَ جو رنگ ٻئي هڪ جهڙا آهن... واهيات!“ ڪاوڙ مان سوچي ٿو ديڳڙي کڻي پٽ تي اونڌي ڪري ڇڏي، پر پيٽ ۾ پلجندڙ نانگن جا چڪ محسوس ڪري ارادو مٽائي ڇڏي ٿو. ”هونهه، هتي ماڻهو دال کائڻ کان هلاڪ آهن ۽ ڊاڪٽر چون ٿا Balanced Diet کائو!... صبح جو بيدا، کير، فروٽ.... منجهند جو گوشت، مڇي، سائي ڀاڄي، فروٽ ڌوڙ ڇائي ۽ رات جو..... Vitamins…… proteins… Calories… Carbohydrates.....“ پاسي ۾ رکيل پراڻي اخبار جو ٽڪرو کڻي ڏسڻ ٿو لڳي. ”ڊاڪٽرن کي اها خبر ڪانهي ته اسان جي ملڪ ۾ ڪيڏي بُک ۽ بيروزگاري آهي!.... نانسنس!.... هن ذليل زندگيءَ کان ته آپگهات ڪري ڇڏجي.... سٺو آهي.... ها هن روز روز جي هڻ هڻان کان ته مري وڃڻ ئي چڱو آهي.“ ياد ٿو اچيس ڪٿي پڙهيل جملو.... Death and darkness are the finale success of human being سوچي ٿو من ئي من ۾ ڀڻڪي ٿو The monster is none other but life destiny it self ياد ٿي اچيس مصري ديوي مالائي ڪردار ديوي Sphinx جي ڳجهارت.
ماني کائيندي سندس مٿان گذرندڙ قيامتون ذهن ۾ ڦرڻ لڳن ٿيون ۽ هو خاموشي سان ماني ڄڻ زهر مار ڪندو ٿو رهي. ماني کائي اٿي ٿو ته سندس مٿو ڦرڻ ٿو لڳي. پاڻي پي، پاڻ کي ڪرسي تي ڪيرائي ٿو ڇڏي ۽ سگريٽ دکائي آهستي آهستي ڪش هڻندي ڇت کي گهورڻ لڳي ٿو.... ”بلڪل... هاڻي ته ٻيو ڪو رستو به ڪونهي.“ کن رکي پنهنجي ساءِ ڄڻ چپن ۾ ڀڻڪي ٿو. ”آخر جيئجي به ته ڪنهن جي لاءِ؟!....؟!!...“ کيس زيبوءَ جي ياد ٿي اچي. ننڍڙي پُٽ سليم جو چهرو سندس اکين اڳيان ڦرڻ ٿو لڳي. ”اوه!.... مُنهنجي مرڻ کان پوءِ زيبو بيوه ٿي ويندي؟.... هونهه!... هوءَ ته ڄڻ ڇهن مهينن کان ئي بيوه آهي..... مُنهنجي مرڻ سان ڪهڙو فرق پوندو؟... پر سليم جو ڇا ٿيندو؟؟... کن پل لاءِ سندس ارادو ڊانواڊول ٿي وڃي ٿو پر وري ڪروڌ مان سوچي ٿو. ”هونهه! بابي مُنهنجي لاءِ ڇا ڪيو هو جو مان پنهنجي پُٽ لاءِ ڪندس... مان به هلي ويس نه... پاڻ ئي هلي ويندو... هر ڪو پنهنجي قسمت پاڻ ٺاهي... ماڻس ڪمائي.... اڙي! هي ڇا ٿو سوچين بيغيرت!؟.... هون.... جڏهن مرڻو ئي آهي ته پوءِ غيرت ڇا جي؟... غيرت به پنهنجن سان نه.... جي پنهنجا ئي نه رهن ته پوءِ؟ ڪهڙي خبر زيبوءَ ڪنهن ٻئي سان اک اڙائي هُجي! ذليل! زيبوءَ لاءِ ائين سوچيندي شرم نٿو اچئي؟.... ته پوءِ ڇو نه ٿي اچي مون وٽ؟... پڪ ڪو چگهه ڪيو هوندائين، تڏهن ته طلاق ٿي گهري نه.... ته جيئن مون مان جان ڇڏائي ان سان وڃي مزا ماڻي.... مان ڇا جي لاءِ پرچائي اچانس؟... مون ٿورو ئي چيو هو مانس ته وڃي مائٽن وٽ ويهي رهي.... اتي ته پڪي ٿي کائي نه..... مون ته سڀ ڪُجهه آڻي سندس هٿ ۾ ٿي ڏنو. ٻيو ڪٿان آڻيان ها!“ ياد ٿو اچيس ته ڪيئن نه هڪ ڏينهن زيبو پاڙي واري ڪلارڪ زيديءَ جي زال وٽ نئون ڪپڙن جو جوڙو ڏسي آئي هُئي ۽ گهر موٽي کيس چيو هُئائين، ”وٺي ڏي نه من!“ تڏهن هن آهستي چيو هُئس، ”مان ڪٿان وٺي ڏيان؟... سڄي پگهار ته توکي ٿو آڻي ڏيانءِ. بچت هُجئي ته وٺي ڇڏ.“ تڏهن سندس ڳالهه ٻُڌي زيبو ڪاوڙجي چيو هو. ”بچت وري آڱوٺو آ... هتي ته پوري ئي ڪانه ٿي پوي. ڪٿان وٺان؟“ پوءِ هميشه جان وات هڻندي، سڄو گهر مٿي تي کڻي ڏنو هُئائين. ”مُنهنجا ته ڀاڳ ڦٽا آهن. توسان پرڻجي... هو به ته تو وانگر ڪلارڪ آهي نه.... رڳو تون آهين جو....“ پوءِ ڪاوڙ مان اٿي ننڍڙي سليم کي هروڀرو ٻه ٽي چٽوڙا وهائي ڪڍيا هُئائين ۽ گهر جي سامان کي هيڏي هوڏي اڇلڻ لڳي هُئي. تڏهن به هو ماٺ ڪري ويٺو ڏسندو رهيو هو ۽ جڏهن معاملو تمام وڌي ويو هو تڏهن کيس به ڪاوڙ اچي وئي هُئي ۽ ڏٺو هُئائين ”هو ته زال کان ڌنڌو ٿو ڪرائي، تون چاهين ٿي ته مان به توکان؟“ تڏهن زيبوءَ ڪاوڙ ۾ هٿ ۾ جهليل لوٽو هن ڏي اڇلي دانهن ڪري چيو هو. ”ذليل!... ڪميڻا!.... بي غيرت! شرم نه ٿو اچئي ائين چوندي. مُئا بي شرم. مون کي ڪهڙي ڪل ته مُئي بي غيرت سان ٿو پلئه اٽڪي. سنڀال پنهنجو گهر. مان وڃانءِ ٿي.“ ۽ پوءِ زيبو ڪاوڙجي هلي وئي هُئي. هن کيس پرچائڻ جي ڪيتري ڪوشش ڪئي هُئي پر زيبوءَ سندس هڪ به نه ٻُڌي هُئي ۽ انهن ئي پيرن تي برقعو پائي سليم کي کڻي پيڪن ڏي هلي وئي هُئي. ان کانپوءِ به هن ڪيترا ڀيرا زيبوءَ جي گهر وڃي موٽي اچڻ لاءِ ايلاز ڪيا هُئا پر سندس هڪ نه هلي هُئي ۽ کيس هر ڀيري نامراد موٽڻو پيو هو. کيس پڪ هُئي ته هڪ نه هڪ ڏينهن زيبوءَ کي پنهنجي غلطيءَ جو احساس ضرور ٿيندو ۽ هوءَ گهر موٽي ايندي پر هيترا ڏينهن گذرڻ کان پوءِ زيبو ته ڪانه آئي پر زيبو طرفان طلاق جو مطالبو اچي ويو. ”اف!... زيبو، تو هي ڇا ڪيو؟... توکي... توکي ڪهڙي خبر ته مون توکي ڪيترو چاهيو هو!.... پنهنجي سڀني ڏنگاين ۽ ارڏاين سميت تون مون کي ڪيڏي نه پياري هُئينءِ؟!“ سندس اکيون ڀرجي ٿيون اچن ۽ هو وهاڻي ۾ مُنهن لڪائي سڏڪڻ لڳي ٿو. ”جڏهن زيبو ئي نه رهي ته پوءِ جيئڻ ڪهڙو؟“ سوچيندو ٿو رهي من ئي من ۾. ”مُنهنجي مرڻ کان پوءِ زيبو ڇا ڪندي؟... ٻي شادي؟.... ڌنڌو.؟!... اف! اسان جي معاشري ۾ عورت لاءِ ضروري آهي ته ٻي شادي نه ٿي ڪري ته پيشو ڪري؟؟.... هن سماج ۾ عورت کي مرد جوڳيجهو ٿيڻ گهرجي يا Prostitute. عورت کي پنهنجي مرضيءَ سان جيئڻ جو حق به ڪونهي!؟ Dirty thinking....“ لڳيس ٿو ڄڻ زوري ڪنهن سندس وات ۾ اڪ جا پن وجهي ڇڏيا هُجن. کيس شريفن جي حويلين جا برج گناهن جي باهه ۾ سڙندا نظر اچن ٿا... ”ڌوڙ وڃي پائن. مُنهنجو ڇا؟“ کن رکي سوچي ٿو. ”مون کي ته مرڻو ئي آهي... آپگهات!؟.... ها موت ئي مُنهنجي تڪليفن جو علاج آهي.“ اٿي کڻي ٿو Valium جي شيشي. ”هڪ گوري.... هڪ مان ڇا ٿيندو؟!... هاڻي ته گوريون ملڻ به مشڪل ٿي پيون آهن.“ ياد ٿو اچيس ته گورين حاصل ڪرڻ لاءِ ميڊيڪل اسٽور واري کي ڪيڏيون نه منٿون ڪرڻيون پونديون هُئس. ان ويل پاڻ کي دُنيا جو ڪريل ترين انسان محسوس ڪيو هُئائين ۽ سوچيو هُئائين. ان ذلت جي اوڙاهه ۾ جيئڻ کان ته مري وڃڻ ئي چڱو آهي. ٻئي ڀيري به ڏاڍن ايلازن کان پوءِ اسٽور واري گوريون ڏيندي چيو هُئس. ”دڪان تي ڇاپا ٿا لڳن. اڳتي گوريون نه ملندئي.“ تڏهن به سوچيو هُئائين ته هن ڀيري سڀ گوريون کائي پنهنجو انت آڻيندس پر گورين ملڻ کان پوءِ ائين ڪري نه سگهيو هو. ”لعنت آهي ان اسٽور واري تي به.... سمجهي ڇا ٿو پاڻ کي واهيات ڪنهن جاءِ جو.... ٺيڪ آ، مرڻو ئي آهي ته پوءِ ذليل ٿي ڇو مرجي.... مرڻ جا ٻيا به ڪيترائي طريقا آهن، گورين لئه منٿون نه ڪندس... ته پوءِ؟؟“ نهاري ٿو هيڏي هوڏي. سندس نظرون ڇت ۾ لڳل پکي ۾ کپي وڃن ٿيون. ”ڦاهو!... هون... ائين ٺيڪ آ. ڇٽي پوندس هن عذاب کان...“ ٽپ ڏئي اٿي ٿو ۽ کٽ مان واڏڻ ڪڍڻ لڳي ٿو. رسي ڪڍي سيلنگ فين هيٺان ڪرسي رکي ڪرسيءَ جي ٻانهن تي چڙهي ٿو بيهي ۽ پکي جي راڊ ۾ رسي جو هڪ ڇيڙو ٻڌي ٻئي ۾ سرڪڻ ڦاهي ٺاهي پنهنجي سامهون کڻي ڦاهيءَ کي ڏسي ٿو. سندس اکين اڳيان ڦاهيءَ تي لڙڪيل انسان جو تصور ڦرڻ لڳي ٿو. ”کٽ جي موت کان ته هي موت وڌيڪ بهتر آهي.“ سوچي ٿو ۽ پوءِ ڦاهو ڳچيءَ ۾ وجهي رسيءَ کي ٿوري ڇڪ ڏئي ٿو. ”اف! ڪيڏي نه تڪليف ايندي.... زبان ٻاهر نڪتل.... اکيون ڦاٽل... لڙڪي لڙڪي ختم ٿيڻ.... ضروري ٿورئي آهي ته هڪ جهٽڪي سان مڻڪو ٽُٽي!....“ سندس ٻئي هٿ ڳچيءَ ۾ پيل رسيءَ ۾ کپي وڃن ٿا، خوف مان سندس بدن مان خوف جي درڙي نڪري وڃي ٿي. ”بيکوندو موت... ڊاڪٽرن جي چير ڦاڙ...“ سندس اکين اڳيان نشتر ۽ ڪينچون ڦرڻ لڳن ٿيون. ”نه، نه.... اهو تڪليف وارو موت آهي...اف! ڪيڏا نه بهادر آهن اهي ماڻهو جيڪي مرڪندي ڦاهي تي چڙهي ٿا وڃن. نه، نه..... مان ائين نه ڪري سگهندس مان چاهيان ٿو.... اهڙو موت هُجي جو هڪ ئي ڌڪ سان ختم.... ته پوءِ ڇا ڪجي؟؟“ ڳچيءَ مان رسو ڪڍي هيٺ لهي ٿو. سندس نرڙ تي پگهر جا ڦڙا چمڪڻ لڳن ٿا ۽ هو پکو فل اسپيڊ ۾ هلائي ڪرسيءَ تي ويهي رهي ٿو. سندس نظرون سوچ جي انداز ۾ هيڏي هوڏي ڀٽڪڻ لڳن ٿيون. پوءِ.... پوءِ ڇا ڪجي؟.... ٽرين!... ها... اهو ٺيڪ آ“ ڪنڌ لوڏي ڪرسيءَ تان لهي واچ کڻي، وقت ڏسي ٿو. ”گاڏيءَ ۾ اڃان دير آهي.... تيستائين ڇا ڪجي؟“ ڪرسيءَ تي ويهي سوچڻ ٿو لڳي. ”اون.... وصيت لکان؟.... هونهه، مون وٽ آهي به ڇا جو وصيت لکان!... اعتراف لکان... مان هوش ۽ حواس سان. هوش ۾ حواس سان....!.... ڇا مطلب؟!.... مان هوش ۽ حواس سان ڇا ٿو ڪيان؟.... نه اهو ٺيڪ ناهي. نٿو لکان. جڏهن مرڻو ئي آهي ته پوءِ ايڏي ڊيگهه ڇو؟ شناختي ڪارڊ ته کيسي ۾ ضرور هُئڻ گهرجي. ڪُجهه ته سڃاڻپ ٿئي نه ته لاوارث سمجهي، پر مُنهنجو وارث آهي به ڪٿي؟.... مان اڪيلو آهيان... Alone“ کيس هيڪلائپ جو احساس ٿئي ٿو ۽ هو اداس ٿي وڃي ٿو.
”ٽرين هيٺان اچي مرڻ....“ ڏسي ٿو تصور ۾ پاڻ کي پٽڙين جي آس پاس ٽڪڙا ٿيل. ٻانهن هيڏي، ٽنگ هوڏي، منڍي چٿيل، مغز پٽڙيءَ تي چيڀاٽيل، ڌڙ سليپرن جي وچ ۾ تڙڦندڙ.... ”اوه!...“ سندس بدن مان سيسراٽ نڪري ٿا وڃن. ”ڊڄي وئين بزدل! نه، نه.... ڊڄڻ ڇا جو.... اهو موت.... اف! ايڏو ڀيانڪ... نه، نه، مان مرڻ چاهيان ٿو. سڪون سان، سڄي عُمر زندگي جا عذاب ڀوڳي ڀوڳي وري به عذاب کائي مرڻ ڪهڙي عقلمندي آهي. بلڪل. آسان موت Heart Attack ئي ٿئي. پهرين جهٽڪي ۾ هليو وڃجي. Paralysis جو شديد حملو.... مٿي جي رڳ ئي ڦاٽي پوي.... Coma ۾ هليو وڃجي ۽ ان وچ ۾ موت.“ ڪرسيءَ تان اٿي نستو ٿي کٽ تي ڪري پوي ٿو. ”چون ٿا وقت اچي پيو جڏهن ماڻهوءَ کي پنهنجي پسند جي موت جي اجازت هوندي. گورنمينٽ طرفان اهڙا خودڪشي گهر قائم ٿيندا. اُهو ڪيڏو نه Peaceful Death هوندو!؟ مزو اچي ويندو.“ هو اکيون ٻوٽي ڇڏي ٿو. سندس ذهن ۾ خوبصورت موت جو تصور ڦرڻ لڳي ٿو. ”سڀ ڪُجهه هُجي... سڀ ڪُجهه! زندگي جي هر خواهش پوري ڪري، پر اهو سڀ ڪُجهه ايندو ڪٿان؟... مان دبئي هليو ويندس نه ڪويت.... نه سعودي... سڀ ٺيڪ آهن. تيل جي مايا جتي ڪٿي گهڻي آهي. ٺيڪ آ... هنن عربن به مذهب جي نالي تي سنڌ کي گهڻو لُٽيو آهي ۽....۽ ان تيل ۾ اسان جو حصو به آهي، پر... هي پاسپورٽ!... هي ويزا...“ اٿي هيڏو هوڏي هلڻ لڳي ٿو ”بڪواس مان سنڌوءَ ۾ ٽپو ڏئي ڇڏيندس.“ وڌي پرس کولي پئسن کي ڏسي ٿو. ٺيڪ آ... ڪم ٿي ويندو... اڄ شراب. نه، Green whisky هلي ويندي ۽ پوءِ.... مهراڻ جي سون ورني موجن تي لهندڙ سج جا ٻڏندڙ پاڇا ۽ پاڇن ۾ هڪ ٻيو پاڇو مُنهنجو پاڇو.
سندس نظرون پري تائين ڦهليل پاڻي تي کتُل آهن ۽ هو ڪناري تي ويٺي عجيب نظرن سان گهوري ٿو ٺهندڙ ڊهندڙ لهرن کي آس پاس کان بي خبر. اوچتو هڪ بال سندس ڀرسان اچي ڪري ٿو. هڪ ڇوڪر ڊوڙندو سندس ڀرسان اچي ٿو. هو بال هٿن ۾ کڻي بال کي ڏسڻ لڳي ٿو ۽ پوءِ ڇوڪر کي ڏسي ٿو. الاءِ ڇو ڇوڪر کيس ڏاڍو پيارو ٿو لڳي ۽ سندس چپن تي هلڪي مُرڪ اچي ٿي وڃي.
”مُنهنجو بال آ انڪل!“
”هون....انڪل!... نالو ڇاهي تُنهنجو؟“
”پپو.... توهان چپ ڇو ويٺا آهيو؟“
”مان!... اوه!... ها پپو.... ائين ئي“
پوءِ ڪيتري دير تائين پنهنجي مرڻ جي ڳالهه وساري. الاءِ ڇو پپوءَ سان ڳالهائيندي کيس سڪون محسوس ٿئي ٿو. پپوءَ سان ڳالهائيندو رهي ٿو ۽ پوءِ.... پپو سندس دوست ٿي وڃي ٿو.
”انڪل!... تون هتي ايندين نه،.... اسان هر جمع تي هتي ايندا آهيون او، هو مُنهنجو پاپا ۽ ممي ويٺا آهن.
سندس نظرون پارڪ ڏي کڄي وڃن ٿيون، ته پپوءَ جو پاپا هٿ لوڏي پپوءَ کي سڏي ٿو. پپو مُرڪي هٿ لوڏي ٿو ۽ اڳتي وڌي هڪ گل پٽي سندس هٿ ۾ ڏيندي چوي ٿو، ”پاپا چوندو آ گل زندگيءَ جي علامت آهن. ها نه؟“
”هون!... ها....“
”مان هلان انڪل!“
”ها. ڀلي...“
”توهان جمع تي ايندؤ نه.“
”مان!؟... نه، نه، مان ته.... مان ته...“
”ڇو انڪل توهان نه ايندؤ.... مُنهنجي ڪري به نه...“
”ايندؤ نه؟“
پپوءَ جي معصوميت ڏسي. کيس پپوءَ تي بي انتها پيار اچي وڃي ٿو کيس لڳي ٿو ڄڻ سندس پُٽ سليم سندس سامهون هُجي. بي اختيار پپوءِ جا ٻئي هٿ پڪڙي ڀنل نيڻن سان پپوءَ کي ڏسي ٿو ته سندس معصوم انگل تي سندس چپن تي هلڪي مُرڪ اچي وڃي ٿي ۽ هو بي اختيار هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏي ٿو ويهي.
”ٿئينڪ يو انڪل...“ پپو هوا ۾ هٿ لوڏي ڊوڙي وڃي ٿو. پپو کي ڏسي دل ئي دل ۾ چئي ٿو، ”تئنڪ يو پپو تو مون کي جيئڻ جو ساهس ڏنو آهي. هو گل هٿ ۾ کڻي گل ۽ پپوءَ ڏي واري سان ڏسندو رهي ٿو تڏهن سندس چپن تي مُرڪ اچي وڃي ٿي ۽ اکيون ٻوٽي پرسڪون انداز ڪناري جي واريءَ تي سڌو ليٽي وشال آسمان ڏي نهاريندي گل کي ڳلن تي ڦيرڻ لڳي ٿو.