مقدمو: جماليات، درد ۽ شاهه لطيف
جماليات جو تعلق فطرت، انسان ۽ ان جي احساساتي ۽ معاشرتي زندگيءَ سان آهي. انسان ازل کان سونهن جو متلاشي ۽ مشتاق رهيو آهي. هن جا پنج ئي حواس، سندس شعور ۽ لاشعور، حُسن جي تلاش ۽ ان جي حاصلات لاءِ سدائين سرگردان رهيا آهن. اها قادرِ مطلق جي سونهن هجي يا سماجي زندگيءَ جي سُندرتا، انسان جي داخلي ڪيفيتن جي حُسناڪي ۽ سندس فڪر ۽ فن جو تخليقي حُسن هجي يا سندس وجود جي خارجي خوبصورتين جو مانڊاڻ، اهو زندگيءَ جي لذتن جو حُسن هجي يا موت جي صداقتن جي سونهن، انسان پنهنجي پوري زندگي ’سونهن جي ان سحر ۽ ساگر‘ کي سمجهڻ ۽ ماڻڻ ۾ گذاري ڇڏي آهي، پر حقيقت ۾ هو اڄ تائين ان کي مڪمل طور پُرجهي ۽ پائي ڪو نه سگهيو آهي ۽ شايد ڪڏهن به ان کي ڪُلي طور ساڃاهي ۽ حاصل ڪري ڪونه سگهندو، ڇو ته سونهن پنهنجي جوهر ۽ جمال ۾ ايتري ته گهڻ رنگي ۽ هم گير آهي، جو ان جي مِڙني ڏسائن ۾ پکڙيل جلوَن ۽ جمال کي هڪ نظر ۾سميٽي، پَسڻ ۽ پُرجهڻ ناممڪن آهي، ها البته ’حُسن‘ جي ان وسيع ۽ اڻ کٽ مانڊاڻ جو مختلف زاوين ۽ بصيرتن آڌار مشاهدو ڪري، پنهنجي ’محسوسات، حِظ، تجربي ۽ تسڪين‘ جي بنياد تي ڪو ’احساس‘ اوري سگهجي ٿو، ۽ اها ’احساس جي اور‘ ئي وسيع ’فني ۽ حِسي‘ تناظر ۾ جماليات چوائي ٿي.
حُسن ۽ جمال جي تاريخ به ايتري ئي اوائلي آهي، جيتري خود هيءَ ڪائنات قديم آهي ۽ ان جي واڌ ويجهه ۽ اؤسر به انساني شعور ۽ فهم سان گڏ ٿي آهي. ماڻهوءَ جي شعوري، تهذيبي، تمدني ۽ ثقافتي قدرن جي آڌار سونهن ۽ حُسن جا معيار جُڙيا، اُسريا ۽ نِسريا آهن. ٻين لفظن ۾ جماليات، انسان جي هيجاني ڪيفيتن، مشاهداتي محسوسات، ثقافتي قدرن ۽ ڪارگذارين جو اهڙو ’حِسياتي رڪارڊ‘ آهي، جيڪا انيڪ نوع جي تبديلين ۽ تحرڪ جا ڪيئي موڙ اُڪري، موجوده حيثيت ۽ منزل تي پهتي آهي. مختلف وقتن ۽ دؤرن ۾ جماليات کي مختلف معنائن ۽ مفهومن ۾ ورتو ۽ اَپنايو ويو آهي، پر ان جو مرڪزي نقطو سدائين ’سونهن جي ساڃاهه‘ ئي رهيو آهي.
يوناني مفڪرن کان وٺي جرمن دانشورن تائين هر عالم جماليات کي پنهنجي فڪر، فلسفي ۽ بصيرت موجب سمجهڻ ۽ بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. افلاطون ان کي نيڪي، ڀلائي ۽ اخلاقيات جو ذريعو ڄاتو. ارسطو ان کي حُسن، حُسن جي فطرت، ماهيت ۽ فنونِ لطيفه جي قريب ڪري ۽ فنڪارانه تجربي کي جمالياتي تجربو سمجهيو. فيثا غورث، جماليات کي فلسفي جي هڪ شاخ قرار ڏنو. ليونارڊ، فطرت جي جلال ۽ جمال جي حُسناڪين کي سمجهڻ لاءِ جماليات جو سهارو ورتو. اهڙيءَ ريت هيگل، زندگيءَ جي سونهن، صداقت ۽ فن جي تخليقي ڪرشما سازين کي سمجهڻ لاءِ جماليات کي ضروري ۽ اهم ذريعو قرار ڏنو. ڪانٽ ان کي ماورائيت سان تعبير ڪري، فطري سونهن کي ئي اصل سونهن جو ماخذ ۽ مرڪز تصور ڪيو. ڪروچي ان کي وجداني ڪيفيتن جو نتيجو ڪوٺي، حُسن کي هن سنسار جي جاذب ترين چيز قرار ڏنو. جڏهن ته بام گارٽن زندگي ۽ ڪائنات جي سونهن ۽ سندرتا کي حِسي تجربن، مشاهدن ۽ محسوسات جي ذريعي سمجهڻ، ساڃاهڻ ۽ ماڻڻ جي عمل ۽ احساس کي جماليات جو نالو ڏنو.
حُسن جي ماهيت، مشاهدي ۽ محسوسات جي باري ۾ هر جمالياتي مفڪر جي راءِ مختلف ۽ پنهنجي آهي. ڪي سونهن کي داخلي احساسن ۽ ڪيفيتن جو فطري نتيجو سمجهن ٿا، ڪي ان کي خارجي مظهر ۽ مامرو قرار ڏين ٿا، ته ڪجهه وري ان خيال جا آهن ته، حُسن درحقيقت موضوع ۽ معروض جو حسين امتزاج آهي، پر هڪ ڳالهه جنهن تي گهڻو ڪري اڪثر عالم متفق آهن ته، جماليات مجموعي طرح انسان جي داخلي اُڌمن، جذباتي هيجانن ۽ حِسياتي ڪيفيتن جي پرک جو اهڙو ماڻ ۽ ماپو آهي، جنهن سان حُسن ۽ فن جي سوجهه ۽ ساڃاهه حاصل ڪري، ان جي احساساتي رد عمل مان محظوظ ۽ مسرور ٿي سگهجي ٿو.
ماڻهو پنهنجن حواسن وسيلي جيڪو ڪجهه ڏسي وائسي ۽ محسوس ڪري ٿو، ان جو واسطو گھڻو ڪري خارجي ۽ داخلي حقيقتن ۽ حُسناڪين سان آهي ۽ اهي خارجي ۽ داخلي صداقتون هڪ موڙ تي وجداني جماليات کي جنم ڏين ٿيون. جماليات جو اهو داخلي ۽ وجداني اثر، انسان کي اهڙي انوکي روماني احساسن ۽ اسرارن، تخليقي ۽ تخيلي جهان کان آشنا ڪري ٿو، جنهن ۾ نه رڳو تصور، تخيل ۾ ۽ تخيل، تخليق ۾ سرايت ڪري، سونهن جي نڪور احساسن کي اُتپن ڪري ٿو، پر سونهن پنهنجي مِڙني احساساتي ۽ فني اوصافن سان اُڀري سامهون اچي ٿي.
هر ماڻهوءَ وٽ حُسن جي پرک جا پنهنجا معيار آهن. هر شخص سونهن جي معاملي ۾، نه رڳو پنهنجو احساس، ادراڪ ۽ نقطه نظر رکي ٿو، پر هن وٽ فنونِ لطيفه ۽ مجموعي ڪائنات جي حُسن ۽ حصار، منظرن ۽ مظهرن کي پَسڻ، پَرکڻ، پُرجهڻ ۽ دريافت ڪرڻ جي پڻ پنهنجي بصيرت، شعوري سُرت، فڪري وسعت ۽ احساساتي حِس هجي ٿي. سونهن پنهنجي فطري جوهر ۾ جيتري جاذب ۽ پُرڪشش آهي، اها پنهنجي معنوي ۽ اصطلاحي مانڊاڻ ۾ ايتري ئي گهري، ڳوڙهي، گهڻ رخي ۽ وسعت رکندڙ آهي.
جماليات (Aesthetics) جي هڪ سادي وصف ٻُڌائيندي، پال فورڊ (Paul Ford) پنهنجي هڪ ليک ۾ لکي ٿو:
“Aesthetics is the philosophical branch of inquiry concerned with beauty, art and perception. From its philosophic roots in ancient Greece, where thinkers like Socrates and Plato considered the inherent meaning and beauty of things, aesthetics is also used to refer to the critique of art and design.
The word – aesthetics – derives from the ancient Greek word ‘aisthanomai’, which means perception by the senses. As such, it is used in modern English as a noun, in the sense that something can appeal to the senses. Since the meaning of the word relies upon sensory perception, its definition is fluid, varying through time, and it is subjective, differing between people and cultures. In a more general sense, aesthetics as a philosophy, refers to the study of sensory values”.
(http://paulford.com/what-is-aesthetics/)
(جماليات، فلسفي جي هڪ شاخ آهي، جنهن جو تعلق حُسن، فن ۽ ان جي تصورن جي ڇنڊڇاڻ سان آهي. قديم يونان ۾ ان جون پاڙون سقراط ۽ افلاطون جهڙن فلسفين جي فڪر ۾ ملن ٿيون، جن ان کي شين جي سونهن جي معنى ۾ ورتايو. جماليات جو لفظ فن ۽ ان جي جوڙجڪ تي تنقيد جي حوالي سان به استعمال ڪيو ويندو آهي. ايسٿيٽڪس (Aesthetics) لفظ قديم يوناني لفظ ايسٿانومائي (Aisthanomai) مان ورتل آهي، جنهن جو مطلب آهي، ڪنهن شيءِ کي حواسن ذريعي محسوس ڪرڻ. جديد انگريزي ٻوليءَ ۾ اهو لفظ اسم طور ڪنهن اهڙي شيءِ جي مفهوم ۾ استعمال ٿيندو آهي، جيڪا حواسن تي اثر انداز ٿئي. جيئن ته ان لفظ جي معنى جو دارومدار جبلتن جي محسوسات تي آهي، انهيءَ ڪري ان جي وصف به هڪ نه، پر ڪيتريون ئي ٿي سگهن ٿيون. جيڪي وقت بوقت تبديل ٿينديون رهيون آهن. اها داخلي ۽ احساساتي هجڻ سبب، هر ماڻهو توڙي هر ثقافت ۾ مختلف انداز سان ملي ٿي. عام ۽ ٿورن لفظن ۾ ائين چئبو ته، جماليات، فلسفي جي حيثيت ۾ احساساتي قدرن جو اڀياس پيش ڪري ٿي.)
جديد دؤر ۾ جماليات جو اصطلاح مذڪوره معنائن ۽ مفهومن جون سيمائون اُڪري ان نهج تي پهتو آهي، جتي ٻين سڀني ادبي ۽ فني اصطلاحن جي برعڪس جماليات جو اصطلاح زندگي ۽ ڪائنات جي جمالياتي مظهرن ۽ وسيع فني صداقتن کي سمجهڻ ۾ وڌيڪ آساني ۽ معاونت فراهم ڪري ٿو. بقول شڪيل الرحمان، ”جماليات جتي فنونِ لطيفه جي روح جي گهرائين کي سمجهڻ شروع ڪيو آهي، اُتي ان انسان کي ماضيءَ جي فَنن کي ڏسڻ ۽ پرکڻ جي نئين بصيرت به عطا ڪئي آهي، انهيءَ بصيرت ماڻهوءَ جا حُسن ۽ فن جي جمال ۽ جلال مان حظ حاصل ڪرڻ جا انداز ئي تبديل ڪري ڇڏيا آهن. ايڏي وڏي تبديلي فنونِ لطيفه جي تاريخ ۾ اڳ ڪڏهن نه آئي هئي....هاڻي جماليات هڪ اهڙو جهان بڻجي چڪي آهي، جنهن ۾ سمورا مظهر ملي هڪ وحدت بڻجي پيا آهن ۽ اها وحدت، ڪثرت جا روپ ۽ رنگ پڻ پَسائي ٿي“. (شڪيل الرحمان ــ ادب اور جماليات)
جماليات جي دائري ۾ نه رڳو، ’جمال، جلال، رنگ ۽ نور‘ جون صداقتون ۽ سُندرتائون اچي وڃن ٿيون، پر ان جي قدرن ۾ فنونِ لطيفه جي طويل فهرست پڻ شامل آهي، جنهن ۾ شاعري، موسيقي، مصوري، خطاطي، سنگتراشي، عمارت سازي ۽ رقص وڏي وقعت جا حامل آهن.
”فطرتي جمال ۾ جتي صبح جي ٿڌڙي هير، گلن جي خوشبو، مينهن جي سنهڙي بوندار، رات جي پهر ۾ ڳوٺاڻي ماحول ۾ نظر ايندڙ تارن جون بي جوڙ قطارون ۽ کير ڌارا (شهر جي ميري روشنيءَ ۾ فطرت جا ڪيترائي نظارا گم ٿي وڃن ٿا، فطرت جي سونهن جو اصل معراج ۽ مظهر ڳوٺاڻو ماحول هوندو آهي) شامل آهن، اُتي فطرتي جلال ۾ ڪڪرن جون ڊوڙندڙ قطارون، بادلن جي گجگوڙ، کنوڻ جا چمڪاٽ، وڄ جا ڪڙڪاٽ، آبشارن مان پاڻيءَ جو ڪِرڻ، سمنڊ جون ڇوليون وغيره شامل آهن....ٻئي طرف رنگ ۽ نور جماليات جا اهڙا حسياتي ميلان آهن، جن ۾ سونهن نکري نروار ٿئي ٿي. انسان کي جتي شام جو سرخ رنگ وڻي ٿو، اُتي صبح جي وهنتل روشني به لُڀائي ٿي، جتي گلن جا ڳاڙها، نيرا، پيلا ۽ گلابي رنگ وڻن ٿا، اُتي انهن ئي رنگن ۽ خوشبوئن جي اثر هيٺ من ۾ جيڪا تازگي پيدا ٿئي ٿي، اها ان نور جو جلوو هوندي آهي، جيڪو سونهن جي اثر سبب پيدا ٿئي ٿو“. (ڊاڪٽر شير مهراڻي ــ شاهه جي شاعري ۾ جماليات)
حقيقت ۾ سونهن رڳو فطري منظرن، فني دلڪشين، ماحول ۽ سماج جي ثقافتي لقائن تائين محدود نه آهي، پر ان ۾ انسان جي شڪل ۽ صورت جي سُندرتا کان وٺي ماڻهوءَ جي سُک، سرهائي، درد، سور ۽ ڪرب تائين جون سموريون ڪيفيتون اچي وڃن ٿيون.
”اهو حُسن جو احساس ئي هجي ٿو، جيڪو فن جي تخليق جو باعث بڻجندو آهي ۽ ان جو بنيادي مقصد جمالياتي سطحن تي عرفان عطا ڪرڻ، سرمستي ۽ سرمدي سان آشنائي پيدا ڪرائڻ هوندو آهي. ٽريجڊي يا الميي جو احساساتي حُسن به ماڻهوءَ کي متاثر ڪندو آهي. عظيم فنڪار پنهنجي جمالياتي فڪر، فن ۽ بصيرت سان ’الميي‘ (Tragedy) کي احساساتي حُسناڪي عطا ڪندا آهن، اهو ئي سبب آهي جو، هر سُٺي ۽ اُتم تخليق جمالياتي هوندي آهي، معاشرتي، معاشي ۽ نفسياتي نه هوندي آهي. اها الڳ ڳالهه آهي ته، معاشرتي، معاشي ۽ نفسياتي قدرن ۽ عملن جي تحرڪ سان ئي ڪوئي تجربو تخيل جو جوهر بڻجندو آهي“. (شڪيل الرحمان ــ ادب او جماليات)
جماليات ۾ ’درد ۽ سور جي جمال‘ جي وڏي اهميت آهي. اهو درد ئي هوندو آهي، جيڪو انسان جي اندر ۾ وجداني جمال جون ڪيفيتون اُجاگر ڪري، ماڻهوءَ ۾ تخليقي سگهه ۽ سُرت کي جنم ڏيندو آهي. خاص طور تي تخليقي ۽ آرٽسٽ ماڻهن لاءِ درد وڏو اَڪسير هوندو آهي. هو ان کي ئي پنهنجن سمورن روڳن جي راحت ۽ اهنجن جي آٿت محسوس ڪندا آهن. تڏهن ئي ته جرمن اسڪالر نٽشي (Friedrich Nietzsche) جهڙو ناستڪ ماڻهو پڻ ’درد ۽ سور‘ کي اندر جي اوجر ۽ روح جي نجات جو مؤثر ذريعو قرار ڏيندي، لکي ٿو ته:
“Only great pain is the ultimate liberator of the spirit….I doubt that such pain makes us ‘better’; but I know that it makes us more profound.... What does not destroy me, makes me stronger”. (https://en.wikipedia.org/wiki/Pain.(
(فقط شديد درد ۾ ئي روح جي نجات ممڪن هوندي آهي. منهنجو انومان آهي ته، اهڙو درد ئي، نه رڳو اسان کي بهتر بڻائيندو آهي، پر اهو اسان جي تڪميل ڪندو آهي. جيڪا شيءِ مون کي تباهه نه ٿي ڪري، اها مون کي وڌيڪ مضبوط بڻائي ٿي. )
درد ۽ سور آهي ڇا ؟ ان سوال جا سائنسي، علمي، ادبي ۽ احساساتي حوالي سان ڪيئي رخ، پهلو ۽ پاسا آهن، پر پاڻ هتي صرف ان جي ڪجهه رُخن تي روشني وجهندي، درد جي تخليقي ۽ احساساتي پهلوئن تي ڌيان مرڪوز ڪنداسين، ڇو ته اسان جي موضوع جو دائرو ۽ تقاضا به اها ئي آهي.
’درد ۽ سور‘ لاءِ انگريزي ٻوليءَ ۾ انيڪ لفظ ملن ٿا، جيئن: Pain, ache, agony, anguish, discofort, misery, soreness, trouble, distress, malady, throb, strain, paroxysm وغيره، جن مان ڪجهه لفظن جي آن لائن ڊڪشنريءَ ۾ وضاحت هن ريت ٿيل آهي:
“Pain, ache, agony and anguish are terms for sensations causing suffering or torment. Pain and ache usually refer to physical sensations; agony and anguish may be physical or mental. Pain suggests a sudden sharp twinge: a pain in one's ankle. Ache applies to a continuous pain, whether acute or dull: headache; muscular aches. Agony implies a continuous, excruciating, scarcely endurable pain: in agony from a wound. Anguish suggests not only extreme and long-continued pain, but also a feeling of despair.” )http://www.dictionary.com/browse/pain)
(سور، درد، اذيت ۽ ڪوفت اهڙا لفظ آهن، جيڪي تڪليف ۽ پيڙا جي احساس لاءِ استعمال ڪيا ويندا آهن. سور ۽ درد جو عام طرح سان جسماني احساس سان تعلق هوندو آهي. اذيت يا ڪوفت جو احساس جسماني يا ذهني ٿي سگهي ٿو.. درد مان مراد آهي، اچانڪ شديد تڪليف جو احساس ٿيڻ. مثلا: ڪنهن جي مُري ۾ سور هجڻ وغيره. سور جو واسطو مسلسل درد سان آهي، جيڪو شديد يا هلڪو ٿي سگهي ٿو. جيئن مٿي يا ڏورن جو سور. اذيت مان مراد مسلسل، شديد ۽ ناقابلِ برداشت درد آهي. جيئن ڪنهن زخم جو ڪُرڻ وغيره. پيڙا جو مطلب صرف شديد ۽ مسلسل درد نه آهي، پر ان سان گڏ مايوسي ۽ محروميءَ جي احساس جو هجڻ به آهي.)
پر ’سورن‘ لاءِ هڪ ٻيو لفظَ، (pathos) پڻ ملي ٿو، جيڪو انساني ’درد ۽ سور‘ جي ڪيفيتن جي چڱي عڪاسي ڪري ٿو، جنهن جي لغتن ۾ معنى ۽ وضاحت هن طرح ملي ٿي:
Pathos (/ˈpeɪθɒs/, US: /ˈpeɪθoʊs/; plural: pathea; Greek: πάθος, for ‘suffering’ or ‘experience’; adjectival form: 'pathetic' from παθητικός) represents an appeal to the emotions of the audience, and elicits feelings that already reside in them.
The Greek word pathos means ‘suffering’, ‘experience’, or ‘emotion. It was borrowed into English in the 16th century, and for English speakers, the term usually refers to the emotions produced by tragedy or a depiction of tragedy.
(پيٿاس (Pathos) ، جنهن جو جمع پيٿيا (pathea) آهي، اهو دراصل هڪ يوناني لفظ آهي، جنهن جي معنى ڀوڳنا ۽ تجربو آهي. صفت جي صورت ۾، اهو حاضرين ۽ سامعين جي ذهنن ۾ اُڀري، انهن احساسن جي نمائندگي ڪري ٿو، جيڪي اڳ ۾ ئي انهن جي وجود جو حصو هوندا آهن. يوناني لفظ پيٿاس جي معنى ڀوڳنا، تجربو يا جذبو آهي. اهو لفظ سورهين صديءَ ۾ انگريزي ٻولي ۾ آيو. انگريزي ڳالهائيندڙ عام طرح اهو لفظ الميو يا الميه نگاري جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ احساسن لاءِ استعمال ڪندا آهن.)
سور جون ڪيئي صورتون ۽ ان جا ڪيترائي قسم ٿي سگهن ٿا، پر خاص ڪري درد جا ٻه اهم قسم ٻُڌايا وڃن ٿا. هڪ جسماني درد (Physical pain) ۽ ٻيو نفسياتي يا احساساتي درد (psychogenic or emotional pain)، جن جي وضاحت هن ريت ڪئي وئي آهي.
“physical pain is a distressing feeling often caused by intense or damaging stimuli, such as stubbing a toe, burning a finger۔۔۔۔In medical diagnosis, pain is regarded as a symptom of an underlying condition.
Psychogenic pain is a pain disorder associated with psychological factors. Some types of mental or emotional problems can cause, increase or prolong pain. A person with a psychogenic or emotional pain disorder may complain of pain that does not match his or her symptoms”.(http://www. pain-management-psychogenic-pain)
(جسماني درد هڪ ايذائيندڙ احساس آهي، جيڪو اڪثر ڪري ڪنهن شديد اذيت مان پيدا ٿيندو آهي. جهڙوڪ پَٻ موئجي پوڻ، آڱر سَڙڻ وغيره. علم طب ۾ مرض شناسي جي حوالي سان درد ڪنهن ٻي شديد تڪليف جي نشاني هجي ٿو. ذهني ايذاءُ هڪ اهڙي تڪليف ڏيندڙ بيماري آهي، جنهن جو تعلق نفسياتي عنصرن سان آهي. ذهني ۽ اعصابي مسئلن جا ڪجهه قسم اهڙا آهن، جيڪي درد جي احساس کي وڌائي ڇڏيندا آهن. اهڙو ماڻهو، جنهن کي دماغي يا ذهني مرض آهي، اهو اهڙي درد يا تڪليف جي شڪايت ڪري سگهي ٿو، جنهن جو هن جي مرض جي نشانين سان ڪو تعلق نه هوندو آهي.)
سورن بابت انگريزيءَ ۾ موجود لفظ (Pathos) جي ادبي ۽ اصطلاحي معنى ۽ مقصد جي حوالي سان هيءَ تشريح ملي ٿي:
“Pathos is a quality of an experience in life or a work of art that stirs up emotions of pity, sympathy and sorrow. Pathos can be expressed through words, pictures or even with gestures of the body. … Pathos is a method of convincing people with an argument drawn out through an emotional response… We humans are emotional beings and writers know it very well. They introduce pathos in their works to touch upon our delicate sensations such as pity, sympathy, sorrow and, consequently, try to develop an emotional connection with readers. In addition, emotions are part of real life. Thus, by giving pathos expression in their works, writers bring their narratives, characters and themes closer to real life. The use of pathos by a debater in an argument appeals to people emotionally, making it a tool to convince people and change their opinions”. (https://literarydevices.net/pathos/)
(درد/ دلسوزي، زندگي يا ڪنهن فني تخليق مان پيدا ٿيندڙ اهڙو تجربو آهي، جيڪو رحم، همدردي يا ڏک جي احساسن کي جنم ڏيندو آهي. دردن کي لفظن، تصويرن توڙي جسماني تحرڪ ذريعي اظهاري سگهجي ٿو. درد جي جذباتي ردِ عمل ذريعي ماڻهن کي مَڃائي ۽ پاڻ ڏانهن متوجهه پڻ ڪري سگهجي ٿو. انسان جذباتي مخلوق آهي ۽ ليکڪ اها ڳالهه چڱيءَ طرح ڄاڻندا آهن. اهي درد جي احساس کي استعمال ڪري، انسان جي حساس جذبن جهڙوڪ: رحم، همدردي ۽ ڏکن کي جاڳائي، پڙهندڙن سان جذباتي تعلق قائم ڪندا آهن. جذبا زندگيءَ جو سچ آهن، ليکڪ ۽ سرجڻهار انهن کي پنهنجن تحريرن ۽ تخليقن ۾ استعمال ڪري، بيان، ڪردارن ۽ بنيادي ڪهاڻين کي زندگيءَ جي ويجهو آڻندا آهن. مقرر ۽ مباحث گھڻو ڪري درد جي احساس کي استعمال ڪري، ماڻهن جي نه رڳو جذبن کي اُڀاريندا ۽ ڀَڙڪائيندا آهن، پر هو کين پنهنجي ڳالهه مَڃرائي، انهن جا خيال ئي تبديل ڪري ڇڏيندا آهن.)
مٿئين تفصيل ۽ واضاحتن مان ثابت ۽ واضح ٿئي ٿو ته، درد جو لفظ توڙي جو عام طرح سان ٻنهي ’جسماني ۽ احساساتي تڪليف، اذيت ۽ ايذاءَ‘ جي معنائن ۾ استعمال ٿئي ٿو ۽ اهو اهي ٻئي ’رواجي ۽ غير رواجي‘ مفهومن جا تاثر پڻ پيش ڪري ٿو، پر حقيقت ۾ درد تڏهن ئي تعميري ۽ تخليقي بڻجي ٿو، جڏهن ’عشق، آجپي ۽ آدرش‘ جي آزمائشي رَندن ۽ پنڌن ۾، ماڻهو ان کي برداشت ڪري ۽ ڀوڳي ٿو، ۽ وجداني سطحن تي درد جي سانڀ جي انهيءَ عملن ۽ تجربن کي تخليقي روپ بخشي ٿو. ٻين لفظن ۾ درد دلڪش، حسين ۽ حُسناڪ تڏهن ئي بڻجي ٿو، جڏهن اهو داخلي ڪيفيتن جي آويءَ مان پچي، رچي ’ڪُندن‘ بڻجي، آجپي، جستجو ۽ زندگيءَ جي اجتمائي احساس جي قدرن جي لافاني رنگن ۾ رنگجي ٿو.
حقيقت ۾ درد هڪ اهڙي انساني جبلت آهي، جيڪا نه فقط ماڻهوءَ جي انفرادي سطح تي تعمير ۽ تخليق ڪري ٿي، پر اها انسان جي اندر ۾، ٻين ماڻهن لاءِ احساس ۽ رحم جي جذبن کي پڻ پيدا ڪري ٿي. درد جي حالت ۾ ماڻهو نه رڳو پنهنجي دل جي دنيا کان آشنا ٿيندو آهي، پر کيس ٻين جي دردن جو عجيب ۽ انوکي انداز سان ادراڪ به حاصل ٿيندو آهي، نتيجي ۾ ’درد‘ هڪ مشترڪه انساني رشتي جي حيثيت ۾ اُڀري سامهون ايندو آهي.
ارسطو چواڻي: الميو (Tragady) )جيڪو بذات خود اٿاهه درد جي پيداوار هوندو آهي( انسان ۾ سوچ ۽ ويچار پيدا ڪري ٿو ۽ اها سوچ ۽ سُرت ماڻهوءَ کي نه رڳو فڪري طرح جهنجهوڙي ٿي، پر اها ان جي باطن کي پڻ اُجاري اَڇو ڪري ٿي. انسان جيسين درد جي ڪَرب مان نه ٿو گذري، تيسين ان جي اندر ۾ گُدازي، نفاست ۽ نزاڪت جهڙيون خوبيون ۽ خوبصورتيون پيدا ٿي نه ٿيون سگهن.
انسان سان سور جو ساٿ ازلي ۽ ابدي آهي، انهيءَ ڪري انسان جي جمالياتي اؤسر ۾ دردن ۽ سورن جو وڏو عمل دخل رهيو آهي. انسان هن وقت تائين جيڪي تخليقي شاهڪار سِرجيا ۽ فني شهپارا تخليق ڪيا آهن، درد انهن جو مکيه ۽ وڏو محرڪ آهن.
سچ ته سور هڪ اهڙي تخليقي وٿ آهي، جيڪا هڪ طرف انسان جي اندر ۾ انيڪ نوع جي ڪيفيتن کي اُڀاري ٿي، ته ٻي طرف اها انساني نفسيات تي وڏا اثر پڻ ڇڏي ٿي. درد ۽ سور نه رڳو جذبات کي بيدار ڪري، ماڻهوءَ جي من کي ميڻ بڻائين ٿا، پر انسان کي تخليقي سرگرمي لاءِ پڻ اُڪسائين ۽ آماده ڪن ٿا. خاص ڪري فنڪارن ۽ فنونِ لطيفه سان تعلق رکندڙ ماڻهن لاءِ درد ۽ سور هڪ ’سُتي ۽ سُرت‘ وانگر هوندا آهن، جنهن سان هو نه فقط پنهنجن دلي روڳن جو علاج ڪري، انهن کي احساساتي راحتون بخشيندا آهن، پر هو درد جي سُرت سان پنهنجن تخليقن ۾، زندگي جو رنگ ۽ روح ڀري، ان کي امر ۽ لازوال ڪري ڇڏيندا آهن.
حقيقت ۾ ’سور‘ هڪ اهڙو عالمي احساس آهي، جنهن جو هر ٻوليءَ ۾ اظهار ته پنهنجي انداز جو ٿي سگهي ٿو، پر ان جي ڪيفيت ۽ تاثر يڪسان هوندو آهي، اهو ئي سبب آهي جو، اياز ڏک کي انسان جو مشترڪه ورثو قرار ڏيندي، درد بابت پنهنجن احساسن جو اظهار هن ريت ڪري ٿو:
سڀ انسان ٻَڌا پيا آهن
ڏک جي ڪنهن رشتي ۾،
اهڙي ڳوڙهي ڳنڍ نه آهي،
سُک جي ڪنهن رشتي ۾.
هُن جي ٻولي آءٌ نه ڄاڻان
توڙي ان جو درد سُڃاڻان..
(شيخ اياز ــ راج گهاٽ تي چنڊ)
دنيا جي سڀني شاعرن پنهنجي شاعريءَ ۾ دردن ۽ سورن کي اظهاريو ۽ اوريو آهي، پر شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ دردن ۽ سورن جو مذڪور سرس ۽ مختلف انداز ۾ ملي ٿو. شاهه لطيف ازلي ۽ انساني حُسن سان گڏ زندگي ۽ ڪائنات جي سونهن جو شيدائي آهي. هو حُسن جي مظهرن جو مشتاق ۽ تخليقي تصورن جو نه رڳو مها مصور آهي، پر هو بي جان لفظن ۾ احساسن جو روح بيدار ڪرڻ جو تخليقي فن به خوب ڄاڻي ٿو. هن جي شاعريءَ جو اصل جوهر ۽ جان ’اُنس ۽ انسانيت‘ آهي، ڇو ته اهو فقط انسان ئي آهي، جنهن وٽ قادر مطلق ۽ ڪائنات جي سونهن ۽ سُندرتا کي پَسڻ، پُرجهڻ ۽ محسوس ڪرڻ جي شڪتي ۽ بصيرت آهي.
شاهه لطيف جي ڪلام ۾ تمام گھڻي موضوعاتي وسعت سان گڏوگڏ جماليات جو هڪ نرالو جهان موجود آهي. هن جو جمالياتي جهان ٻين ڪيترن ئي شاعرن وانگر صرف ’طلسمي ۽ تخيلي‘ نه آهي، پر تخليقي ۽ زندگيءَ جي رنگن ۽ روح سان سرشار آهي. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ نه فقط سنڌ جي لوهارن، ڪنڀارن، ملاحن، کاهوڙين، ڏوٿين ۽ سخي مردن جي خصوصيتن ۽ خاصيتن جو ذڪر ڪيو آهي، پر هن پنهنجي ڌرتيءَ جي دريائن، ندين، ڍنڍن، ڍورن، پکين، جانورن، گلن ۽ ٻوٽن جي حسين ۽ موهيندڙ عڪاسي به ڪئي آهي. لطيف پنهنجي شاعريءَ ۾هڪ پاسي قدرت جي فطري منظرن ۽ مظهرن جي منظرڪشي ڪئي آهي، ته ٻئي پاسي سندس شاعريءَ ۾ انساني سونهن، ماڻهوءَ جي دردن، سنڌ جي تاريخ، ثقافت ۽ تهذيب جي احساساتي اهڃاڻن جا عڪس به موجود ملن ٿا. لطيف سائين فطرت ۽ زندگيءَ جي هنج مان اهي سمورا عڪس، احساس ۽ اهڃاڻ کڻي، پنهنجي ڪلام ۾ اهڙي ته حسين پيرايي ۾ پيش ڪيا آهن، جو سنڌي شاعريءَ ۾ اهڙو ٻيو ڪو مثال ۽ نمونو ورلي ڪٿي نظر اچي ٿو.
هونئن ته شاهه لطيف جي شاعريءَ جا انيڪ موضوع آهن. مثلا: ’محبت، جدوجهد، قرباني، حُب الوطني، سونهن، سچ، سُرت، سوڀ، سجاڳي، فطرت، خدا، فنا، بقا، زندگي، موت، ڪوڙ، ڪُپت، ڪينو، وصل، وڇوڙو، انتظار، بي چيني، وفا، بي وفائي، حاصلات، لاحاصل‘ وغيره، پر جيڪڏهن سندس شاعريءَ جو گهرائي ۽ گيرائيءَ سان مطالعو ڪبو ته، ان ۾ سڀ کان وڌيڪ حاوي موضوع ’درد ۽ سور‘ ملندو، جنهن کي ڀٽائي نرالي ۽ مؤثر انداز سان، نه رڳو اظهاريو ۽ بيان ڪيو آهي، پر ان جي اَڇوتي فڪري ۽ احساساتي پهلوئن کي ڇُهي، ان کي منفرد فنڪاراڻي نزاڪت، نرملتا ۽ تخليقي حُسناڪيءَ سان پيش پڻ ڪيو آهي.
”شاهه جو رسالو پنهنجي پر ۾ درد جو هڪ اهڙو عميق درياه آهي، جنهن ۾ ڏک جا راڳ (Songs of grief) پنهنجي لئي ۽ تار سان وهندا نظر اچن ٿا. هو درد کي ڳائيندڙ اهڙو فنڪار آهي، جنهن درد کي دانهن مان ڪڍي، هڪ مرحلي جو درجو ڏئي کيس دوام بخشي ڇڏيو آهي. هن وٽ درد، درد نه ٿو رهي، هو ان مان جمالياتي حض ماڻي ٿو....هن وٽ ڏک رهنمائي ڪندڙ عنصر آهي.“ (ڊاڪٽر شير مهراڻي ــ درد جو جمال)
شاهه پنهنجي شاعريءَ ۾ ’خوابن ۽ خيالن‘ جي هڪ اهڙي دلڪش ۽ منفرد دنيا تخليق ڪئي آهي، جنهن ۾ خواب حقيقتن جهڙا ۽ حقيقتون خوابن جهڙيون محسوس ٿين ٿيون. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ تخليقي سگهه ۽ فني ڪاريگريءَ سان سچ ته هڪ ’نئين فينٽسي‘ (New Fantasy) تخليق ڪئي آهي، جنهن ۾ هن ڪيترن ئي خوابن کي حقيقت وانگر ۽ ڪيترين ئي حقيقتن کي خوابن جهڙي حُسناڪي ۽ حِسيت سان اظهاريو ۽ پيش ڪيو آهي.
جماليات جو وڏو شارح شڪيل الرحمان پنهنجي ڪتاب، ’ادب اور جماليات‘ ۾ فينٽسيءَ بابت لکي ٿو، ”اصل ۾ فينٽسي تخليقي فڪر ۽ نظر جي هڪ صورت آهي، جنهن جو انسان جي نفسيات سان گهرو تعلق آهي.....فينٽسيءَ جي اهميت فقط ادب ۾ ئي نه آهي، پر انسان جي ترقي ۽ ان جي فڪري ارتقا ۾ ان جي اهم ڪردار هجڻ سان گڏوگڏ مصوري، موسيقي، فزڪس ۽ رياضي جي علم جي واڌ ويجهه سان پڻ ان جو وڏو رشتو ۽ سُٻنڌ آهي. فينٽسي ذهن جي اها نفسياتي ڪيفيت هجي ٿي، جيڪا شين کي نئين انداز سان ڏسي ۽ پيش ڪري ٿي، ۽ انهيءَ پيشڪش کان پوءِ ماڻهو شين کي نئين صورت ۾ پَسڻ، پائڻ ۽ محسوس ڪرڻ لڳي ٿو.“ (شڪيل ــ ادب اور جماليات)
سنڌي شاعريءَ ۾ لطيف ’فينٽسيءَ‘ جو عظيم تخليقڪار آهي. هن پنهنجي احساساتي ۽ وجداني بصيرت سان نه رڳو ’اِميجري‘ تخليق ڪئي آهي، پر ان کي نرالي جمالياتي جوت به عطا ڪئي اٿائين. ڀٽائي درد کي ’فينٽيسائيز‘ ڪري، اهڙي دل گُداز انداز ۽ جمالياتي جاذبيت سان پيش ڪيو آهي، جو اهو ’ڪَرب ۽ تڪليف‘ جي علامت بڻيل ’درد‘ لفظ، ’قرار ۽ سڪون‘ جو اهڃاڻ بڻجي پوي ٿو، ۽ ماڻهوءَ ان کان ڏور ڀڄڻ بدران ان سان عجيب قرابت ۽ اُنسيت جو تعلق محسوس ڪرڻ لڳن ٿا. ڀٽائيءَ جو ڇا ته ڪمال آهي، جو جيڪي سور عام طرح سان لوڪ جي نظر ۾ اذيت ڏيندڙ، جهوريندڙ، ڀڃندڙ، ڀوريندڙ ۽ ماريندڙ آهن، اهي سندس نظر ۾ ماڻهوءَ کي جوڙيندڙ، منجهس جستجو پيدا ڪندڙ، جرئت ڏيندڙ ۽ کيس جيئاريندڙ آهن. ڀٽائي جا ڪردار ’سور‘ کي ’اذيت ۽ عذاب‘ نه ٿا سمجهن، پر هڏ ڏوکي ۽ همدرد ڀانئن ٿا، تڏهن ئي ته ڀٽائيءَ جا ڪردار انهن کي سڏي سيني لائن ۽ ڳر لڳي ڳالهيون ڪن ٿا.
سَنڌيون سور ڪرين، هڏ پڻ ڏکي هوت کي،
پرين جي پاڻ ڏنا، سي سُتي سک نه ڏين،
جي ماڻهن کي مارين، آءٌ تن سورن کي سڏيان.
جن سورن لاءِ اهو تاثر عام آهي ته، اهي سُکن جا ويري هوندا آهن، لطيف انهن سورن کي نه صرف واهرو، ڏڍ ۽ آٿت سمجهي ٿو، پر هو سورن کي ئي سگهه ۽ صحت ڀانئين ٿو. اهي سور ساڻس پينگهي ۾ گڏ پليا، نپنا ۽ جوان ٿيا آهن. سُکن انهن سورن لاءِ ئي کيس سانڍيو ۽ سنڀاليو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو هو سورن لاءِ چوي ٿو:
هو جي سور سُڄن، مون پينگهي ۾ پِرائيا،
سانڍياس سُکن، سورن ڪارڻ، سرتيون!
دردن جي وحشت ۽ دهشت سبب ماڻهو، جن سورن کان وونئون وڃن ٿا، ۽ سورن جي سکڻي سار ۽ پچار سان به کين عجيب تڪليف ۽ درد جو احساس ٿيڻ لڳي ٿو، ساڳن دردن ۽ سورن کي لطيف ۽ ان جا ڪردار نه فقط خوشيءَ سان اَپنائن ۽ ڳلي لائي، پنهنجو حال ڀائي بڻائن ٿا، پر انهن سورن کي ساٿ ۾ رهڻ ۽ ڇڏي نه وڃڻ لاءِ هن طرح آزيون ۽ نيازيون پڻ ڪن ٿا.
سور مَ مَٽج ساءُ، آءٌ نه وِڪني آهيان،
وڃج ويل مَ ڪهين، وِرههَ مون وٽاءُ،
تون پڻ تڏهن جاءُ، ٿيان هيڪاندي هوت سين.
شاهه لطيف جي شاعريءَ تي تحقيق ۽ تشريح جي حوالي سان چڱو ڪم ٿيو آهي، پر هُن جو فڪر ۽ فن ايترو وسيع ۽ هم گير آهي، جو انهيءَ تي اڃان تمام گهڻي ۽ گهڻ رخي ڪم جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي. خاص طرح سان شاهه جي شاعريءَ تي فني، فلسفياڻي، نفسياتي، جمالياتي ۽ سندس شاعريءَ ۾ موجود انيڪ ’حسياتي ۽ تخليقي جهتن‘ جي حوالي سان اڀياس جي اشد ضرورت آهي. شاهه جي شاعريءَ ۾ روايتي روحاني رازن جي تلاش ۽ مافوق الفطرت اسرارن جي ڳولا ۽ ڳڻتيءَ کان اڳتي وڌي هاڻي سندس شاعريءَ جي مختلف فڪري ۽ فني پهلوئن جي جديد تنقيدي معيارن جي روشنيءَ ۾ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ گهرجي، ڇو ته اها ئي جديد دؤر ۽ موجوده معاشري جي تقاضا آهي، جيڪڏهن اسان وقت سِر ان جو پورائو نه ڪنداسين ته، شايد شاهه جي شاعريءَ مان اهو حقيقي لاڀ ڪڏهن به حاصل ڪري ڪو نه سگهنداسين.
لطيف جي شاعري فن، فڪر ۽ جماليات جو اهو مها ساگر آهي، جنهن جي هن وقت تائين گھڻو ڪري اسان رڳو ’سيوا‘ ئي ڪئي آهي، پر ان جي فڪر جي مڌ ۽ امرت مان ’سُرڪي پِي‘ اها ’سُرت ۽ ساهس‘ حاصل ڪري ڪونه سگهيا آهيون، جيڪا ماڻهوءَ کي ’مست ۽ اَلست‘ بڻائي، ’سچ، سونهن ۽ آدرش‘ جي راهه ۾ سڀ ڪجهه قربان ڪري ڇڏڻ ۽ هر آزمائش جي واٽ تي ’ثابت قدم‘ رهڻ جي سگهه عطا ڪندي آهي.
ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ ’درد جو فلسفو‘ هر لحاظ کان نئون، نرمل ۽ تخليقي آهي. اهو هڪ طرف انساني شعور ۽ فهم جي اؤسر ۾ ڪردار ادا ڪري ٿو ته، ٻي طرف باطني طور انسان جي نئين سر تخليق ڪري، ان کي ان لائق بڻائي ٿو، جو هو فقط ’پاڻ لاءِ جيئڻ ۽ سڀ ڪجهه ڪرڻ جي خفت ۽ جفت مان نڪري‘، ’اُنس ۽ انسانيت‘ جي جياپي کي ئي اصل ’آجپو ۽ عبادت‘ سمجهڻ لڳي ٿو، تڏهن ئي ته ڀٽ ڌڻي درد کي ايڏي وقعت ڏئي، ان جي دور/ ورد ڪرڻ ۽ سور مان ’سبق‘ پِرائڻ جي تلقين ڪري ٿو:
جن کي دور درد جو، سبق سور پڙهن،
فڪر ڦرهي هٿ ۾، ماٺ مطالعو ڪن،
پَنو سو پڙهن، جنهن ۾ پَسن پرينءَ کي.
ڀٽائي جي نظر ۾ درد ئي ماڻهوءَ جي وجود جا سمورا ورق ڌوئي ان جي اندر کي اُجرو ڪندو ۽ کيس منزل تي رَسائيندو آهي، تنهن ڪري ’سُکن جي سَڌ ڪرڻ‘ وارن بدران لطيف انهن ماڻهن کي سرهائيءَ سان ساٿ ۾ کڻي هلڻ تيار آهي، ’اندر جنين اڌ‘ آهن.
سُکن واري سَڌَ، متان ڪا مون سين ڪري،
اندر جنين اڌ، ڏونگر سي ڏورينديون.
’شاهه جي درد جو فلسفو‘ هڪ طرف جمالياتي آهي ته، ٻي طرف اهو تعميري ۽ تخليقي آهي، انهيءَ ڪري ان کي سنجيدگي ۽ سُچيتائيءَ سان سمجهڻ ۽ هينئين سان هنڊائڻ جي نه صرف سخت ضرورت آهي، پر ان کي ’پُرجهڻ ۽ پائڻ‘ کان پوءِ ٻين تائين پهچائڻ پڻ لازمي آهي، ڇو ته اڄوڪي ’دجالي دؤر‘۾، جتي هر ماڻهو ذاتي نفسانفسي ۽ معاشي مصيبت ۾ وڪوڙيل ۽ عجيب ذهني انتشار جو شڪار آهي، اُتي شاهه جي درد جو فڪر ۽ فلسفو ئي آهي، جيڪو ان ’ٻه واٽي تي بيٺل بيوس ۽ لاچار ماڻهوءَ‘ لاءِ ڏڍ ۽ آٿت بڻجي، ان جي نجات سان گڏ سندس آنند ۽ اطمينان جو ذريعو بڻجي سگهي ٿو.
مون هن مجموعي ۾ شاهه جي درد جي موضوع تي لکيل مختلف 32 عالمن ۽ شاهه شناسن جي مقالن/ مضمونن کي سهيڙيو آهي، جن مان 26 مقالا/ مضمون سنڌي ٻوليءَ ۾ ۽ 6 مقالا / مضمون اردو زبان ۾ آهن، جن کي ’سنڌي مقالا/ مضمون‘ ۽ ’اردو مقالات/ مضامين‘ جي سِرن سان ٻن ڌار ڌار حصن ۾ تقسيم ڪيو ويو آهي. شاهه تي هيءَ اينٿالاجي مرتب ڪرڻ جو هڪ وڏو مقصد ’شاهه جي درد جي فلسفي‘ کي سمجهڻ آهي. شاهه وٽ درد جو فلسفو گهرو، وسيع، هم گير، جمالياتي نُدرتن ۽ نفاستن سان معمور ۽ زندگيءَ سان لاڳاپيل آهي، ۽ ڀٽائي ان موضوع جون جنهن فڪري انداز ۽ فلسفياڻي تخليقي احساس سان، معنوي ۽ اصطلاحي تهداريءَ جون ڳنڍيون کوليون آهن، ان جي ساڃاهه ۽ سُرت لاءِ هڪ ڌار اڀياس جي سوچ عرصي کان منهنجي اندر ۾ مضطرب رهي آهي، جنهن جو ڪنهن حد تائين پورائو، مون هي ڪم ڪري پوري ڪرڻ جي هڪ ڪوشش ڪئي آهي.
مون ممڪن حد تائين موضوع سان لاڳاپيل معياري مواد ميڙي چونڊي، هن اينٿالاجيءَ ۾ شامل ڪيو آهي، ٿي سگهي ٿو اڃا ڪو مقالو/ مضمون رهجي ويو هجي، پر شاهه تي هن نوعيت جي ڪم جي ابتدا جو هي پهريون قدم آهي، جيڪو اميد ته اڳتي سفر جي ڪارج ۽ رواني کي اڃا وڌيڪ سڦل بڻائيدو.
مقالن ۽ مضمونن جي ترتيب جي حوالي سان هڪ وضاحت ضروري آهي، اها هيءَ ته انهن کي موضوع ۽ مواد جي نسبت سان رکيو ويو آهي. مون لاءِ سمورا محقق مانائتا ۽ محترم آهن. جيڪڏهن انهن جي ڪم ۽ ’سينارٽي‘ جي بنياد تي ترتيب هجي ها ته، يقينن ان جو سٽاءُ هن کان بنهه مختلف بيهي ها، پر مون مواد جي ترتيب موضوع ۽ مواد جي ربط ۽ تسلسل جي حساب سان ڪئي آهي. سڀ کان پهرين درد ۽ ان جي وضاحت ڪندڙ مقالن کي رکيو ويو آهي، جنهن جي روشنيءَ ۾ شاهه جي شاعريءَ جي پرک ۽ تشريح ٿيل آهي، تنهن کان پوءِ ’شاهه جي سُرن‘ جي حوالي سان ٿيل درد جي اڀياس کي شامل ڪيو ويو آهي، ته جيئن لطيف جي درد جي فڪر کي تسلسل ۽ مختلف مفڪرن ۽ شارحن جي خيالن ۽ راين جي روشنيءَ ۾ بهتر انداز سان پرکي ۽ سمجهي سگهجي.
ڪجهه مقالن/ مضمونن، جيڪي شاهه جي شاعريءَ جي مجموعي اڀياس تي محيط آهن ۽ انهن ۾ درد جو موضوع پڻ شامل آهي، کي موضوع سان سڌي نسبت جوڙڻ خاطر ايڊٽ (Edit) ڪيو ويو آهي، ته جيئن انهن جي موضوع سان تُز وابستگي پيدا ڪري، انهن مان گهربل مقصد ۽ لاڀ حاصل ڪري سگهجي.
هر عالم، لطيف جي ’درد جي فڪر ۽ فلسفي‘ کي پنهنجي اک سان پَسيو، پنهنجي روح سان محسوس ڪيو، پنهنجي سُرت سان سمجهيو ۽ پنهنجي سُڄاڻيءَ سان سمجهائڻ ۽ بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جيڪا پنهنجي حوالي سان وڏي وقعت ۽ اهميت جي حامل آهي. هيٺ مِڙني مقالن تي هڪ طائرانه نظر وجهي، انهن جو مختصر تعارف، ڳر ۽ تت پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪجي ٿي.
[b]سور جي سائنس ۽ شاهه جي شاعري ــ ڊاڪٽر اسد جمال پلي
[/b]
اسد جمال پَلي پيشي جي لحاظ کان هڪ ’حاذق ۽ حڪيم‘ آهي. هو هڪ ’ Neurologist‘ جي حيثيت ۾ سٺو تجربو، ساک ۽ ناماچار رکندڙ ڊاڪٽر آهي. ان کان علاوه سندس شخصيت جو هڪ ٻيو حوالو اديب، محقق، تاريخ نويس، نقاد ۽ سُڄاڻ تخليقڪار جو پڻ آهي. ڊاڪٽر پلي علمي ۽ ادبي حوالي سان جيڪو پورهيو ڪيو آهي، اهو پنهنجي طور تي مُلهائتو آهي، پر خاص ڪري هُن ’شاهه جي شاعريءَ جي اصطلاحن، صرفي ۽ نحوي ترڪيبن ۽ سندس شاعريءَ جي تشريح‘ جي حوالي سان جيڪو منفرد ڪم ڪيو آهي، اهو تمام گهڻو ڪارائتو ۽ تخليقي آهي، ۽ اهو ڪم ئي کيس هڪ ’شاهه شناس‘ طور نرالي شناخت عطا ڪري ٿو.
ڊاڪٽر صاحب جو هي مقالو هڪ لحاظ کان انتهائي اهم ۽ نرالو آهي، ڇو ته ’شاهه شناسيءَ‘ جي سلسلي ۾، اهو نه فقط نرالي ۽ نئين معلومات فراهم ڪري ٿو، پر جديد تحقيق ۽ نئين تجزيي جا نوان رخ ۽ نوان رنگ پڻ پيش ڪري ٿو. هن مقالي ۾ ڊاڪٽر صاحب ’Neuro surgery, Neurology ۽ Neuro Anatomy‘ جي جديد سائنسي علم ۽ حقيقتن جي روشنيءَ ۾، لطيف جي ڪلام جي گهڻ پهلوئي پرک ڪري، ڪيئي نوان نقطا ۽ حقيقتون پيش ڪيون آهن، جيڪي ڌيان ڇڪائيندڙ ۽ لطيف جي شاعريءَ جي جديد مطالعي جي حوالي سان نئين رستن ۽ راهن جا ڏس پتا ڏين ٿا.
اسد جمال پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو: ”سور جو نظام جسم ۾ ائين آهي، جيئن ڪنهن گهر ۾ بجليءَ جي تارن جو نظام، جيڪي آخر ۾ سڀ هڪ مئن سئچ (Main Switch) ۾ وڃن ٿيون؛ جتان هڪ ٿُلهي تار ذريعي جنريٽر يا گرڊ اسٽيشن تائين پهچن ٿيون. جهڙيءَ طرح هنن بجليءَ جي تارن ۾ هڪ بلب کان وٺي گرڊ اسٽيشن تائين اچڻ ۽ وڃڻ جا ٻه رستا مقرر آهن، بلڪل اهڙيءَ طرح جسم ۾ به ٻه رستا مقرر آهن: هڪ رستي سان جسم مان سُور جو احساس کڻي تارون (Afferents) دماغ تائين پهچن ٿيون ۽ ٻئي رستي سان تارون دماغ مان دفاعي حڪم کڻي (Afferents) دماغ تائين پهچن ٿيون. هتي اسين گرڊ اسٽيشن کي ”دماغ“ (Brain) ٿا چئون ۽ مئن سئچ کي ڪرنگهي اندر موجود ”مغزي ڏوري“ (Spinal Cord) ٿا چئون ۽ ”تارن“ کي ”احساس جون تندون“ (Nerves) ٿا چئون، جيڪي پيغام پهچائيندڙ (Afferents) ۽ دماغ کان پيغام کڻي ايندڙ (Aafferents) قسمن جون آهن. هي سڄي نظام کي تندن جو نظام (Nervous System) ۽ هن سرشتي جي مطالعي کي نيورولاجي (Neurology) چئجي ٿو، جيڪا هن صديءَ جي وڏي سائنس (Neuro science) طور سامهون آئي آهي.“
ڊاڪٽر اسد پنهنجي هن مقالي ۾، ’سور‘ جي سائنسي حقيقتن کي جُزيات ۾ بيان آهي. سور جي سائنسي وصف، لغوي معنى، جسماني نظام، دماغي ۽ تنتي سرشتي سان ان جي تعلق ۽ رشتي جي تفصيلي وضاحت ۽ تشريح کان پوءِ سور جي ان سموري بحث کي سميٽي، هن درد کي ٻن اهم قسمن ۾ ورهايو آهي. هڪ تن جو سور (Peripheral Pain) ۽ ٻيو من جو سور (Central pain) ۽ انهن ٻنهي سورن جي شاهه جي شاعريءَ جي روشنيءَ ۾، هن صاحب جيڪا تشريح ڪئي آهي، اها سچ ته، نه فقط سور جي نئين ساڃاهه ڏئي ٿي، پر شاهه جي شاعريءَ جا نوان حسياتي ۽ نفسياتي زاويا پڻ نروار ڪري ٿي.
[b]شاهه جي غم جو فلسفو ــ آغا سليم
[/b]
آغا سليم جي شخصيت جا ڪيئي حوالا آهن. هو هڪ ئي وقت سگهارو ڪهاڻيڪار، ناول نگار، ڊرامه نويس ۽ نفيس شاعر به آهي ته، سُڄاڻ نقاد ۽ محقق به. هن جو نثر توڙي نظم ٻئي ايترا ته جاذب ۽ تخليقي آهن، جو انهن کي پڙهندي، نثر تي شاعريءَ جو گمان ٿيڻ لڳندو آهي ۽ شاعريءَ ۾ ساحري جون حُسناڪيون ۽ حيرتون محسوس ٿيڻ لڳنديون آهن. هن تحقيق ۽ تنقيد جي حوالي سان پڻ ڳاڻ ڳڻيو ۽ معياري ڪم ڪيو آهي. خاص ڪري شاهه لطيف جي شاعريءَ جي اڀياس تي محيط ڪتاب، ’لات جا لطيف جي‘، سندس اردو ۾ شاهه جي رسالي جو منظوم ترجمو ۽ لطيف جي شاعريءَ جي فني، فڪري، تحقيقي ۽ تنقيدي رخن تي ٻيو موجود انيڪ مواد سندس اهم ۽ قابلِ تعريف ڪم آهن. هن ڀٽائي جي شاعريءَ جي پرک، جنهن شاعراڻي بصيرت ۽ فنڪاراڻي روح سان ڪئي آهي، ان جي پنهنجي وقعت ۽ انفراديت آهي، پر جن جديد ۽ سائنسي معيارن جي آڌار تي هُن شاهه جي شاعريءَ کي پرکي، ان جي تفهيم ۽ تشريح ڪئي آهي، بلاشبه ان جو مطالعو شعور ۽ ساڃاهه کي نه صرف تازگي بخشي ٿو، پر اهو ماڻهوءَ کي تحقيق ۽ تنقيد جي نئين ماڻ ۽ ماپن کان آشنا پڻ ڪري ٿو.
آغا سليم جو مذڪوره مقالو ان ڪري به اهم آهي، ڇو ته ان ۾ درد جي سماجي اڀياس کان علاوه فڪري، احساساتي ۽ فلسفياڻي نوع جا نقطا پڻ بحث هيٺ آيل آهن. هِن مقالي ۾ آغا صاحب ’ڏک ۽ سور‘ جي تاريخ کي انسان جي اؤسر جي اتهاس سان ڳنڍي، ان جي مختلف ارتقائي مرحلن، تصورن ۽ حقيقتن کي تفصيلي انداز سان بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جيڪا هڪ طرف درد جي سماجي، مذهبي، فڪري ۽ فلسفياڻي تصورن کي عيان ڪري ٿي، ته ٻي طرف انهن جي وسيع فڪري ۽ احساساتي پسمنظر سان شاهه جي غم جي فلسفي کي جوڙي، جيڪا تشريح ڪئي وئي آهي، ان جي نئين انداز ۽ احساس کي سمجهڻ جو موقعو پڻ فراهم ڪري ٿي.
آغا سليم غم جي مذهبي، فڪري، احساساتي، نفسياتي، فلسفياڻي ۽ جديد سائنسي تصورن تي مفصل روشني وجهڻ ۽ ان بابت مختلف مفڪرن جي نقطه نظر کي پيش ڪرڻ کان پوءِ زندگيءَ جي ڏکن ۽ سورن بابت مختلف دانشورن پاران مقرر ڪيل هيٺيان ٽي نقطه پيش ڪيا آهن:
زندگيءَ ۾ ڏک ئي ڏک آهن. ماڻهوءَ کي جيئڻ جي سزا ڏني وئي آهي، جنهن مان جيئري ڇوٽڪارو ممڪن نه آهي. ڏک انسان جا پنهنجا پيدا ڪيل آهن، جن کي پوريءَ طرح ختم ڪري نٿو سگهجي، پر ڪن اصولن تي هلڻ سان انهن کي گهٽائي سگهجي ٿو.
پنهنجو پاڻ کي ايذاءُ ڏيڻ سان انسان روحاني بلنديون حاصل ڪري ٿو ۽ کيس ديوتائن وارو درجو ملي ٿو.
ڏک انسان جي اندر کي ڌوئي اُجرو ٿو ڪري ۽ هن ۾ خود شناسي پيدا ٿئي ٿي.
مقالي ۾ مٿين ٽنهي نقطن جي تفصيلي وضاحت لاءِ آغا صاحب، ’گوتم ٻُڌ جي درد جي فلسفي کان وٺي شوپنهار، مسيح، ارسطو، ابن عربي، عطار، منصور ۽ شاهه لطيف جي درد جي فلسفي تائين هڪ لاڀائتو بحث ڪيو آهي، جنهن جو حاصل نتيجو اهو آهي ته، درد پنهنجي جوهر ۾ ٽوڙيندڙ به آهي، ته جوڙيندڙ به. سور جي ’ٽوڙ‘ توڙي ’جوڙ‘ ٻنهي ۾ هڪ ڪيٿارسس (Catharses) جو عمل ٿيندو آهي، ۽ اهو ڪيٿارسس جو عمل ئي ماڻهوءَ کي رچائي ۽ پچائي ’لعل‘ ڪندو آهي. شاهه وٽ پڻ ڏک ۽ سُور جو اهو ساڳيو تصور آهي، جنهن کي ڀٽائي ’نجس جو نکرجڻ‘ سڏيو آهي.
آغا سليم پنهنجي مقالي ۾ مجموعي طور درد جي حوالي سان نه رڳو ڪارائتو مواد ڏنو آهي، پر شاهه جي مختلف سُرن مان سور سان وابسته بيت کڻي، انهن جي خوبصورت تشريح ۽ تُز تجزيو پڻ ڪيو آهي، جيڪو پڙهندڙ توڙي پارکوءَ کي سوچ ۽ ويچار جي دعوت سان گڏ فڪري تازگيءَ جو احساس آڇي ٿو.
[b]لطيف وٽ ڏک جو تصور ــ رسول بخش پليجو
[/b]
رسول بخش پليجو عملي طرح ته هڪ سياستدان آهي، پر علمي ۽ ادبي حوالي سان پڻ هن جي هڪ وڏي حيثيت ۽ شناخت آهي. هو جڏهن سياست تي ڳالهائيندو آهي، تڏهن ائين لڳندو آهي ته، هو آهي ئي ان شعبي جو ماڻهو، پر جڏهن ادب ۽ فنون لطيفه جي ٻين مختلف شعبن تي ڳالهائيندو آهي، تڏهن ائين محسوس ٿيندو آهي، ته هو آهي ئي تخليق ۽ فن جي دنيا جو ماڻهو. حقيقت ۾ هن جو دماغ سياسي ۽ روح شاعراڻو آهي، جيڪو تخيلي ۽ رومانوي رنگن سان سرشار آهي. سياست سان هن جو زندگيءَ جو سُٻنڌ رهيو آهي، ان سفر ۾ منهنجو ذاتي خيال آهي ته، (جنهن سان ڪو ٻيو اختلاف ڪري سگهي ٿو) هُن ڪا ايڏي وڏي عملي ۽ انقلابي نوع جي سڦلڻا ڪو نه ماڻي آهي، اها الڳ ڳالهه آهي ته، هن ڪيترن نوجوانن جي سُٺي سياسي، علمي ۽ ادبي تربيت ڪري، انهن کي اظهار جي حد تائين سگهارو ۽ ڀَڙ بڻايو آهي، پر اجتماعي ۽ انقلابي تبديلي ٻي ڳالهه آهي. بلاشبه جيڪڏهن پليجو صاحب ادب کي زندگي ارپي ها، ته شايد اڄ سنڌي ادب جو تخليقي ۽ تنقيدي وايومنڊل ڪجهه ٻيو هجي ها.
پليجي صاحب چند ڪهاڻيون، ڪجهه تنقيدي ليک، چونڊ عالمي شاعريءَ جا ترجما ۽ ڪيئي علمي، فڪري، ادبي ۽ تجزياتي قسم جا مضمون لکيا آهن، جيڪي مختلف ڪتابن ۾ سهيڙيل آهن. هن جي ڪهاڻين جو ڪتاب، ’پسي ڳاڙها گل‘ ۽ ادبي تنقيد تي مبني ڪتاب، ’انڌا اونڌا ويڄ‘ ۽ ’سندي ذات هنجن‘ جنهن به پڙهيا هوندا، ان کان وسرڻ ممڪن نه آهن. ان کان علاوه شاهه لطيف جي شاعريءَ جي فڪر ۽ فلسفي تي، هُن کي جيڪا ڄاڻ، پرک ۽ دسترس آهي، ان کان ڪو ’ڪافر‘ ئي انڪار ڪري سگهندو.
شاهه جي ڏک جي فلسفي تي لکيل هن ليک ۾، هو جنهن دانشمنديءَ سان لطيف جي شعرن جي تشريح ۽ تجزيو ڪري ٿو، دليل ۽ دلجمعي سان ڳالهائي ٿو، سندس اظهار جو اهو انداز ۽ اسلوب ماڻهوءَ جي دماغ جون ٻوٽيل دريون ته کولي ڇڏي ٿو، پر دلين جي اونداهي ۾ هڪ آٿت ۽ ڏڍ جي جوت پڻ جرڪائي ٿو. هن وٽ ڏک جو تعميري ۽ مثبت تصور آهي. هو پنهنجي ليک ۾ لکي ٿو:
”ڏک رڳو ڊاهيندڙ ۽ ناس ڪندڙ نه، پر ڪيترين حالتن ۾ اڏيندڙ ۽ تخليق ڪندڙ به آهي. ڏکَ انسان ۾ گهڻا اعليٰ ترين گڻ پيدا ڪن ٿا. انسان ۽ انسان جي وچ ۾ ويجهي ۾ ويجها ناتا، گڏيل ڏک، گڏيل پيڙائون پيدا ڪن ٿيون. ماڻهوءَ جي آزمائش سکن ۾ نه، ڏکن ۾ ٿئي ٿي. ڏک ۽ پيڙائون ئي انسانن کي صحيح معنيٰ ۾ انسان بنائين ٿيون. ڏک جو رد عمل رڳو مايوسي ڪانهي. ڏک ڪاوڙ ۽ بدلي ۾ جدوجهد ۽ ويڙهه جا جذبا، سورهيائي ۽ قربانيءَ جا جذبا به پيدا ڪري ٿو“.
پليجي صاحب جي تحرير جو اسلوب منفرد آهي، جيڪو هڪ ئي وقت ’تقرير‘ ۽ ’تخليق‘ ٻنهي جو سواد ۽ سرور آڇي ٿو. مجموعي طور سندس هي ليک شاهه جي درد جي فڪر ۽ فلسفي جي مختلف رخن تي روشني وجهي ۽ لطيف جي سور جي فڪري، فلسفياڻي، احساساتي ۽ سماجي پهلوئن کي سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿو.
[b]شاهه جي ڪلام ۾ درد جون ڪيفيتون ــ ڊاڪٽر غلام علي الانا
[/b]
ڪنهن ڏاهي جو چوڻ آهي ته، ’ماڻهوءَ جي هٿن جي حاصلات ئي ان جو تعارف هوندي آهي‘. يقينن هڪ عالم، اديب ۽ محقق جو علمي، ادبي پورهيو ئي ان جي اصل شناخت بڻجندو آهي. ڊاڪٽر الانا جو تخليقي ۽ تحقيقي ڪم سندس سُڃاڻ جو هڪ سگهارو حوالو آهي. هو بنيادي طور لسانيات جو ماهر ۽ ڄاڻو آهي، هن جو گهڻو تڻو ڪم ٻولي ۽ ان سان لاڳاپيل عنصرن جي حوالي سان آهي، پر شاهه جي شاعريءَ تي پڻ هن جو گهڻ پاسائون ڪم ٿيل آهي، ڇو ته لطيف سنڌي شاعري ۽ ادب جو اهڙو سج آهي، جنهن هر عالم، محقق ۽ مفڪر جي دماغ ۽ دل کي پنهنجي فڪر ۽ فن جي پُرنور ڪِرڻن سان منور ڪري موهيو ۽ متاثر ڪيو آهي، نتيجي ۾ هر قلمڪار ان کي قرض سمجهي، فرض جي ادائگي طور سندس فن ۽ فڪر تي پنهنجي اسلوب ۽ انداز سان لکيو آهي.
ڊاڪٽر صاحب جو هي مقالو دراصل ’شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ انسان ذات جي نفسياتي ڪيفيتن جي عڪاسي‘ جي سِري سان آهي، جنهن ۾ انسان جي درد جي ڪيفيتن سان گڏ خوشي ۽ سرهائيءَ جي احساسن جو اڀياس پڻ شامل آهي. جئين ته اسان جي موضوع جو دائرو فقط شاهه جي شاعريءَ ۾ درد جي مختلف ڪيفيتن تائين محدود آهي، انهيءَ ڪري اسان مقالي جو درد جي ڪيفيتن تي اڀياس وارو حصو شامل رکيو آهي، جيڪو پڻ ڪيترن ئي حوالن سان منفرد ۽ نرالو آهي، ڇو ته هن مقالي ۾، هڪ ته علم نفسيات سان لاڳاپيل ڪيترين ئي ڪيفيتن جي شاهه جي شاعريءَ جي روشنيءَ ۾، ڇنڊڇاڻ ڪري انهن جي احساساتي پهلوئن کي عيان ۽ اُجاگر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. ٻيو ته شاهه جي ڪلام ۾ موجود انساني فطرت ۽ احساسن جي ڪيترن ئي ڪيفيتن، خاص ڪري ’درد‘ کي ’نيورو سائنس‘ جي رخ کان پرکڻ جي هڪ وک کنئين وئي آهي، جنهن سان شاعريءَ جي نئين تجزيي ۽ تنقيد جي حوالي سان ڪجهه نوان نقطا ۽ معيار سامهون آيا آهن. لطيف جي شاعري تي اهڙي نوعيت جي ڪم جي تمام گهڻي ضرورت آهي، ڇو ته شاهه جي شاعري نفسياتي ڪيفيتن جو اَکٽ ڀنڊار آهي، جن کي پرکڻ ۽ پروڙڻ کان پوءِ ئي ’شاهه جي درد جي جمال‘ کي ساڃاهي ۽ سمجهي سگهجي ٿو.
الانا صاحب پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو، ”انساني فطرت ۽ انسان ذات جي نفسياتي ڪيفيتن جو واسطو، دل ۽ دماغ مان اڀرندڙ امنگن، احساسن ۽ جذبات سان ئي آهي. انساني فطرت جي اهڙين ڪيفيتن ۾ ”پيار“ واري ڪيفيت ٻين سڀني ڪيفيتن کان اهم ۽ اُتم ڪيفيت آهي. پيار وري ڏک سُور، درد، رنج ۽ الم، غم، سڪ، سوز، تڙپ، طلب، ڪنبڻ، ڪِنجڻ، آس نراس، امنگ، آٿت، جوش جذبي، آهُن ۽ دانُهن، آزيءَ نيزاريءَ، ميڙ منٿ، وصل ۽ وڇوڙي، انتظار ۽ اوسيئڙي جهڙين وڌيڪ ڪيفيتن ۽ جبلتن کي جنم ڏنو آهي“.
ڊاڪٽر الانا جو هي مقالو مجموعي طرح شاهه جي شاعريءَ جي درد جي ڪيفيتي مانڊاڻ کي سمجهڻ جي سلسلي ۾ سٺي معاونت ڪري ٿو.
[b]شاهه لطيف ۽ سُور جي سمجهاڻي ــ ڊاڪٽر نبي بخش قاضي
[/b]
ڊاڪٽر نبي بخش قاضي هڪ سُڄاڻ محقق ۽ مفڪر آهي. سنڌ هن کي پنهنجي ڪردار ۽ ڪم جي حوالي سان چڱيءَ ريت سڃاڻي ٿي. قاضي صاحب تمام ٿورو ڪم ڪيو آهي، پر اهو معياري ۽ منفرد آهي، ڇو ته هو عملي ۽ تخليقي لحاظ سان ڄڻ ته ازرا پائونڊ جي انهيءَ سچ ۽ صداقت جو قائل آهي، جنهن ۾ هن چيو آهي ته، ’اُٺ ڪتابن جا لکڻ کان بهتر آهي، ته ڪو هڪڙو ’تخليقي چِٽُ‘ چِٽي ڇڏجي‘.
ڊاڪٽر صاحب جو هي مضمون پڻ مختصر آهي، پر ان ۾ تحقيق ۽ تاثر جي جامعيت ملي ٿي. ڪيترائي ماڻهو طويل گفتگو ڪندا آهن، ڳالهه کي ڳالهوڙو بڻائي پيش ڪندا آهن، نتيجي ۾ ڪيئي پنا ڪارا ٿيڻ ۽ ڀرجڻ باوجود پلئه ڪجهه نه پوندو آهي. پاند ساڳو خالي رهندو آهي، پر ڪجهه ماڻهو ٿورو ڳالهائيندا آهن، جيڪو تُز ۽ جامع هوندو آهي.
ڊاڪٽر قاضي جي تحرير ۾ پڻ ساڳي خاصيت ۽ خوبصورتي ملي ٿي. شاهه جي درد جي فلسفي جي پسمنظر ۾ لکيل پنهنجي هن مضمون ۾ ڊاڪٽر صاحب سڀ کان پهريان سور ۽ جمال جي سُٻنڌ کي واضح ڪندي لکي ٿو، ”سُور جو بنياد احساس تي آهي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ ’Feeling‘ چئبو آهي. احساس ساڳيو لفظ آهي، جنهن کي يوناني ٻوليءَ ۾ ’ايسٿيسس‘ يعني ’Feeling‘ (احساس) چيو وڃي ٿو، جنهن (Sensation, Perception) مان لفظ ’Aesthetic‘ يعني جماليات نڪتو آهي“.
ان بعد درد جي حوالي سان شاهه جي ڪلام مان ڪجهه شعر مثال طور پيش ڪري، ان تي سير حاصل بحث کان پوءِ مختصر ترين لفظن ۾ شاهه جي عظمت جو اقرا هن ريت ڪري ٿو، ”لطيف نه فقط خود لطيف يعنيRefined هو بلڪ ٻين کي لطيف بنائيندڙ يعنيRefiner هو“. لفظ مختصر، پر وڏي معنى وارا آهن، ۽ ڀٽائي جي درد جي فڪر جو ڄڻ ته نچوڙ پيش ڪن ٿا.
[b]سونهان ئي سورن، ڪئي هيڪاندي هوت سين ــ ڊاڪٽر انور فگار هَڪڙو
[/b]
ڊاڪٽر انور فگار اصل ۾ ادب جي شعبي سان سلهاڙيل آهي. هن ابتدائي دؤر ۾ ڪجهه شاعري به ڪئي آهي، پر اڳتي هلي تحقيق، تنقيد ۽ ٻولي سان وڌيڪ ويجهڙائي ۽ نسبت سبب سندس شخصيت ۽ شناخت جو سگهارو حوالو ’تحقيق ۽ تنقيد‘ جا شعبا بڻيا آهن. توڙي جو هن جو نثر ڪافي شاعراڻو ۽ تخليقي آهي، جنهن جي جهلڪ شيخ اياز جي شخصيت تي لکيل سندس ڪتاب، ’جنم جنم جي جيت اياز‘ ۾ پَسي سگهجي ٿي، پر هن جي اڪثر لکڻين ۾ تحقيقي نوع جو انداز ملي ٿو، جيڪو مخصوص ’تحقيقي ٻوليءَ‘ ۾ هجڻ باوجود فصاحت ۽ سلاست جي گڻن سان مالا مال آهي ۽ اها سندس تحرير جي اسلوب جي هڪ اضافي خوبي آهي.
تحقيق جي ٻولي گھڻو ڪري تُز ۽ غير تخليقي هوندي آهي، پر ڊاڪٽر فگار جيئن ته پاڻ شاعر آهي، (هن شيخ اياز جي نثر ۽ نظم جو پڻ جهجهو مطالعو ڪيو آهي) انهيءَ ڪري هن جي تحقيقي اظهار ۾ به ڪٿي ڪٿي بي ساخته تخليقي رنگ رقص ڪندي نظر اچن ٿا. ان جو هڪ مثال ’شاهه جي شاعريءَ ۾ درد‘ جي موضوع تي سرجيل سندس هي مقالو آهي، جنهن ۾ جابجاءِ سندس تخليقي ۽ شاعراڻي نثر جي نُدرت ۽ نرملتا پَسي سگهجي ٿي.
هن مقالي ۾ ڊاڪٽر صاحب درد جي ڪجهه سماجي، نفسياتي ۽ مذهبي تصورن تي روشني وجهندي، شاهه جي درد جي شاعراڻي ۽ احساساتي تصور ۽ تخيل جي چڱي ڇنڊڇاڻ ڪئي آهي ۽ پنهنجي علمي تجزيي جي آڌار تي اهو نتيجو ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته، شاهه سماجي شعور جو داعي ۽ درد جي تخليقي احساس جو عظيم شاعر آهي. هو پنهنجي مقالي ۾ شاهه جي درد جي فلسفي جو ڳر پنهنجن لفظن ۾ پيش ڪندي لکي ٿو ته،”شاهه صاحب جي سموري شاعريءَ کي گهرائيءَ سان ڏٺو وڃي ته، اها درد جو رد عمل آهي....ڀٽائي اصل کان وصل جو اهم ذريعو درد کي ئي ڄاتو آهي“. مجموعي طور سندس مقالو تحقيق ۽ تنقيد جون تقاضائون پوريون ڪندڙ ۽ شاهه فهمي جي سلسلي ۾ سٺو فڪري مواد ۽ آسان سمجهاڻي جو احساس فراهم ڪري ٿو.
[b]شاهه جي شاعريءَ ۾ ڏک جو فلسفو ــ ڊاڪٽر غفور ميمڻ
[/b]
ڊاڪٽر غفور ميمڻ هڪ اديب، سڄاڻ نقاد ۽ شاهه جو پارکو آهي. هن وٽ علمي مامرن ۽ مسئلن کي ڏسڻ ۽ انهن جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ جا، نه فقط پنهنجا ماڻ، ماپا ۽ جديد زاويا آهن، پر هو پنهنجي مزاج توڙي تحريري، تنقيدي ۽ تحقيقي ڪمن ۾ پڻ سائسني شعور ۽ عقلي استدلال جو قائل محسوس ٿئي ٿو.
هن تخليق، تنقيد توڙي تحقيق جي شعبن ۾ ذڪر جوڳو ڪم ڪيو آهي، پر علمي ادبي حلقن ۾ سندس شخصيت جو نمايان ۽ سگهارو حوالو محقق ۽ نقاد وارو آهي، ڇو ته هن جي تحقيقي ۽ تنقيدي ڪم جو پنهنجو هڪ اسلوب ۽ معيار آهي. خاص ڪري سندس پي ايڇ ڊي ٿيسز ’سنڌي ادب جو فڪري پسمنظر‘ ۽ شاهه جي شاعري جي تجزيي ۽ تحقيق تي محيط مقالن جو ڪتاب، ’شاهه لطيف جا فڪري رخ‘ انهن شعبن ۾ هن جي اهم حاصلات آهن.
ڊاڪٽر غفور ميمڻ فڪري طرح روشن خيال ۽ ترقي پسند ۽ احساساتي لحاظ سان ’فرائڊين‘ ۽ ’سارترين‘ آهي، انهيءَ ڪري هن جي ’سوچ ۽ سُرت‘ سدائين نئين ۽ منفرد جي متلاشي نظر اچي ٿي. سندس مقالو، ’شاهه جي شاعريءَ ۾ ڏک جو فلسفو‘ پڻ هن جي سوچ ۽ نئين تنقيدي شعور جي غمازي ڪري ٿو.
هو پنهنجي هن مقالي ۾ ’درد ۽ سور‘ بابت مختلف تصورن ۽ نظرين جي وضاحت کان پوءِ انهن جو وسيع سماجي ۽ فڪري تناظر ۾، نه رڳو ڀرپور تجزيو ڪري، ان کي شاهه جي ڏک جي فلسفي سان Co relate ڪري ٿو، پر لطيف جي درد جي فڪر کي پنهنجن لفظن ۾ واضح ڪرڻ ۽ پنهنجي مطالعي جو نچوڙ هن ريت پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ”ڀٽائي سورن کي رومانوي ۽ جمالي انداز ۾ ڏسي ۽ انهن سان پيار ڪري ٿو... هو درد جو علاج درد ۾ ئي ڳولي ٿو... لطيف جي شاعريءَ ۾ ڏک جون ٽي منزلون آهن. هڪ ته ڏک کان بغير زندگي بي معنيٰ آهي، يعني ڏک زندگي لاءِ ضروري آهي، ڇو ته ڏک راهه ڏيکاري ٿو، جاڳائي ٿو، جستجو ڪرڻ لاءِ اُڀاري ٿو. ڏک جي ٻي منزل انهيءَ ڪثرتي جز جي ساڃاهه آهي، جيڪو وحدت ۾ ضم ٿيڻ لاءِ تڙپي ٿو. انهيءَ ڏک سان ڪائنات جي پُراسرار رازن جو وجدان ٿئي ٿو ۽ ٽين منزل آهي، ڏکن مان بيزاري، ڇو ته ڏک، اڏوهي وانگر اندر کائي وڃن ٿا“.
ڊاڪٽر صاحب جو هي مقالو درد جي گهڻ طرفي ڄاڻ ۽ معلومات ڏيڻ سان گڏوگڏ شاهه جي سور جي فلسفي جي ڪجهه پهلوئن جو، روايتي طرز ۽ تشريح جي برعڪس نئين انداز ۽ احساس سان عڪس پَسائي ٿو.
[b]شاهه جي شاعري ۾ درد جو فلسفو ــ محمد حسين ڪاشف
[/b]
شاهه لطيف فقط هڪ شاعر نه آهي، پر ادارو ۽ هڪ يونيورسٽي آهي. يونيورسٽين ۾ ڪي شاگرد هوندا آهن، ته ڪي استاد، ائين سکڻ سيکارڻ جو سلسلو جاري ۽ ساري رهندو آهي. ڏيئي مان ڏيئو روشن ڪرڻ وانگر علم جي روشنيءَ جو سفر روان ۽ دوان رهندو آهي.
شاهه جي شاعريءَ جا طالب ۽ شاگرد ته اڻ ڳڻيا آهن، پر سندس ڪلام جي فڪر ۽ فلسفي جي پارکن ۽ استادن جو ڳاڻيٽو مختصر ۽ محدود آهي، ان محدود ڳاڻيٽي ۾، بلاشبه محمد حسين ڪاشف جو نالو بنا ڪنهن هٻڪ جي شامل ڪري سگهجي ٿو، ڇو ته هن سالڪ ۽ پارکو پُرش، نه رڳو سڄي زندگي شاهه جي شاعريءَ جي فڪر ۽ فن جي، ’درس و تدريس‘ ۾ گذاري ڇڏي، پر هُن شاهه جي شاعريءَ جي فڪر ۽ فلسفي جي حوالي سان حياتي ڀر رنڊا روڙي وڏو تحقيقي ڪم سرانجام ڏنو آهي، جنهن ۾ خاص طرح سندس ڪتابَ، ’شاهه جي سُڄاڻي‘، ’ڪنڌيءَ ڪونئر ٽڙن‘ ۽ ’لطيفي فڪر ۽ سُرن جي ساڃاهه‘ قابل ذڪر آهن، جيڪي ’شاهه فهمي‘ جي سلسلي ۾، قاريءَ جي وڏي رهبري ۽ رهنمائي ڪن ٿا.
هن ائنٿالاجي ۾ ڪاشف سائينءَ جا ٽي مضمون شامل آهن. هڪ شاهه جي درد جي فلسفي جي سُڄاڻيءَ جي حوالي سان، ٻيو ’سُر رپ‘ ۾ موجود سور جي ڪيفيتن جي حوالي سان ۽ ٽيون ‘سُر سسئي‘ ۾، سسئي جي سورن ۽ دردن جي حوالي سان. هيٺ ٽنهي جو مختصر تجزيو ڪري، گڏيل راءِ ڏيڻ جي ڪوشش ڪنداسين.
سندس پهريون مضمون، جنهن جو عنوان، ’شاهه جي شاعريءَ ۾ درد جو فلسفو‘ آهي، ان ۾ هُن غم جي لفظي، معنوي ۽ اصطلاحي وضاحتن کان پوءِ ان جي فلسفياڻي ۽ فڪري رخن تي ڳالهائيندي، لطيف جي درد جي فلسفي کي تفيصيل سان سمجهائڻ ۽ ان جي فڪري، احساساتي ۽ نفسياتي نقطن کي ڇُهي، انهن مان معنى خير ۽ اهم نقطا اخذ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
هو لطيف جي درد جي فڪر جي حوالي سان پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو: ” لطيف وٽ غم، هڪ فلسفي، هڪ فڪر ۽ هڪ جذبي جي صورت سان موجود آهي، جنهن جي ڪيفيت عام صورت کان نرالي آهي. هن عظيم شاعر پنهنجي ڪلام ۾ غم کي جنهن ترتيب ۽ حڪمت سان بيان ڪيو آهي، اهو انسان جي روح جي انهيءَ اصلي ويراڳ ۽ وڇوڙي کي اجاگر ڪري ٿو، جيڪو ’الست‘ کان هن کي ارپيل آهي.“
محمد حسين ڪاشف جا مضمون، جيڪي هُن ’سُر رپ‘ ۽ ’سُر سسئي‘ ۾ موجود درد جي ڪيفيتن تي لکيا آهن، اهي پڻ اهم آهن، جن ۾ هُن انيڪ انساني ڪيفيتن کي شاهه جي شعرن جي روشنيءَ ۾ پرکي، انهن جي مفصل وضاحت ۽ موهيندڙ تشريح ڪئي آهي. هُن جي ٻولي فصيح ۽ بيانيه انداز سُپڪ، سليس ۽ سُندر آهي، انهيءَ ڪري هو پنهنجي اظهار ۾ جيڪو اظهارڻ ۽ چوڻ چاهي ٿو، ان جو آسانيءَ سان ابلاغ ٿئي ٿو ۽ اها ئي تحرير جي هڪ اهم خوبي ۽ خوبصورتي هوندي آهي. مجموعي طور سندس ٽئي مضمون ڀٽائي جي درد جي فڪر تي چڱي روشني وجهن ۽ درد جي ادراڪ جو گهڻ پاسائون احساس پيش ڪن ٿا.
[b]ڀٽائي سنڌ جي سورن جو شاعر ــ انور پيرزادو
[/b]
انور پيرزادو جي ذات، زندگي ۽ شخصيت جا ڪيئي پهلو، پاسا ۽ رخ آهن. هڪ سُڄاڻ صحافي، ذميوار اديب، درد مند دل رکندڙ شاعر، متحرڪ سياسي ڪارڪن، مدبر اڳواڻ، سُچيت تاريخ نويس کان وٺي، نڊر مهم جو، نرمل شخص، مخلص دوست ۽ شاهه شناس تائين هُن جو هر حوالو ايترو معتبر ۽ منفرد آهي، جو انهن مان هر هڪ تي لکڻ ۽ ڳالهائڻ لاءِ دفتر درڪار آهن. هتي رڳو هُن جو ڀٽائيءَ جي پارکو طور ذڪر ڪنداسين ته، اهو چوڻ ۾ مبالغو نه ٿيندو ته، هو سراپا شاهه جو عاشق، گودڙيو، عشاق ۽ وڏو ڄاڻو هو. هو لطيف تي دل سان سوچيندو ۽ دليل سان ڳالهائيندو هو. منهنجي ذاتي راءِ آهي ته، انور فڪري طرح ’مارڪسي‘ ۽ تخيلي طرح ’لطيفي‘ هو، انهيءَ ڪري هن شاهه جي شاعريءَ کان ’تعويذ ۽ تسبيح‘ جو ڪم وٺڻ بدران سدائين ان کي شعوري سجاڳي ۽ اندر جي اوجر جي ذريعي طور اَپنايو ۽ اظهاريو.
انور پيرزادي جو مضمون، ’ڀٽائي سنڌ جي سورن جو شاعر‘ پڻ انفرادي درد جي روايتي تشريح جي برعڪس انسان جي اجتماعي سورن جي عڪاسي ڪري ۽ خاص طرح سان سنڌ ۽ ان ماڻهن جي دائمي ڏکن ۽ ڏاکڙن جو نه رڳو آئينو ۽ عڪس پيش ڪري ٿو، پر شاهه جي شعرن مان رهنمائي وٺي، انهن سورن جا سماجي، معاشي، فڪري ۽ احساساتي نقطي نگاهه کان حل پڻ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. سندس مضمون توڙي جو مختصر آهي، پر ان ۾ فڪر ۽ احساس جي جوت ۽ جامعيت ملي ٿي.
[b]شاهه جي شاعريءَ ۾ پيڙا ــ تاج بلوچ
[/b]
تاج بلوچ هڪ حساس ۽ سُرت ڀريو شاعر هجڻ کان علاوه هڪ سُڄاڻ نقاد ۽ صاحبِ راءِ قلمڪار آهي. جيئن شاعريءَ ۾ هن جو پنهنجو اسلوب ۽ اظهار جو اَڇوتو ڏانءُ نج پج پنهنجو ۽ انفرادي آهي، ائين ئي تنقيدي حوالي سان سنڌي ادب ۾ هُو پنهنجو نشانبر ۽ نرالو حوالو رکي ٿو. ذاتي لحاظ سان تاج لاءِ ڪوئي ڪهڙي به راءِ رکندو هجي، پر هن جي فڪري بصيرت ۽ بي باڪي کان ڪنهن به طور تي انڪار ڪري نه ٿو سگهجي.
تاج بلوچ جي ڪريڊٽ تي ڪيترن ئي شعري مجموعن ڳڻائڻ سان گڏوگڏ ڪتاب ’جديد ادب جو تجزيو‘ جو حوالو به سندس هڪ الڳ شناخت جو حامل آهي. هن ڪتاب جي تحريرن ۾ تاج جي تنقيدي شعور، جديد علمي ادبي مامرن جي آگهي ۽ سندس جهجهي مطالعي جي چڱي جهلڪ پَسي سگهجي ٿي. تاج وٽ شاهه جي شاعري کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ جو پڻ پنهنجو شعور، فهم ۽ ڏانءُ آهي. هو شاهه تي لکيل پنهنجي هن مضمون ۾، لطيف جي درد جي اوک ڊوک ڪندي لکي ٿو، ”دنيا جي سمورن وڏن شاعرن، انساني جبلت ۽ جذبي، خاص طرح سان درد جي ڪيفيت کي فنائتي نوع ۾ پيش ڪيو آهي، پر ڀٽائي جو تخليقي تجربو، نه رڳو ٻين کان ڌار ۽ مٿانهون آهي، پر اهو معاشري جي وجداني سطحن تي، انساني درد جو ڪٿارسس آهي... لطيف وٽ پيڙا جو تصور انوکو ۽ ڏاڍو نفيس آهي، سور ۽ درد جي جماليات، ڀٽائي بادشاهه وٽ دنگ ڪريو ڇڏي، جنهن ۾ تن جو هر حصو اندر ئي اندر ۾ ساز بنجي وڄي ٿو وڃي.“
تاج بلوچ جي راءِ ۾ ’رياءُ ۽ رکاءُ‘ نه، پر گهڻو ڪري تجربي، مشاهدي ۽ مطالعي جي آويءَ مان پچي ۽ رچي نڪتل تجزيي جي تازگي ۽ دليل جي حُسناڪي هوندي آهي، جيڪا سندس هن مضمون ۾ پڻ ملي ٿي، جنهن کي دل ۽ دماغ يڪسان تسليم ڪري، ان مان ڪجهه پُرجهي ۽ پِرائي ٿو.
[b]شاهه جي شاعريءَ ۾ درد ۽ سور ــ ڊاڪٽر آفتاب ابڙو
[/b]
ڊاڪٽر آفتاب ابڙو بنيادي طور لسانيات ۽ لغت جو ماڻهو آهي. هن جو اڪثريتي ڪم ٻولي ۽ ان سان منسلڪ مسئلن ۽ معاملن جي ڇنڊڇاڻ، تحقيق، تجزيي، تقابلي ۽ تدوين جي حوالي ۽ حيثيت سان ملي ٿو. خاص طور تي سندس ڪتاب، ’شاهه جي ٻولي‘ هڪ قابلِ قدر ۽ لطيفيات جي سلسلي ۾ هڪ اهم ڪم ليکي سگهجي ٿو.
ڊاڪٽر صاحب جو هي ليک، ’شاهه جي شاعري ۾ درد ۽ سور‘ سندس هڪ ضخيم مقالي، ’شاهه لطيف قومي وحدت ۽ فڪري جدت جو علمبردار‘ جو هڪ حصو آهي، جيڪو سندس شاهه تي مرتب ٿيل ڪتاب، ’شاهه لطيف عظيم مفڪر‘ ۾ شامل آهي.
هن مقالي ۾ ڊاڪٽر ابڙي، شاهه جي درد جي فلسفي کي سنڌ جي سماجي سورن جي تناظر ۾بيان ڪرڻ ۽ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سندس خيال موجب: ”شاهه جي پيغام جو وڏو محرڪ ’سور‘ آهي... هُن سورن جي سڀني ڪيفيتن کي نهايت موثر انداز ۾ پيش ڪيو آهي... حقيقت ۾ شاهه جا سور ۽ ان دؤر جا درد اُهو سمجهي سگهندو، جن جو اندر حقيقي طور اڌ هوندو. درد جي ڪيفيت اهلِ درد ئي سمجهي سگهندا. سور سمجهائڻ سان، يا لکڻ سان سمجهه ۾ ڪين ايندا. عشق جون رمزون اُهو ڄاڻندو، جنهن عشق ڪيو هوندو. مستاني ڪيفيت ۾ من ڪهڙي منزل رَسي ٿو، اهو اُهي ڄاڻن، جن وٽ وجود حيثيت وڃائي ويهندو آهي... لطيف جي سور جو فلسفو، ’سچ لاءِ سَڙڻ ۽ ڳچيءَ جا ڳچ وڃائڻ‘ جو درس ڏئي ٿو“. هي مقالو مجموعي طور درد جي مختلف رخن تي روشني وجهڻ کان علاوه شاهه جي درد جي فڪر ۽ فلسفي کي سنڌ جي تاريخي، سياسي، فڪري ۽ احساساتي پسمنظر ۾ سمجهڻ جي مختصر ئي سگهي، پر هڪ ساڃاهه ۽ سُرت فراهم ڪري ٿو.
[b]درد جو جمال ۽ شاهه وٽ ان جو تصور ــ ڊاڪٽر شير مهراڻي
[/b]
ڊاڪٽر شير مهراڻي پيشي جي لحاظ کان هڪ استاد آهي ۽ ادبي حوالي سان هڪ سيبتي شاعر، سُچيت نقاد، مترجم، سُٺي مقرر ۽ نوجوان محقق طور ڄاتو سُڃاتو وڃي ٿو. هُن ٿوري عرصي اندر پنهنجي محنت، جستجو ۽ صلاحيتن آڌار علمي ادبي حلقن ۾سُٺو نالو ۽ ناماچار ڪمايو آهي. تخليقي ۽ تحقيقي حوالي سان هن جيڪو ڪم ڪيو آهي، ان جو پنهنجو هڪ معيار آهي. خاص ڪري شاهه تي لکيل سندس پي ايڇ ڊي مقالو، ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ جماليات“، ”شاهه جي شاعريءَ جو جديد مطالعو“ ۽ ”جماليات تنقيدي جائزو“ سندس ساراهه لائق ڪم آهن. هن وقت تائين شاهه لطيف تي تحقيق ۽ تنقيد حوالي سان جيڪو ذڪر جوڳو ۽ ڪجهه معياري ڪم ٿيو آهي، ان فهرست ۾ ڊاڪٽر شير جو نالو شمار ڪري سگهجي ٿو.
ڊاڪٽر شير تخليق، تحقيق ۽ تنقيد جي حوالي سان مختلف موضوعن تي ڳچ ڪم ڪيو آهي. هن شاعري به ڪئي آهي ته، اڀياسي مضمون، تجزيا ۽ تنقيدي ليک به لکيا آهن، پر هن جي ڪم جو خاص محور ۽ مرڪز ’شاهه، ان جي شاعري ۽ جماليات‘ رهيو آهي.
هي مقالو ’درد جو جمال ۽ شاهه وٽ ان جو تصور“ سندس ٿيسز مان ورتل آهي. هن مقالي ۾ ڊاڪٽر صاحب جماليات ۽ درد جي اصطلاحن جي پنهنجي بصيرت ۽ مختلف عالمن جي راين جي روشنيءَ ۾ مناسب وضاحت ۽ تشريح کان پوءِ ’درد‘ کي خوشيءَ کان وڌيڪ جٽادار ۽ گهرو اثر ڇڏيندڙ اهڙي صداقت سمجهي ٿو، جيڪا انساني حواسن تي نه صرف تمام گهڻو اثر ڇڏي ٿي، پر درد جي ان اثر ۽ نتيجي ۾ ماڻهو ٽُٽڻ کان پوءِ ان مان سگهه ۽ سُرت به ماڻي ٿو.
ڊاڪٽر شير پنهنجي مقالي ۾ شاهه جي درد جي فلسفي تي پڻ مدلل ۽ تخليقي انداز سان ڳالهايو ۽ ان جي فڪر جي گهراين کي فصيح ۽ سليس نموني بيان ۽ اظهار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ان سموري بحث جو ماحاصل سندس ئي لفظن ۾ هي آهي ته: ”ڀٽائي وٽ درد جو تصور موهيندڙ ۽ پرڪشش آهي. هن جي سموري شاعري ڪنهن اهڙي آفاقي درد جو اولڙو محسوس ٿئي ٿو، جيڪو ڪٿي به سندس ذاتي درد محسوس نه ٿو ٿئي، ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي داخليت جي درد کي جنهن اونهي ۽ ’سئوفٽ‘ انداز سان بيان ڪري ٿو، اهو نه رڳو وڻندڙ ٿي پوي بلڪه ان ۾ راحت جو هڪ عجيب جهان سموئجندي محسوس ٿئي ٿو“.
شير مهراڻي هن مقالي ۾ نه رڳو تحقيق ۽ تنقيد جي جديد معيارن کي سامهون رکيو آهي، پر موضوع سان لاڳاپو رکندڙ شاهه جي شعرن جي مناسب چونڊ ڪري، انهن جي جامع ۽ تخليقي تشريح پڻ ڪئي آهي، جيڪا تفهيم توڙي تاثر جي لحاظ کان موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي.
[b]شاهه جي شاعريءَ ۾ درد ــ هڪ گھڻ رخو اڀياس ــ ڊاڪٽر احسان دانش
[/b]
ڊاڪٽر احسان دانش ’شاهه شناسيءَ‘ جي حوالي سان پنهنجو هڪ انفرادي حوالو ۽ حيثيت رکندڙ محقق آهي. لطيف هُن جي تحقيق ۽ مطالعي جو فقط محور ئي نه آهي، پر هن جي فڪر، سوچ، سُرت، آدرش، احساس ۽ خود زندگيءَ جو محور ۽ مرڪز رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو هُن ’شاهه لطيف جي شاعريءَ جو سماجي ڪارج‘ جهڙي اهم موضوع تي پي ايڇ ڊي ڪري، اهو ثابت ڪيو آهي ته، هو شاهه جو عملي ۽ علمي، ٻنهي طرح سان طالب ۽ عاشق آهي ۽ لطيف هن جي طلب ۽ تشنگيءَ لاءِ ’محبوب ۽ مطلوب‘ جيان آهي.
ڊاڪٽر احسان، شاهه جي سُڄاڻ پارکوءَ سان گڏوگڏ نرمل شاعر، سٺو ڪهاڻيڪار، نقاد، معلم، ريڊيو ڪمپيئر ۽ انهن سڀني کان وڏي ڳالهه اها ته، هو اندر جو اُجرو ۽ پنهنجي مزاج ۾ هڪ معصوم ماڻهو آهي.
احسان دانش جي تخليقي ۽ تحقيقي کاتي ۾ اڌ ڊزن کان مٿي ڪتابن جو انگ آهي، جن ۾ سندس ڪهاڻين جو ڳٽڪو، ’بي سڪون خواب جو سچ‘، شعري مجموعو، ’لفظن جي خوشبو‘، ٽي ترتيب ڏنل ڪتاب، ’لاڙڪاڻو ــ تاريخي ۽ تحقيقي مطالعو‘، ’ويل نه وسريام‘، ’سنڌو سڀيتا جو عظيم ورثو ــ موهن جو دڙو‘ وغيره شامل آهن، جن جي پنهنجي اهميت ۽ افاديت آهي، پر منهنجي ذاتي راءِ آهي ته، احسان جو شاهه تي ڊاڪٽريٽ وارو مقالو پنهنجي نوع جو نرالو ڪم آهي.
ڊاڪٽر احسان دانش جو هي مقالو، ’شاهه جي شاعريءَ ۾ درد ــ هڪ گهڻ رخو اڀياس‘ پڻ هُن جي شاهه فهمي جي تحقيقي ۽ تنقيدي شعور جو عڪاس ۽ آئينه دار آهي. مقالي ۾ هن جنهن جفاڪشي ۽ دلجمعي سان ان جو تاڃي پيٽو جوڙي، درد جي گهڻ پهلوئي تشريح ڪئي ۽ شاهه جي شاعريءَ جي درد جي فلسفي کي فڪري، سماجي، نفسياتي ۽ وسيع احساساتي تناظر ۾ سمجهڻ ۽ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، اها سچ ته قابلِ تحسين آهي.
هو شاهه جي درد جي فڪر تي ڳالهائيندي پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو، ”ڀٽائي جو ڪلام پڙهڻ سان اسان کي درد جون سوين صورتون نظر اينديون. ڪٿي غم جي اها ڪيفيت انسان کي دل شڪستو ۽ ڪمزور ڪندي نظر ايندي، ته ڪٿي سور ئي سگھ محسوس ٿيندو ۽ منجھانئس نرالي لذت ۽ ساءُ ايندو. ڪٿي اها ڪيفيت فنا جي واديءَ تائين پهچائيندي معلوم ٿيندي ته، ڪٿي وري ان ۾ زندگيءَ جي رمق اوتيل هوندي. ائين ڀٽائي وٽ ڪڏهن دک دلاسو بڻجي اچي ٿو ته، ڪڏهن رڃ جي رفاقت جو احساس ڏياري ٿو“.
احسان پنهنجي مقالي ۾ شاهه جي درد جي فلسفي جي مجموعي اڀياس کان پوءِ نتيجو اهو ڪڍي ٿو ته، لطيف جي درد جو فڪر خيالي نه، پر زندگيءَ سان لاڳاپيل آهي ۽ اهو سيکاري ٿو ته، جيڪڏهن من ۾ محبوب جي محبت آهي ته، ڏُکَ ماڻهوءَ لاءِ ڏک نه، پر ڏڍ ۽ سينگار بڻجي پون ٿا.
[b]شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ درد جو جمال ــ ڊاڪٽر فياض لطيف
[/b]
هي مقالو راقم جو آهي، انهيءَ ڪري ان تي ڪنهن راءِ ۽ تبصري جو حق، هر لحاظ سان پڙهندڙ جو آهي، ڇو ته ڪنهن به تحرير ۽ تخليق جي حقيقي منصفن مان هڪ منصف ’قاري‘ به هجي ٿو. توڙي جو جديد دؤر ۾ پڙهندڙ بدران ’متن ۽ مواد‘ جي پنهنجي معنى، حيثيت ۽ انفرادي وقعت جو تصور پڻ موجود آهي، جيڪو ڌيان ڇڪائيندڙ آهي، پر ذاتي طور تي آءٌ ’پڙهندڙ‘ کي ان حوالي سان ’هڪ حيثيت ۽ اهميت‘ جو حامل سمجهان ٿو، تنهنڪري پنهنجي مقالي تي راءِ بدران هتي صرف ان جو تت پيش ڪجي ٿو، جيئن پڙهندڙ ’ڪَڻي مان کرار جي پرک‘ مترادف ان بابت ڪا راءِ جوڙي ۽ پاڻ ۾، ان جي وڌيڪ ۽ مڪمل مطالعي لاءِ تشنگي محسوس ڪري سگهن.
”درد ڪنهن لاءِ اذيت ۽ عذاب آهي، ته ڪنهن لاءِ راحت ۽ سڪون. ڪنهن لاءِ روح جو روڳ آهي، ته ڪنهن لاءِ اندر جي اوجر جو سبب. درد کي ڪو جسم ۽ جان جي ڪرب سان لاڳاپي، ان جي مسلسل ڀوڳنا ڀوڳي ۽ پڇتائي ٿو، ته ڪوئي ان کي شعوري سطح تي محسوس ڪري، ان مان قرار ۽ بي قراري جا احساس ماڻي ٿو. شاهه جي درد جو فڪر ۽ فلسفو ٻين جي ’فلسفهِ درد‘ کان نه رڳو مختلف آهي، پر اهو منفرد ۽ نرالو به آهي، ڇو ته اهو زندگيءَ جي فطري سچائين ۽ سُندرتائن جي حقيقي نمائندگي ڪري ٿو. لطيف، درد کي ٽن مرحلن ۾ تقسيم ڪري ٿو. پهرين مرحلي ۾ درد کي پَچڻ، پَڄرڻ ۽ ٻاهر ٻاڦ نه ڪڍڻ جي سچائي سمجهي ٿو. سندس خيال موجب، اندر ۾ درد جيترو اونهو سانڍبو ۽ سانڀبو، اوترو ماڻهو سُچيت ۽ سگهارو ٿيندو. ٻي مرحلي ۾ هن لاءِ درد، جدوجهد ۽ جستجوءَ جو اهڃاڻ آهن. هُن لاءِ منزل تي پهچڻ کان وڌيڪ اهم ’ڳولا ۽ پرينءَ جو ڳاراڻو‘ آهي. ٽين مرحلي تي درد نه رڳو فرد کي سور جي آڙاهه ۾ پچائي ۽ رَچائي ڪُندن بڻائي ڇڏي ٿو، پر هن مرحلي تي ماڻهوءَ جي ٽرانسفارميشن ٿئي ٿي ۽ هو طالب بدران خود مطلوب بڻجي وڃي ٿو.
مجموعي طرح لطيف جي شاعريءَ ۾، دردَ تعميري سگهه ۽ تخليقي سُرت آڇيندڙ اهڙي صداقت آهن، جيڪي ’ماڻهوءَ‘ کي زندگيءَ جي مختلف آزمائشي مرحلن مان اُڪاري، ان جي گهڻ پاسائين تربيت ۽ تڪميل ڪري، کيس انيڪ تجربن ۽ مشاهدن جو شعور بخشي، اُن کي ’پَچڻ ۽ پَڄرڻ‘ جو سبق سمجهائڻ سان گڏوگڏ، ’پَڄي پَچرڻ‘ ۽ ’پَڄري پَچڻ“ جو لاثاني هنر پڻ سيکارن ٿا. شاهه جي شاعريءَ ۾ ’دردَ‘ وڏي فڪري وٿ آهن، جيڪي انسان کي هر وک ۽ گام تي احساساتي ڏڍ ۽ آٿت آڇڻ کان علاوه زندگيءَ جي آدرشي جدوجهد ۾ سندس رهبر ۽ رهنما بڻجي کيس پنهنجي مقصد ۽ منزل تي رَسائڻ جو ڪردار پڻ ادا ڪن ٿا“.
[b]شاهه جي شاعريءَ ۾ درد جو ڪارج ــ ڊاڪٽر شازيه سفير
[/b]
سنڌ ۾ مرد سرجڻهارن جي نسبت عورت ليکڪائن جو تعداد نه رڳو محدود ۽ مختصر آهي، پر خاص ڪري تحقيق ۽ تنقيد جي شعبن ۾ انهن جي موجودگي ۽ شموليت ’اَٽي ۾ لوڻ برابر‘ نظر اچي ٿي. دنيا ۾ عورت پنهنجي صلاحيتن ۽ ڪردار سان ثابت ڪيو آهي ته، اها زندگيءَ جي هر ميدان ۾ سرخرو ۽ ثابت قدم رهي، پنهنجي قابليت ۽ تخليقي قوت سان هر ’ناممڪن‘ کي ’ممڪن‘ بڻائي سگهي ٿي.
ڊاڪٽر شازيه سفير هڪ باصلاحيت ۽ سنجيده خاتون آهي. پاڻ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ سنڌي جي استاد هجڻ سان گڏ هڪ سُچيت قلمڪار ۽ سُڄاڻ محقق آهي. هن جا تخليقي ۽ تحقيقي مقالا / مضمون مختلف ريسرچ جرنلس ۾ شايع ٿيندا رهن ٿا. ان کان علاوه ٻولي ۽ گرامر جي حوالي سان سنڌي لئنگئيج اٿارٽي پاران سندس هڪ ڪتاب، ’سنڌي ٻوليءَ ۾ گرامر نويسيءَ جي ارتقا‘ پڻ ڇپيو آهي، جنهن مان هن جي لسانيات ۽ تحقيق جي شعبن سان چڱي نسبت ۽ دلچسپيءَ جو پتو پوي ٿو.
ڊاڪٽر صاحبه جي مذڪوره مقالي ۾ لاڀائتي معلومات جي اُپٽار ۽ متوازن تجزيي جا گڻ ملن ٿا. هوءَ طوالت بدران اختصار سان درد بابت مختلف عالمن ۽ اَڪابرن جو نقطه نظر پيش ڪندي، شاهه جي درد جو تت پنهنجن لفظن ۾ هن ريت بيان ڪري ٿي، ”درد ۽ سور انسان جي اندر کي ائين اُجرو ڪن ٿا، جيئن سون کي باهه، باهه نه هجي ته سون خالص نه ٿئي. ساڳيءَ طرح رت پت جو پُتلو، ’انسان‘ تڏهن ٿو بڻجي، جڏهن ڏکن جي بٺيءَ مان پچي تيار ٿي نڪري ٿو.“
مجموعي طور ڊاڪٽر شازيه جو مقالو، شاهه جي درد جي فلسفي جي، اختصار ۾، چڱي تصوير پيش ڪري ٿو، پر جيڪڏهن ان ۾ چِٽائي ۽ تجزيي جا ڪجهه سوايا عڪس هجن ها ته، اهو اڃا وڌيڪ پُرتاثر ۽ تازگي ڀريو محسوس ٿئي ها.
[b]شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ ڏکن ڏانهن رويو ــ منير چانڊيو
[/b]
سنڌ ۾ منير چانڊيو جو شمار، انهن نوجوان ’فڪشن رائيٽرس‘ ۾ ٿئي ٿو، جن پنهنجي صلاحيت، سيبتائي ۽ تخليقي سگهه جي بنياد تي سنڌي ادب ۾ جوڳي جاءِ جوڙي ۽ ٿوري وقت ۾ وڏو نانءُ ۽ ناموس ڪمايو آهي.
منير جي ادب ۾ پهرين ’انٽري‘ سنڌ يونيورسٽيءَ جي پسمنظر ۾ لکيل سندس ناول، ’ڪيف ڌاران ڪوءِ‘ سان ٿي، جنهن کيس سنڌي ادبي حلقن ۾ سگهاري سڃاڻپ بخشي ۽ ان ناول سبب هن جو ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ وڏو ناماچار ٿيو. جنهن کان پوءِ ساڳي ناول جي ٻي ڪڙي، ’تو پُڄاڻان‘ جي سِري سان پڌري ٿي ۽ تازو ئي ان سلسلي جي ٽين ڪڙيءَ طور سندس ناول، ’بُري هن ڀنڀور ۾‘ جي نالي سان منظر عام تي آيو آهي، جنهن سان منير جو، ناولن جي ’ٽريالاجي‘ جي ليکڪ طور هڪ نئون تعارف اُڀري سامهون آيو آهي.
منير چانڊيو هڪ سُچيت اديب ۽ ناول نگار طور ته پنهنجي هڪ منفرد سڃاڻپ رکي ٿو، پر هن مقالي، ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ ڏکن ڏانهن رويو“ جي مطالعي کان پوءِ مون سميت ٻين ڪيترن سڄاڻ دوستن وٽ، هن جو هڪ محقق طور نئون حوالو سامهون آيو آهي. خبر ناهي هن کان اڳ ان سلسلي ۾ منير ڪيترو ڪم ڪيو آهي، پر هي مقالو سندس تنقيدي شعوري جي آشنائيءَ سان گڏ محققانه خوبين جي چڱي جهلڪ پيش ڪري ٿو.
هن مقالي ۾ منير، نه رڳو ناميارن عالمن جا موضوع سان لاڳاپيل تز حوالا ڪتب آڻيندي پنهنجي تجزياتي فهم جا جوهر ڏيکاريا آهن، پر شاهه جي شعرن جي پڻ سهڻي ۽ سيبائتي سان شرح پڻ ڪئي آهي، جيڪا پڙهڻ ۽ پُرجهڻ سان تعلق رکي ٿي. اميد ته هو ان ڪم کي اڳتي به جاري رکندو ۽ ان ۾ اڃا وڌيڪ سنجيدگي ۽ سُچيتائي جو مظاهرو ڪندو.
[b]غم جو فلسفو ۽ ’سُر رپ‘ ــ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو
[/b]
سنڌي ادب جو آڪاش، جن عالمن ۽ اديبن جي ڪردار ۽ ڪم جي جوت سان منور آهي، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو ان ڪهڪشان جو هڪ اهم ۽ نمايان ستارو آهي. هن سنڌي ادب تي جيڪي ڀال ڀلايا آهن ۽ ان کي پنهنجي علمي ۽ ادبي خزاني سان مالا مال ڪيو آهي، اهو ڪنهن کان ڳُجهه ڪو نه آهي. هو هڪ اهڙو پورهيت ليکڪ ۽ هر ڪاريو محقق هو، جنهن سڄي ڄمار سنڌي ادب جي اؤسر، تخليق ۽ ترويج ۾ پنهنجو علمي ۽ عملي ڪردار ڀرپور نموني سان نڀايو ۽ ادا ڪيو آهي.
ڊاڪٽر صاحب تخليق، ترتيب، تنقيد ۽ تحقيق جي ڪمن کان وٺي ترجمي، تلخيص، ادبي تاريخ، سوانح نگاري، سوانح حيات، خاڪا نگاري ۽ سفرنامه نگاري تائين جا سمورا علمي ۽ ادبي ڪم برجستگي ۽ پوري ذميواريءَ سان ڪيا آهن. هن جو علمي ۽ ادبي پورهيو ايترو گھڻو ۽ گھڻ رخو آهي، جنهن جو ذڪر سندس هن مختصر تعارف ۽ تبصري ۾ ممڪن نه آهي. ٿوري ۾ ائين چئجي ته هو اهڙو سُڄاڻ ليکڪ ۽ سُچيت عالم آهي، جنهن پوري زندگي پورهيو ڪري، سنڌي ادب جي زنبيل کي اهڙن هيرن ۽ جواهر سان ڏٽي، ان کي ايترو امير ۽ آسودو ڪيو آهي، جو ان جي صحيح سار سنڀال ٿي ته، اها ڪڏهن به مفلس ڪو نه ٿيندي.
ڊاڪٽر عبدالجبار جو شاهه جي غم جي فلسفي تي، ’سُر رپ‘ جي پسمنظر ۾ لکيل هي مقالو انتهائي اهم ۽ ڪارائتو آهي. ڊاڪٽر صاحب هن مقالي ۾ مختلف مفڪرن ۽ سرجڻهارن جي مفيد حوالن آڌار ۽ شاهه جي بيتن جي روشنيءَ ۾، درد ۽ ان جي مختلف روپن ۽ رنگن تي جوڳو بحث ڪري، لطيف جي درد جي فڪر جا نوان ۽ ڌيان ڇڪائيندڙ نقطا نروار ڪيا آهن. سندس تجزيي موجب: ”شاهه صاحب ’سُر رپ‘ جي پهرئين بيت ۾’گوندر‘ لفظ هڪ وسيع معنيٰ ۾ ڪم آندو آهي، جيڪو درد و غم، رنج و محن جو انتهائي درجو ظاهر ڪري ٿو. ڀٽائي ان سُر ۾ درد جو سربستو بيان ٽن لفظن، ’گوندر ڪيو غرق‘ ۾ بيان ڪري ڇڏيو آهي“.
انهن ٽن لفظن،’گوندر ڪيو غرق‘ جي تهداري ۽ ڳوڙهائيءَ جي، جيڪا ڊاڪٽر جوڻيجي خوبصورتي سان کول ۽ تشريح ڪئي آهي، اها پڙهڻ ۽ هينئين سان هنڊائڻ جهڙي آهي.
[b]’سُر رپ‘ ۾ درد ۽ سور سان لاڳاپيل تشبيهن جو استعمال ــ مير محمد پيرزادو
[/b]
مير محمد پيرزادي جو سنڌ ۾ هڪڙو تعارف سُڄاڻ ۽ سيبتي شاعر جو آهي. خاص ڪري هن جو گيت، جيڪو محاڪاتي حُسناڪين سان مالامال، جمالياتي نُدرتن سان ٽمٽار، احساس جي فطري نرملتائن ۽ نزاڪتن سان ڏٽيل ۽ فني سندرتائن جي رس ۽ رنگيني سان ڀريل هوندو آهي، اهو سندس سڃاڻپ جو هڪ اضافي ۽ سگهارو حوالو آهي.
مير محمد جو سنڌي شاعريءَ ۾ ته پنهنجو هڪ منفرد اسلوب ۽ انداز آهي، جنهن جي بنياد تي هُن جي هڪ ڌار سڃاڻپ ۽ حيثيت آهي، پر نثر ۾ پڻ هُن تخليق، تنقيد ۽ تجزيي جي حوالي سان ساراهه جوڳو ڪم ڪيو آهي. ڪجهه ڪتابن جي مهاڳن سان گڏوگڏ چند مقالا ۽ مضمون، جيڪي منهنجي مطالعي هيٺ رهيا آهن، انهن مان سندس تخليقي پختگي، فڪري سگهه، تنقيدي شعور ۽ جديد تحقيقي لاڙن جي سُڄاڻيءَ جي سُڌ پوي ٿي.
سندس مقالو،’سُر رپ‘ ۾ درد ۽ سور سان لاڳاپيل تشبيهن جو استعمال‘ هڪ اهڙو اهم ليک آهي، جنهن ۾ هن شاهه جي شاعريءَ جي فني ۽ جمالياتي اڀياس سان گڏوگڏ سندس شاعريءَ جي فڪري پهلوئن ۽ خاص طرح سان درد جي ڪيفيتن جو تمام گھڻي مهارت ۽ فنائتي انداز سان ڇيد ڪيو آهي. هو پنهنجي مقالي ۾ تشبيهه جي تشريح ۽ ان جي اصطلاحي پهلوئن جي پچار ڪندي لکي ٿو: ”’تشبيهه‘ لفظ ’شبيهه‘ مان جُڙيل آهي، يعني: شڪل شبيهه ۾ هڪجهڙائي رکندڙ ٻي ڪا شيءِ، جنهن جي خيال اچڻ سان اصل شيءِ ياد به اچي وڃي ته، ان جا اثر به محسوس ٿيڻ لڳن. جيئن خوشبوءِ، بدبوءِ، ڏک، سُک، ٿڌڪار، گرمي، سٺو آواز، رڙيون، ڪوڙو، مِٺو، سهڻو، ڪوجهو وغيره. تشبيهه هوبهو هڪجهڙي سان ڏئي اصل شيءِ ذهن تي آڻبي آهي، پر اصل شيءِ جي تشبيهه ڏئي ان کي ساراهبو آهي. ڪنهن وڌيڪ ڪوڙيءَ يا وڌيڪ مِٺيءَ شيءِ سان ڀيٽي ۽ ان جي اصل ڪيفيت ۾ شدت پيدا ڪري سگهبي آهي“.
جنهن کان پوءِ هڪ تسلسل ۽ تُز تجريي سان، هو ڀٽائي جي درد سان سُٻنڌي تشبيهن جهڙوڪ ’نهائين ۽ نينهن، هينئڙي ۽ کوهيءَ نار، گوني ۽ گوني ــ پرين پٽائين گج جيئن، هينئڙو واٽ ــ ورک جي، جيئن سو تئي ترو ــ کامي کوريءَ وچ ۾، هينئڙو اوٺي وڳ جيئن‘ وغيره جو، جهڙي نموني سان اڀياس ڪري ۽ انهن مان مختلف درد جي ڪيفيتن جو احساس عيان ڪري ٿو، اهو سندس شاعراڻي ڏات ۽ ڏانوَ جي ڏِک ته ڏي ئي ٿو، پر سندس سگهاري تنقيدي شعور ۽ سُچيت تحقيقي حِس جي گواهي پڻ ڏئي ٿو.
[b]شاهه جي ’سُر رپ‘ ۾دردن ۽ سورن جو مذڪور ــ عطاءُ الله بخاري
[/b]
علم ۽ ادب جي دنيا، اهڙي دنيا آهي، جنهن ۾ ’مقدار‘ بدران ’معيار‘ جي اهميت ۽ وقعت هوندي آهي. مقدار ڪيترو به جهجهو هجي، جيڪڏهن ان جو ڪو ڪارج نه آهي، ته اهو اجايو ۽ عبث آهي، پر جيڪڏهن ڪائي تخليق ۽ تحرير مختصر آهي، پر معياري آهي، ته ان جي ئي افاديت ۽ اهميت هجي ٿي.
عطا الله بخاري جو نالو ادب ۾ توڙي جو ايڏو معروف نه آهي، پر اهو بنهه نئون به ڪونهي. اهو ضروري ناهي ته سڀني معروف نالن جو ڪم معياري به هجي. ڪيترن ئي غير معروف ماڻهن جو ڪم، گهڻن معروف ماڻهن جي ڪم کان وڌيڪ معياري ۽ معتبر هوندو آهي.
بخاري صاحب جو مقالو سندس سجاڳ سُرت، پختي شعور ۽ تنقيدي پرک جو ڏسُ ڏئي ٿو. هن مقالي ۾ هُن خاص طرح سان شاهه جي ’سُر رپ‘ جو لفظن جي لغوي ڇيد ذريعي اڀياس ڪري، انهن مان درد جي احساساتي ڪيفيتن جي تفهيم ۽ تشريح ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جيڪا هڪ لحاظ کان نه رڳو منفرد آهي، پر اها مطلب ۽ معنى جا نوان انڪشاف پڻ اڳيان کڻي اچي ٿي.
هو پنهنجي مقالي ۾ شاهه جي لفظن ۾ موجود معنوي حسُناڪين ۽ حقيقتن جا پرياڻ پرکيندي لکي ٿو،” لطيف غم لاءِ ’گوندر‘ لفظ استعمال ڪيو آهي ۽ گوندر جي شدت ڏيکارڻ لاءِ هُن جيڪو اندازِ بيان اختيار ڪيو آهي، جيڪي لفظ چونڊيا آهن، اهو سندس ئي ورثو آهي. شاهه سائين سورن جي بيان ڪرڻ لاءِ لفظن سان تصويرون ٺاهيون آهن، جيڪي ڏسي سگهجن ٿيون: ڀٽائي تشبيهون، مثال ۽ انهن لاءِ استعمال ٿيندڙ لفظ روزمره جي زندگيءَ مان ورتا آهن ۽ سندس بيان ڀرپور ۽ عام فهم آهي“.
عطا الله بخاري جو مقالو مجموعي طرح تحقيق جون تقاضائون پوريون ڪندڙ ۽ شاهه جي شاعري جي تفهيم ۽ تشريح جي حوالي سان نواڻ ۽ تازگيءَ جو احساس آڇيندڙ آهي.
[b]سسئيءَ جي سور ڪهاڻي ــ شاهه لطيف جي زباني ــ ڊاڪٽر عنايت حسين لغاري
[/b]
ڊاڪٽر عنايت حسين لغاري جو تعلق درس و تدريس سان آهي. هو وفاقي اردو يونيورسٽي ڪراچيءَ ۾ سنڌي جي استاد جي حيثيت سان ڳچ عرصي کان خدمتون سرانجام ڏئي رهيو آهي. ادب ۽ تحقيق سان هُن جو سُٻنڌ سالن کان آهي. هن تخليق، ترتيب ۽ تحقيق جي حوالي سان ذڪر جوڳو ڪم ڪيو آهي. هُن مختلف موضوعن تي لکڻ سان گڏوگڏ شاهه جي شاعريءَ جي فڪر ۽ فلسفي تي پنهنجا ويچار ونڊڻ ۽ لطيف جي پيغام کي ٻين تائين پهچائڻ لاءِ پنهنجو ڪردار پئي ادا ڪيو آهي.
ڊاڪٽر لغاري جو هي مقالو خاص طرح ’سُر سسئي‘ تي لکيل آهي، جنهن ۾ هُن سسئي جي دردن ۽ سورن جي ڪٿا ۽ ڪهاڻي، شاهه جي شعرن جي زباني بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
شاهه جي سورمين ۾ ’سسئي‘ اها واحد سورمي آهي، جنهن تي لطيف پنج سُر سِرجيا آهن. سسئي جو ڪردار ’جدوجهد، وفا، خود ارپنا‘ جي علامت سان گڏوگڏ سراپا ’درد ۽ سور‘ جو اهڃاڻ آهي. هوءَ پنهونءَ پُڄاڻان جهڙي نمونيءَ سان دردن جي درياهه ۽ سورن جي آڙاهه ۾ ٻُڏي، اُپڙي، سڙي، پچي ۽ پڄري ٿي، ۽ پنهونءَ کي پَسڻ ۽ پائڻ لاءِ جهنگ جهر، پٿرن ۽ پهاڙن جا پنڌ ڏوري، صحرا ۽ سڃ جهاڳي ٿي، اها سڄي روئداد لطيف جنهن رقعت انداز ۽ پيڙا جي پيرايي ۾ پيش ڪئي آهي، ان کي پَسي ۽ پڙهي هڪ حساس ماڻهوءَ جي جسم کان روح تائين لونءَ ڪانڊارجي وڃي ٿي ۽ هو خود به سسئي سان گڏ اهي پيڙائون ڀوڳيندي ۽ پاڻ پٿريلا پنڌ ڪندي محسوس ڪري ٿو.
لطيف، سسئي جي سورن جو رڳو راوي ئي ناهي، پر هم سفر ۽ هم غم به آهي. ڊاڪٽر عنايت ان حوالي سان پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو: ”حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ سسئيءَ جي ترجماني اهڙي طريقي سان ڪئي آهي، جو ائين محسوس ٿئي ٿو ته، ڄڻ شاهه صاحب سسئيءَ سان گڏ هو ۽ ڏيرن جي ڏِنگائين، جبل جي ڏکين ۽ ڏنگين واٽن کي ڏٺائين ٿي“.
ڊاڪٽر صاحب پنهنجي مقالي ۾، سُر سسئي مان درد جي ترجماني ڪندڙ ڪجهه چونڊ بيت کڻي، سسئي جي گهڻ ڪيفيتي درد جي چڱي تشريح ۽ وضاحت ڪئي آهي، جيڪا پنهنجي طور تي پڙهندڙ تي هڪ تاثر سان گڏ هڪ اڻ لکي تشنگي جو احساس پڻ ڇڏي ٿي.
[b]’سُر ڪوهياريءَ‘ ۾ ڏک جو فلسفو ــ ڊاڪٽر محمد ’مارو‘ خشڪ
[/b]
ڊاڪٽر مارو خشڪ جو شمار اُڀرندڙ ۽ سُڄاڻ محققن ۾ ٿئي ٿو. هن سنڌ يونيورسٽيءَ مان تازو پي ايڇ ڊي ڪئي آهي. حقيقت ۾ پي ايڇ ڊي جو سفر ’سکيا ۽ تربيت‘ جو سفر هوندو آهي، جيڪو هڪ موڙ تي علم ۽ عمل جي مختلف تجربن مان گذري هڪ حوالي سان ’تڪميل‘ تي رَسندو آهي ۽ اها تڪميل ڪنهن به طور تي ’حتمي‘ نه هوندي آهي، پر سچ اهو آهي ته هڪ محقق جي اصل ڪم جي ابتدا، پي ايڇ ڊي کان پوءِ ئي ٿيندي آهي، ڇو ته سکيا ۽ تربيت جي تجربن ۾ رچڻ ۽ پچڻ کان پوءِ ماڻهو جا اصل فڪري ۽ تخليقي رنگ اُسري ۽ نِسري سگهندا آهن.
ڊاڪٽر مارو جو مقالو، ’سُر ڪوهياري ۾ ڏک جو فلسفو‘، جيئن ان جي عنوان مان ئي پڌرو آهي ته، اهو سسئي جي حوالي سان آهي. سسئي، پنهون پويان ’ڪوهن‘ (جبلن) جا پنڌ به ڪيا هئا، انهيءَ ڪري کيس ’ڪوهياري‘ به ڪوٺيندا آهن. مارو پنهنجي مقالي ۾ لفظ’ڪوهه‘ جي وضاحت ۽ ان جي سسئي سان نسبت کي هن طرح بيان ڪري ٿو: ” ’ڪوهه‘ لفظ جي معنيٰ آهي جبل، انهيءَ مان معلوم ٿئي ٿو ته، هي سُر جابلو ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي تي رَچيل آهي. هن سُر ۾، سسئي جي ڏونگرن ڏورڻ، ٽَڪر ٽاڪڻ ۽ پهاڙن جي پنڌ جو بيان ۽ ڏونگرن جي ڏکن ۽ ڏاکڙن جو احوال ڏنل آهي، انهيءَ لحاظ کان، اهو نالو مٿس رکيل لڳي ٿو“.
ان وضاحت بعد مارو خشڪ شاهه جي شاعريءَ مان سسئي جي سورن ۽ پورن کي پَسائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن ۾ هو گهڻي حد تائين ڪامياب ويو آهي، پر هن جيڪي 6 نقطا مقرر ڪري، انهن جي آڌار تي سور جي مختلف ڪيفيتن کي بيان ڪري، انهن جو ڇيد ڪيو آهي، سي دراصل هن جا پنهنجا نه، پر رسول بخش پليجي جا آهن، جن کي هن بنا ڪنهن چٽي وضاحت ۽ حوالي جي پنهنجايو آهي، جيڪڏهن هو ان جي ڪا وضاحت ڪري، انهن کي آڌار بڻائي ها ته، ڏاڍو بهتر ٿئي ها. بهرڪيف ان ننڍڙي اوڻائيءَ باوجود ڊاڪٽر مارو خشڪ جو مقالو، عنوان جو چڱو احاطو ڪري ۽ سسئي جي سورن جو اثرائتو عڪس پيش ڪري ٿو.
[b]’سُر ڪوهياري‘ ۾ ڏکن ۽ سورن جون ڪيفيتون ــ سيف الله خالد يوسفاڻي
[/b]
سيف الله خالد جو تعلق سنڌ جي هڪ مشهور علمي ۽ ادبي گهراڻي سان آهي، جيڪو ’يوسفاڻي گهراڻي‘ طور پوري سنڌ ۾ ڄاتو ۽ سُڃاتو وڃي ٿو. خالد، اسد جمال جو ننڍو ڀاءُ ۽ معروف لطيف شناس معمور يوسفاڻيءَ جو فرزند آهي. هن گهراڻي جون ادبي خدمتون ساراهه لائق آهن، خاص طرح لطيف جي شاعريءَ جي فن ۽ فڪر جي ترويج ۽ تشريح جي سلسلي ۾ اسد جمال ۽ معمور يوسفاڻي جو ڪم قابلِ داد آهي ۽ هو ان لاءِ جس لهڻن.
سيف الله به سندن تسلسل آهي. هو هن مقالي ۾ جنهن سنجيدگي ۽ سُچيتائي سان پنهنجي ڳالهه واضح ۽ چٽائي سان ڪري، ان لاءِ ساکائتي ۽ سڄاڻ نقادن ۽ عالمن جا حوالا پيش ڪري ٿو، ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته، چڻنگ ڀلي ننڍڙي ئي هجي، پر اها بلا آخر ڀڀڙ ڀڙڪائي، وڏي روشني کي جنم ڏئي سگهندي آهي.
سيف پنهنجي هن مقالي ۾ سسئيءَ جي سورن جي چُرند پُرندڙ ڪيترن ئي زندهه عڪسن جي احساساتي تصوير پيش ڪرڻ کان پوءِ، لطيف جي شاعريءَ ۾ درد جي ڪيفيتن ۽ شاهه جي عظمت جي حوالي سان پنهنجي راءِ جو اظهار هن ريت ڪري: ”شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي لازوال ڪلام وسيلي ’سُر ڪوهياريءَ‘ ۾ سسئي جي حوالي سان ڏکن ۽ سورن جون جيڪي ڪيفيتون ۽ حالتون بيان ڪيون آهن، انهن کي پڙهڻ سان ايئن ٿو محسوس ٿئي ڄڻ پڙهندڙ خود درد جي ان اڻ کٽ سمنڊ ۾ غوطا کائي رهيو آهي. اها ئي لطيف جي ڪلام جي خوبصورتي ۽ ڪمال آهي، جنهن کيس دنيا جي مِڙني شاعرن کان مٿاهون مقام بخشيو آهي“.
مجموعي طور سندس مقالو شاهه جي درد جي فڪر ۽ فلسفي تي چڱي روشني وجهي ٿو. هن مقالي کي سسئي جي سورن ۽ دردن جي ڪيفيتن جي پيشڪش جي لحاظ سان هڪ سُٺي ڪوشش چئي سگهجي ٿو.
[b]’سُر سامونڊي‘ ۾درد جون ڪيفيتون ــ نصرالله ناصر
[/b]
شاهه جو ’سُر سامونڊي‘ پنهنجي معنوي ۽ فڪري مانڊاڻ توڙي احساساتي تاثر ۾ وڏي سوز و گُداز وارو ’سُر‘ آهي. هڪ طرف ان ۾ انيڪ انساني ڪيفيتن ۽ احساسن جو درد سامونڊي ويرين وانگر اُٿلي رهيو آهي، ته ٻي طرف ڀٽائي پنهنجي فن جي ڪمال ڪاريگريءَ سان انهن ڪيفيتن ۽ احساسن کي اهڙي طرح ٻيهر تخليق ڪيو آهي، جو اهي لفظي عڪسن جي آئيني ۾ زنده ۽ متحرڪ صورت سان اُڀري سامهون اچن ٿا.
خاص طور تي سامونڊي وڻڪارن، جن کي لطيف ’کاري کيڙائو‘ سڏيو آهي، جو بحري سفر، انهن جا ڏک ۽ ڏاکيڙا، ۽ پويان سندن اوسيئڙي جي آڳ ۽ اڪيلائي جي درد جي آڙاهه ۾، پچندڙ ۽ پڄرندڙ وَنين جا وجود، انهن جي آهن ۽ دانهن جا درد ڀريا جذباتي عڪس ايترا ته جاندار ۽ لونءَ لهسائي ڇڏيندڙ آهن، جو هڪ ڀٿر دل به جيڪڏهن هڪ دفعو انهن کي ٻُڌندو ۽ احساساتي عڪس ۾ پَسندو، ته هُن جو من ميڻ وانگر رِجڻ ۽ ڳرڻ لڳندو ۽ اها ئي شاهه جي اظهار ۽ بيان جي اُتم ۽ عظيم خوبي ۽ خوبصورتي آهي.
نصر الله ناصر پنهنجي مقالي ۾ پڻ شاهه جي شاعريءَ جي ساڳين خوبين ۽ خوبصورتين کي ’فوڪس‘ ڪيو ۽ انهن کي پنهنجي بصيرت ۽ فڪري سُرت سان بيان ۽ اظهار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هو لکي ٿو: ”شاهه سائين ’سُر سامونڊيءَ‘ ۾ لفظن جي رنگن سان انساني حسرتن، احساسن، ارمانن، امنگن، ڏکن، ڏاکڙن، پيڙائن، بک، بدحالي توڙي سکن، خوشين ۽ خوبصورت جذبن وارين ڪيفيتن کي ڏاڍي اثرائتي انداز ۾ چِٽيو آهي.... جڏهن ڪا خوبصورت ناري ڦوهه جوانيءَ ۽ جوڀن ۾ ٿي پير پائي ۽ پنهنجي من جي رومال تي محبوب سان وصال ماڻڻ جي اميد جو ڀرت ٿي ڀري، پر سندس ڪانڌ سفر تي اُسهڻ مهل جڏهن پڳهه ٿو ڇوڙي ۽ ان خوبصورت ونيءَ کي وڇوڙي جهڙو ناسور ٿو ڏي، پوءِ اها وني پنهنجي وڻجاري کي سفر تي اُسهڻ کان روڪڻ جي ڪوشش ۾ روئي ٿي، کيس رهي پوڻ ڪاڻ ليلائي ٿي، پر وڻجارو پنهنجي ونيءَ کي ’چيئن‘ جهڙي عذاب ڀيڙو ڪري، کارو کيڙڻ لاءِ اُسهي ٿو، پوءِ ان ونيءَ جا احساس ڇا هوندا.....؟ هونئن ته انسان جي احساسن جي سمنڊ کي لفظن جي ڪوزي ۾ بند ڪرڻ ڏاڍو اوکو آهي، پر لطيف، شاهه ڪاريگريءَ سان انهن احساسن کي پنهنجي ڀرپور معنيٰ ۽ تاثر سميت لفظن جي رنگن ۾ ’پينٽ‘ ڪيو آهي.“
مجموعي طرح ناصر جو هي مقالو سُر سامونڊي ۾ موجود درد جي مختلف ڪيفيتن جي اوک ڊوک ڪري، انهن جو احساساتي عڪس پَسائڻ سان گڏ شاهه جي شاعري جي فني ۽ فڪري نُدرتن تي پڻ چڱي روشني وجهي ٿو.
[b]سرُ سامونڊيءَ ۾ درد جي لغت ــ رياضت ٻُرڙو
[/b]
رياضت ٻرڙو فڪري طرح هڪ روشن خيال، ترقي پسند، عقل، استدلال ۽ سائنسي صداقتن جو قائل آهي. عملي طرح سدا متحرڪ رهندڙ، محنتي، جفاڪش، جرئتمند ۽ ’پورهئي جي عظمت‘ ۾ ايمان رکندڙ ماڻهو آهي. ادبي حوالي سان هن جي شخصيت جا ڪيئي حوالا ۽ رخ آهن. هو ڪهاڻيڪار، شاعر، ڪالم نگار، مرتب، مترجم، منتظم، مقرر، ريڊيو ڪمپيئر، استاد، سوشل ورڪر، تاريخ نويس، ايڊيٽر ۽ پبلشر هجڻ سان گڏوگڏ هڪ سُچيت ۽ سُڄاڻ محقق پڻ آهي.
رياضت جي تربيت ۽ اؤسر سندس دوستن جهڙي ڀاءُ ڊاڪٽر محبت ٻرڙي جي سايي ۽ ساٿ ۾ ٿي آهي، جنهن جي سنڌ ۾ هڪ دانشور، سياسي ورڪر، سُڄاڻ ليکڪ ۽ محقق طور وڏي ناماچاري آهي، انهيءَ ڪري هُن جي ’سوچ، سُرت، ڪم ۽ ڪردار‘ ۾، گهڻو ڪري ڊاڪٽر محبت جي اثر جو رنگ ۽ روح نظر اچي ٿو ۽ هو ’محبت‘ جو حقيقي رکوالو محسوس ٿئي ٿو.
رياضت جي علمي ۽ ادبي ڪمن جي وڏي لسٽ آهي، پر ڪجهه ڪتاب، جيڪي سندس سڃاڻپ جو هڪ حوالو آهن، انهن ۾ ڪهاڻي ــ ڪتاب، ’پيار ڪهاڻي‘، ٻه شعري مجموعا، ’شام جي هوا‘، ’ديوانِ رياضت‘ ۽ سهيڙيل تاريخي ڪتاب، ’قنمبر هڪ اڀياس‘ شامل آهن. رياضت تخليقي ادب جي حوالي سان ته پنهنجو چڱو نالو ڪمايو آهي، پر هو تحقيق ۽ تنقيد جي شعبن ۾ پڻ پنهنجي جاءِ جوڙي رهيو آهي. وفاقي اردو يونيورسٽي ڪراچي مان ’لغت نويسي‘ جي موضوع تي ايم فل ڪرڻ سان گڏوگڏ هو اڄڪلهه تحقيقي ۽ تنقيدي مقالا لکي رهيو آهي، جيڪي مختلف تحقيقي جرنلس ۾ شايع ٿيا آهن.
شاهه جي لغت، خاص ڪري ’سُر سامونڊي‘ جي حوالي سان سندس هي مقالو وڏي محنت سان لکيل آهي، جنهن ۾ سندس تجزيي ۽ تنقيد جا جوهر جهلڪندا محسوس ٿين ٿا. هو پنهنجي هن مقالي ۾ لطيف جي لغوي خوبين ۽ احساساتي خوبصورتين بابت پنهنجا ويچار ونڊيندي لکي ٿو: ”شاهه لطيف جي شاعريءَ جي هڪ نمايان خوبي هيءَ پڻ مڃي وئي آهي، ته سندس شاعري سڄيءَ سنڌ جي مختلف لهجن جي مٽيءَ منجهان ڳوهيل آهي. سندس شاعريءَ ۾ نفيس جذبن ۽ اُتم احساسن جا دل ۽ دماغ کي ڇُهندڙ انڊلٺي رنگ سمايل آهن. جيئن سنڌ ڌرتي ميداني، جابلو، ريگستاني، ڪاڇيلي ۽ زرعي روپَ پنهنجي وجود ۾ سانڍيندڙ آهي، اهڙيءَ ريت شاهه لطيف .جي ٻوليءَ ۾ انساني ڪيفيتن جا بي انت ساگر سانڍيل آهن، جن مان ڪجهه تائين پهچ ٿي سگهي آهي، ته ڪيئي اڃا کوجڻا آهن“.
رياضت هن مقالي ۾ وڏي عرق ريزي سان، درد سان لاڳاپيل انيڪ لفظن کي، سهيڙيو، سونڌيو ۽ انهن لفظن جون برجستگيءَ سان وضاحتون ڪيون آهن، جنهن مان نه صرف هُن جي لغت جي مخصوص فن، ٽيڪنڪس ۽ ان جي مختلف باريڪين جي باخبر هجڻ جي سُڌ پوي ٿي، پر هن جو اهو پورهيو ڀٽائي جي شاعريءَ کي سمجهڻ ۾ پڻ سٺي سهائتا ڪري سگهي ٿو.
[b]شاہ لطیف کا فلسفہ ِغم ــ ڈاکٹر فہمیدہ حسین
[/b]
ڊاڪٽر فهميده حسين ڪنهن به رسمي تعارف جي محتاج نه آهي، ڇو ته هُن علمي، ادبي، تنقيدي ۽ تحقيقي حوالي سان ايترو جهجهو ۽ گهڻ رخو ڪم ڪيو آهي، جنهن جي بنياد تي سنڌ کيس چڱيءَ ريت سڃاڻي ٿي.
ڊاڪٽر صاحبه جي شخصيت جا هڪ مدرس ۽ منتظم کان وٺي مترجم، محقق، اديب، نقاد، ايڊيٽر، صحافي ۽ لطيف شناس تائين ڪيئي حوالا آهن ۽ هن جو هر حوالو پنهنجي طور تي برجستو ۽ اهميت جو حامل آهي. هڪ استاد جي حيثيت ۾ هن چڱي عرصي تائين نوجوانن جي وڏي انگ جي تربيت ڪئي آهي، جن مان اڳتي هلي ڪيترن مختلف شعبن ۾ پنهنجن صلاحيتن آڌار، نه رڳو سٺا منصب ماڻيا آهن، پر انهن پنهنجو عملي ڪردار ادا ڪري، ڌرتي ۽ قوم جي ڀلائي ۽ بهبود لاءِ پڻ چڱو پاڻ پتوڙيو آهي.
ڊاڪٽر فهميده حسين تخليق، ترتيب، تدوين ۽ ترجمي جي حوالي سان ڪافي ڪم ڪيو آهي، پر هن جو’لطيف شناسي‘ جي سلسلي ۾ پڻ ساراهه جوڳو ڪم آهي، خاص ڪري سندس لطيف تي ڊاڪٽريٽ جو مقالو، ’شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ‘ هڪ لحاظ سان اهم ۽ ڪارائتو ڪم آهي، جنهن ۾ هن شاهه تي روايتي انداز ۽ طور طريقن جي برعڪس جديد تحقيقي ۽ تنقيدي معيارن کي سامهون رکي، ڀٽائي جي شاعريءَ جي ڇنڊڇاڻ ڪئي آهي ۽ ان مان پنهنجي ٺوس تحقيقي ۽ تنقيدي تجزيي جي بنياد تي نوان نتيجا اخذ ڪيا آهن.
شاهه جي غم جي فلسفي تي اردو زبان ۾ لکيل سندس هي مقالو پڻ هن جي فهم، اداراڪ ۽ گهڻ مطالعاتي شعور جي گواهي ڏئي ٿو. هن مقالي ۾ ڊاڪٽر صاحبه، لطيف جي غم جو گھڻ پهلوئي اڀياس ڪيو آهي. ڀٽائي جي غم جي سماجي، فڪري، نفسياتي ۽ احساساتي رخن تي سير حاصل بحث ڪرڻ کان پوءِ هُن هِن ليک ۾ اهم نقطو اهو اُٿاريو آهي، جنهن جو حاصل مطلب هي آهي ته، شاهه جي درد جي فلسفي ۾ يقينن درد جا مذڪوره پهلو موجود آهن، جيڪي اڪثر ڪري ٻين شاعرن جي شاعريءَ ۾ پڻ موجود ملن ٿا، پر لطيف جو درد نرالو ۽ منفرد انهيءَ ڪري آهي، ڇو ته اهو فطري هجڻ سان گڏوگڏ ’تخليقي ۽ فنڪاراڻو‘ آهي.
[b]شاه کي شاعري ميں غم ــ پروفيسر سليم ميمن
[/b]
پروفيسر سليم ميمڻ کي سنڌ توڙي هند ۾ هڪ سُڄاڻ اديب، استاد ۽ منتظم جي حيثيت سان سُڃاتو وڃي ٿو. هن ڪراچي يونيورسٽي، سنڌي شعبي ۾ هڪ معلم جي حيثيت سان وڏي عرصي تائين خدمتون سرانجام ڏنيون ۽ اُتان رٽائرمنيٽ کان پوءِ هن وقت شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر ۾ ڊائريڪٽر جي حيثيت سان ڪم ڪري رهيو آهي. هو عملي طرح هڪ متحرڪ ۽ کاهوڙي ڪردار آهي. سدائين ڪنهن نه ڪنهن ڪم ۾ مصروف ۽ مشغول نظر ايندو. ڪم ئي هن جي وندر به آهي، ته ورونهن به. هو وڏي عرصي کان جنهن محنت ۽ مستقل مزاجيءَ سان، چيئر پاران تحقيقي ريسرچ جرنل ’ڪلاچي‘ ڪڍي ۽ وقت سِر عالمن، محققن ۽ پارکو پڙهندڙن تائين پهچائي رهيو آهي، ان مان سندس’ڪمنٽمينٽ‘ ۽ ڪم سان لنئون ۽ لڳاءُ جو اندازو چڱيءَ پر ڪري سگهجي ٿو.
سليم ميمڻ ڪجهه تخليقي ۽ ڳچ ترتيب ۽ تدوين جي حوالي سان ڪم ڪرڻ کان علاوه چند تحقيقي مقالا ۽ مضمون پڻ لکيا آهن. ڀٽائي جي غم جي فلسفي جي حوالي سان سندس اردو ۾ لکيل هي مضمون، نه رڳو لطيف جي شاعريءَ ۾ موجود گهڻ رخي درد جو ڇيد ڪري ٿو، پر اهو درد جي فلسفي جو سنڌ ۽ سنڌي معاشري جي پسمنظر جي حوالي سان پڻ چڱو عڪس پسائي ٿو. هو پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو: ”دنیا کی دیگر زبانوں کی شاعری میں دکھ، درد، سوزو گداز، غم والم کے الفاظ عام ملتے ہیں، اور شعرا ان کیفیات سے دوچار بھی ہوتے ہیں، اور اپنی شاعری میں ڈوب کر اس کا اظہار بھی کرتے ہیں۔ یہی وجہ ہے که المیہ شاعری، طربیہ شاعری کے مقابلے میں زیادہ مقبول بھی ہے اور سنی بھی جاتی ہے۔ليکن سندھ کے شعرا کے پاس ان کیفیات کا تصور اور برتاو بلکل مختلف ہے، اور اس کے کئی اسباب ہیں، ایک وجہ یہ بھی کہی جاتی ہے کہ یہاں کے باسی درد مندل دل رکھتے ہیں، اس لئے ان کا سابقہ خوشی سے زیادہ غم سے پڑتا ہے”.
پروفيسر صاحب شاهه لطيف جي شاعريءَ جي درد جي حوالي سان پنهنجي مضمون ۾ جيڪو بحث ڪيو آهي، اهو پڻ ڪافي لاڀائتو آهي، جنهن ۾ هو لکي ٿو: ”شاہ صاحب کے نزدیک دکھ، درد اور غم و اند وہ سے انسان کا کیتھارس ہوتا ہے۔ اس لئے وه درد، تکلیف، رنج، الم اور اذیتوں کو برداشت کئے بغیر حاصل ہونے والے سکھ کو قبول کرنے کو تیار نہیں ہیں۔ وہ سکھوں کی اصل خوبصورتی اور سندرتا اذیتوں اور دکھوں ہی کو سمجھتے ہیں، جو سکھوں کو حاصل کرنے کے لئے جھیلے گئے ہوں“.
پروفيسر سليم جي مضمون ۾ مجموعي طرح شاهه جي درد تي ڪارائتو بحث ملي ٿو، ۽ ان جا ڪجهه فڪري نقطا، شاهه جي شاعريءَ جي نئين انداز سان اڀياس جي ڪوٺ ڏين ٿا، جن تي سوچ ويچار ڪري، شاهه تي نئين انداز سان ڪم ڪري سگهجي ٿو.
[b]شاه کے کلام کي عشقيه داستانوں ميں فلسفهِ غم ــ ڊڈاکٹر سحر امداد
[/b]
ڊاڪٽر سحر جي سڃاڻپ جا ڪيئي حوالا آهن. هوءَ ساڳي وقت شاعره به آهي، ته نثر نگاره به. نقاد به آهي، ته محقق به، معلم به آهي، ته سُٺي مقرر به. ان کان علاوه هن جو سڀاءُ پڻ ايترو سُندر ۽ سٻاجهڙو آهي، جو هوءَ ان سان گهڙيءَ ۾ پراوَن کي به پنهنجو ڪري وٺندي آهي. هنُ جي سُڃاڻپ جو هڪ حوالو،’امداد حسيني‘ به آهي، جيڪو هن جي زندگيءَ جو هم سفر به آهي، ته ادب ۽ تخليقي سفر جو ساٿي به. حقيقت ۾ سنڌي ادب ۾، هو ٻئي هنجن جي اهڙي جوڙي مثل آهن، جيڪا هر حوالي سان سونهندڙ ۽ سيبائيندڙ محسوس ٿيندي آهي.
ڊاڪٽر سحر امداد جي شاعريءَ جو هڪ مجموعو ئي منظرِ عام تي آيو آهي، جنهن ۾ هن جي خيال جي انفرادي حُسناڪي ۽ تخيل جي چڱي بي ساخته اُڇل ملي ٿي، پر ذاتي طرح مون کي هوءَ شاعره کان وڌيڪ محقق ۽ نقاد جي حيثيت ۾ موهيندي ۽ متاثر ڪندي آهي. سحر ۽ امداد جي جوڙيءَ مان، مون کي شاعريءَ ۾ امداد ۽ نثر ۾ سحر، وڻندا آهن، اهو منهنجو ذاتي احساس آهي، ڪنهن ٻي جو احساس ممڪن آ، مون کان مختلف ۽ ٻيو ٿي سگهي ٿو.
ڊاڪٽر سحر جا امداد حسينيءَ جي شاعريءَ جي ڳٽڪن تي لکيل مهاڳ ۽ سندس نثري مجموعو، ’شعور، شاعر، شاعري‘، جيڪو هن جي تحقيقي ۽ تنقيدي مقالن ۽ مضمون تي مشتمل آهي، سچ پچ اهي سمورا ليک هن جي سگهاري نقاد ۽ سُچيت محقق جي ثابتي پيش ڪن ٿا.
ڊاڪٽر سحر جو هي مضمون، ”شاه کے کلام کي عشقيه داستانون ميں فلسفهِ غم“، جنهن ۾ هُن مختلف مفڪرن جي درد بابت پيش ڪيل خيالن کي بيان ڪرڻ سان گڏوگڏ شاهه جي درد جي فڪر تي پڻ ڀرپور روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مجموعي طرح هي مضمون شاهه جي مختلف سورمين جي درد ڪٿائن جو هڪ المياتي عڪس ۽ احساس پَسائي ٿو، جيڪو سور جي اصل معنويت ۽ ماهيت کي سمجهڻ ۾ مددگار ٿي سگهي ٿو.
[b]شاہ لطیف کا فلسفئہ غم _ عشقیہ داستانوں کے تناظر میں ــسید مظہر جمیل
[/b]
سيد مظهر جميل بنيادي طرح اردو علم و ادب جو هڪ اهم ستارو آهي. هن پنهنجي فڪر ۽ فن جي روشني سان، نه رڳو اردو قارئين جا سينا منور ڪيا آهن، پر انهيءَ روشنيءَ کي وڌيڪ ڦهلائي، هُن سنڌي پڙهندڙن جي دلين ۽ دماغن کي پڻ روشن ڪيو آهي. سنڌي ادب جي تاريخ، فڪري لاڙن ۽ فني رجحانن جي ڇنڊڇاڻ تي مشتمل سندس ضخيم ڪتاب، ”جديد سنڌي ادب ــ ميلانات، رجحانات، امڪانات‘ ان سچائي جو ثبوت آهي.
مظهر جميل پيشي جي لحاظ کان ’بينڪر‘ ۽ وڪيل آهي. هو فڪري طرح روشن خيال ۽ ’کاٻي ڌر‘ جو هم سفر رهيو آهي، پر ادب هن جو عشق ۽ تحقيق تنقيد سندس ذوق آهن. هِن وقت تائين ترجمي، مختلف اڀياسن ۽ تجزين تي مشتمل سندس ڳچ مواد مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجي چڪو آهي ۽ اڃا ڪافي مواد اڻ ڇپيل صورت ۾ وٽس موجود آهي. هن جا ڪجهه ڪتاب، جيڪي سندس ادبي شناخت جو هڪ اهم حوالو آهن، انهن ۾ هُن جو ڪتاب، ”گفتگو“، جنهن ۾ هن نامور اديبن، شاعرن ۽ دانشورن کان انٽرويو ورتا آهن ۽ ”آشوبِ سنڌ اور اردو فڪشن‘، جنهن ۾ هُن سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ تهذيبي پسمنظر ۾ سرجيل اردو افسانن ۽ ناولن جو تنقيدي مطالعو ڪيو آهي، شامل آهن.
مظهر جميل جتي سنڌ جي سُڳنڌ ڀري مٽيءَ سان محبت ڪري ٿو، اُتي شاهه لطيف ۽ ان جو فڪر ۽ فن کيس گهڻو عزيز آهي. اهو ئي سبب آهي، جو هن شاهه جي شاعريءَ تي پڻ ڪافي ڪم ڪيو آهي. هو شاهه جي غم جي فلسفي تي لکيل پنهنجي هن مضمون ۾ لطيف جي شاعري جي آفاقي پيغام ۽ ڀٽائي جي سورمين جي دردن جي حوالي سان لکي ٿو: ” آفاقی شاعری کی ایک شناخت وہ حزنیہ کیفیات اور افسونِ غم ہے، جن سے شاہ صاحب روح کی بالیدگی اور معراج معنی حاصل کرتے ہیں کہ جذب و احساس، شوق و سرمستی کی اس منزل پر پہنچے بغیر زندگی کا کیف و نشاط کا سراغ پاناممکن ہی نہیں ہوتا۔ صوفیانہ تصورات میں غم و الم کی کیفیت دراصل رشتہ و سلوک کی منزل ہے، جو شدتِ احساس اور درد وابستگی کی انتہائی صورت میں جنم لیتی ہے۔ شاہ صاحب تو حیات و ممات تک کو ایک ہی سلسلہ ِوجود کے دو مختلف مراحل قرار دیتے ہیں۔ ان کے نزدیک شعور و لاشعور ایک دوسرے کے پرتو ے ہیں، جن کے درمیان عشق، طلب، لگن، جستجو، کشمکش، اضطراب، بے تابی، رست وخیز اور ایےار و قربانی جیسے تحرک پذیر عوامل ہی کار فرما رہتے ہیں۔ شاہ صاحب کی شاعری جہدِ مسلسل اور کشمکشِ حیات کی علم بردار ہے۔ ان کا تصوف تو ترک ِدنیا کی حوصلہ افزائی کرتا ہے۔ چناچہ ان کے سب کردار اپنے اپنے دائرے میں سرگرمِ عمل رہتے ہیں۔ شاہ کی مومل، ماروئی، سسی، سوہنی اور لیلی سبھی عشق، لگن، جستجو اور حسب میں جہد ِمسلسل کی علامت ہیں۔ جنہیں ناآسودگی، پیاس، تڑپ اور ہجر کی حزنیہ کیفیت کا وش ِمدام میں سر گرداں رکھتی ہے۔ ہجر و فراق اور کشمکش کے یہی وہ مقامات ہیں جہاں شاہ صاحب معجزہ بیانی دکھاتے ہیں، جہاں حزنیہ فضا نمایاں طور پر محسوس کی جا سکتی ہے“.
سيد مظهر جميل جو هي مضمون مجموعي طرح لطيف جي مختلف سُورمن ۽ سورمين جي دردن تي ڀرپور روشني وجهي ٿو ۽ ان سان گڏوگڏ لطيف جي درد جي فلسفي جي ڪيترن ئي نون رخن تي نئين انداز سان سوچ ۽ ويچار جي دعوت پڻ ڏئي ٿو.
[b]بھٹائي کے نسواني کردار او ر فلسفه ِغم ــ پروفيسر سحر انصاري
[/b]
پروفيسر سحر انصاري جو شمار نه صرف اردو زبان جي اهم شاعرن ۾ ٿئي ٿو، پر هڪ نقاد جي حيثيت سان پڻ هن جي وڏي وقعت ۽ اهميت آهي. هو پنهنجي ڏيک ويک ۾ مڪمل ’شاعر‘ ته لڳندو ئي آهي، پر هو پنهنجي سڀاءُ ۽ سُرت ۾ پڻ سراپا نرمل ۽ نيارو ڪوي محسوس ٿيندو آهي.
سحر انصاريءَ جي شاعريءَ ۾ اجايو اَبهام نه آهي، جيڪو اڪثر اردو شاعريءَ ۾ عام ۽ جام ملي ٿو. هن جي شاعري سچ پچ تصوراتي تخليقيت ۽ تخليقي تصورايت سان مالا مال آهي. هن جي شاعريءَ ۾ رومانويت به آهي ته، عصري دور جي آگهي جو شعور ۽ احساس به. ساڳيءَ ريت هو پنهنجن نثري تخليقن ۽ تحريرن ۾ پڻ عقل ۽ استدلال جو قائل محسوس ٿئي ٿو. هن جو تنقيدي شعور شاعراڻي ۽ تخليقي هجڻ سان گڏوگڏ جديد تنقيدي معيارن جي پوئواري ڪندڙ ۽ سائنسي صداقتن تي مبني آهي.
شاهه تي لکيل پنهنجي هن مقالي ۾ پروفيسر صاحب انتهائي سيبتائي ۽ سُچيتائيءَ سان لطيف جي شاعري ۾ موجود درد جي مختلف ڪيفيتن جي اُپٽار ڪري، انهن جو مناسب ۽ موهيندڙ تجزيو ڪيو آهي. مجموعي طرح سندس مضمون شاهه جي عورت ڪردارن جي ڏکن ۽ سورن جي ڀرپور عڪاسي ڪري، ۽ انهن جي پيڙائن کي مؤثر انداز ۾ پيش ڪري ٿو.
[b]سُر ديسي کا فلسفهِ غم ــ مرزا کاظم رضا
[/b]
مرزا ڪاظم رضا عملي طرح درس و تدريس جي شعبي سان لاڳاپيل آهي، پر علم ۽ ادب هُن جي شعور جي وندر ۽ ورونهن سان گڏ هُن جي جياپي جو ڏڍ ۽ آٿت آهن. هُن سنڌيءَ ۾ لکڻ کان علاوه اردو زبان ۾ پڻ لکيو آهي. هو مختلف موضوعن تي لکندو رهيو آهي، پر شاهه لطيف ۽ ان جي شاعريءَ سان کيس خاص اُنس ۽ لڳاءُ آهي.
شاهه جي درد جي موضوع تي لکيل پنهنجي هن مضمون ۾ ڪاظم رضا، نه فقط لطيف جي ’سُر ديسي‘ کي پنهنجي مطالعي جو مرڪز بڻايو ۽ ان ۾ موجود درد جي مختلف رخن تي ڳالهايو آهي، پر غم ۽ آرٽ جي رشتي تي روشني وجهي، شاهه جي غم جي فلسفي کي ڏاڍي نرالي انداز سان بيان ڪرڻ ۽ سمجهائڻ جي سٺي ڪوشش پڻ ڪئي آهي. هو پنهنجي مضمون ۾ لکي ٿو: ”جب دل غم کے لطیف کسک سے آشنا نہیں ہوتا، تو وہ بے رحمی پر اتر آتا ہے۔ اور دوسروں کو مبتلائےِ غم کرنے میں لذت محسوس کرتا ہے۔ اس لئے آرٹ میں غم کے عنصر ِحیات کو اس طرح سے پیش کرنا چاہیئے کہ جذبات کی تہذیب ہوسکے۔ شاہ سائین نے غم کے ذریعے تہذیب جذبات کا کام لیا ہے، جو یقیناَ قابل قدر ہے۔شاہ لطیف نے غم کو نیا مزاج دیا اور اسے نئے آداب سکھائے۔ اس نے زندگی کو غم سے ہم آہنگ کردیا۔ غم کی ہرادا میں اس کو نئی کیفیتیں محسوس ہوتی ہیں۔ یقیناَ شاہ لطیف کا ترانہ غمِ تکملہ کا حکم رکھتا ہے۔“
مرزا ڪاظم جو هي مضمون شاهه جي ’سُر ديسي‘ ۾ موجود درد جي مختلف ڪيفيتن کي سمجهڻ ۾ ته سٺي سهائتا ڪري ٿو، پر اهو درد جي فلسفياڻي ۽ فڪري جهتن جي پڻ چڱي سُرت آڇي ٿو.
مٿين مقالن جي مجموعي اڀياس مان، ڀٽائي جي درد جي حوالي سان جيڪي اهم نقطا سامهون اچن ٿا، انهن مان واضح ٿئي ٿو ته، لطيف سورن جو سوداگر شاعر آهي. هو درد وڻجي به ٿو، ته وٺي به ٿو. درد هن جو اهڙو وکر آهن، جيڪي نه پئي پراڻا ٿين ٿا، ۽ نه ئي انهن کي اوريندي ڪائي اُڪتاهٽ ٿئي ٿي. لطيف درد ورهائيندي، ايتري ئي سرهائي محسوس ڪري ٿو، جيتري ماڻهو خوشيون ورهائيندي به، شايد محسوس ڪندا هوندا!
لطيف دردن کي ايڏي اهميت ڇو ٿو ڏيئي؟ هو ڏکن کي سُکن جي سونهن، ۽ سُکن کي ڏکن تان گهورڻ جي ڳالهه ڇو ٿو ڪري؟ هو دردن کي ساٿي ۽ هم سفر ڇو ٿو بڻائي؟ هُن لاءِ درد ايڏا اَملهه ڇو آهن؟ انهن سمورن رازن ۽ رمزن کي پروڻ ۽ پُرجهڻ لاءِ هن ڪتاب جو مطالعو ضروري آهي، ڇو ته گهڻي حد تائين انهن سوالن جا جواب هن ڪتاب ۾ موجود ملن ٿا. اميد ته شاهه جي شاعريءَ ۾ درد جي موضوع تي مختلف عالمن جي مقالن تي مشتمل هيءَ اينٿالاجي پڙهندڙن کي پسند ايندي ۽ هو ان مان گهڻو لاڀ حاصل ڪري سگهندا.
آخر ۾ آءٌ سمورن اديبن ۽ عالمن، جن جا مقالا/ مضمون هن اينٿالاجي ۾ شامل آهن، انهن جو تهه دل شڪر گذار آهيان، ڇو ته انهن جي تعاون ۽ ساٿ سان ئي هن ڪتاب جو وجود ممڪن بڻيو آهي. ان کان علاوه آءٌ پنهنجن عزيز دوستن ڊاڪٽر احسان دانش، رياضت ٻرڙي ۽ رضوان گل جي محبتن جو پڻ مقروض آهيان، جن جو هن ڪتاب جي سونهن ۽ سنوار توڙي زندگيءَ جي ٻين مختلف مرحلن ۽ سفرن ۾ تمام گھڻو ساٿ ۽ سهڪار رهيو آهي.
آءٌ محترم اڪبر لغاري، سيڪريٽري ثقافت ۽ سيد سردار علي شاهه، منسٽر ڪلچر جو پڻ ممنوع ۽ مشڪور آهيان، جن جي ذاتي ڪوششن ۽ دلچسپيءَ سان هي ڪتاب، شاهه جي فڪر جي متلاشين ۽ پارکو پڙهندڙن جي هٿن تائين پهچي سگهيو آهي.
[b] ڊاڪٽر فياض لطيف
[/b] 20 سيپٽمبر 2017ع