شاهه لطيف جي شاعري ۾ ڏک جو فلسفو: ڊاڪٽر غفور ميمڻ
درد جي تاريخ، زندگي جي شروع ٿيڻ سان ٿئي ٿي، اهو ئي سبب آهي، جو دنيا جي پراڻي فڪر ۽ مذهبن ۾ ڏک جو باقاعدا ذڪر اچي ٿو. هندو فڪر ۾ اها ڳالهه عام آهي ته، زندگي جنم جنم جو عذاب آهي. ڏک تيستائين رهندو جيستائين اسان جنم جنم جي چڪر مان مُڪتي حاصل نه ٿا ڪريون. يعني پيدا ٿيڻ ئي ڏک جو سبب آهي. ٻي معنيٰ ۾ چئجي ته زندگي ڏک جو سبب آهي يا زندگي آهي ئي ڏک.
۽ ٻُڌ به اها ڳالهه ڪئي ته، ”سرم دکم دکم“. پيرن کان وٺي مٿي تائين ڏک ئي ڏک آهي. ڏک انهي ڪري آهي ته، زندگي مادي خواهشن سان وابسته آهي. جستائين خواهش رهندي، تيستائين ڏک آهي، تنهن ڪري مادي خواهشن کان نجات حاصل ڪري دنيا سان دل نه لڳائجي، ٻي معنيٰ ۾ زندگي جي مادي پهلوءَ کان هار کائي الڳ ٿي وڃجي. ڏک کانپوءِ به نجات نه ملندي، ڇو ته موت به هڪ ڏک آهي. مطلب ته ساهه هڪ ڏک آهي، انهي جي رد عمل طور يورپ جي فلسفي، اپيڪيورس ۽ هندستان جي چارواڪ لذت جو فلسفو ڏنو. هنن جو مطلب هو ته ساهه هڪ ڏک آهي. انهي جي رد عمل طور يورپ جي فلسفي، اپيڪيورس ۽ هندستان جي چار واڪ لذت جو فلسفو ڏنو. هنن جو مطلب هو ته ڏک خلاف وڙهجي، سماجي طور پابندين ۽ رسمن کي ٽوڙي مادي لذتون حاصل ڪجن ۽ زندگيءَ جي معنيٰ آهي لذت حاصل ڪرڻ، پر ٻُڌ جو خيال هو ته، لذت به هڪ ڏک آهي. مطلب ته لذت به هڪ ڏک جو روپ آهي، ڇو ته اها ڪيفيت ئي آهي، جنهن جي پيٽ مان ڏک جي ڌارا ڦٽي نڪري ٿي. ٻيو ته لذت جا لمحا هٿ اچڻ جا ناهن. لمحا گذري ويندا آهن، ڇائنجي ويندو آهي هڪ ابدي ڏک.
ڇا ڏک آخري ڪيفيت آهي ۽ ڏک خلاف وڙهي نٿو سگهجي يا ڏک کان نجات ممڪن آهي؟ سارتر چيو هو، NO Exit يعني ڪو ڇوٽڪارو ناهي. اهڙي ئي ڳالهه هائيڊگر ڪئي ته، موت جي خوف ۽ وحشت کان انسان آجو ٿي نٿو سگهي، ايتري قدر جو موت کان ڀڄندو ڀڄندو وري موت ۾ ئي پناهه وٺندو آهي.
وجودين جي خيال ۾، انسان جو ڪو به جوهر ناهي، هو پيدا ٿي ڪري مصيبت ۾ اچي پيو آهي. هڪ ته خود فريبي جو شڪار آهي، ٻيو ته سندس آزاديءَ جو دائرو محدود آهي. يعني وجود غير هن لاءِ آزار بڻيل آهي. ٽيون مٿانس دهشت، بوريت، موت، ڪراهت جون وارداتون کيس اذيت ڏين ٿيون. ڪبير ڀڳت چيو هو ته:
جانت کو دکھ هے، اَجانت کو سُکھراج
مورکھ بيچارا کيا جانے، جنہيں پيٹ بھرڻ سو کاج.
يعني: ڄاڻ کانپوءِ، سمجهه، عقل ۽ آگاهي کانپوءِ ڏک آهي۔ اڻڄاڻائي ۾ ڪو ڏک ناهي۔ لاعلميءَ ۽ جهالت ۾ گذاريندڙ جانور مثل آهي، جنهن جو ڪم صرف پيٽ ڀرڻ آهي، پر جيئڻ جو جواز تلاش ڪرڻ يعني آگاهي ۽ ڄاڻ جو وجود احساس ڏياري ٿو، جيڪو اڌورو آهي. منجهس ڪا کوٽ آهي. ذات ۾ اڪيلائي، کوٽ ۽ وجود جو وجدان هڪ زبردست دهشت جو ڪارڻ بڻجي ٿي، انهي ڪري ڀٽائي چيو هو: ’الاهي ڏاهي م ٿيان، ڏاهيون ڏک ڏسن...‘
هي سڄو سفر هيءَ سڄي لوڙ ۽ ڳولا، ساڃهه کان پوءِ جي آهي، پر انهيءَ درد ۽ سور جي خبر هجي ته ماڻهو ڏاهو ئي نه ٿئي، پر ڏاهي ٿيڻ کانپوءِ ڇا آهي؟ پوءِ پنهنجي وجود جي ڪثرتي جز جو احساس آهي. وڇوڙي جو احساس آهي ۽ محبوب سان ملڻ لاءِ سور جو هجڻ لازمي آهي، ڇو ته عشق جي راهه ۾ وصال جي خواهش سور ۽ درد کان سواءِ اڌوري آهي. اتي ڀٽائي چوي ٿو:
سور مَ مَٽج ساءُ، آئون نه وڪني آهيان.
وڃج مَ ويل ڪهين، وره! وٽاءُ،
تون پڻ تڏه جاءُ، جڏهن ٿيان هيڪاندي هوت سين.
ڀٽائي سور کي ضروري ٿو سمجهي، بلڪه سور ئي آهي، جيڪو محبوب تائين پهچائيندو. مطلب صوفي مت ۽ وحدت کان ڪثرت ۾ ڪائنات پکڙجي پنهنجي اصول وجود ۽ مرڪز کان ڌار ٿي، درد پِرائي ٿي. جز جو وحدت کان وڇڙڻ جو سفر آهي ۽ اهو تيستائين رهندو جيستائين جز وحدت ۾ ضم ٿي نه وڃي. خواجا محمد زمان رحه چيو هو ته:
اُسر اُڀن ڏانهن، مَڇڻ رهين رڃ ۾،
جز جائز ناهي، ڪل ريءَ ڪٽڻ ڏينهڙا.
اهو ئي درد آهي، جيڪو پنهنجي مڪمل وجود جو وجدان ڏئي ٿو. ڀٽائي انهيءَ ڪري درد کي ضروري سمجهي ٿو:
سوَ سُکن ڏيئي، ورهه وهايم هيڪڙو،
مون کي تنهن نيئي، پير ڏيکاريو پرينءَ جو.
۽ ڀٽائي سورن کان عاجز ناهي ۽ نه وري سورن کي خراب ٿو سمجهي بلڪه ڀٽائي درد جو علاج درد ۾ ئي ٿو ڳولي.
سورائتي سڏ ڪري، سڏ سورن کي،
سورن ڀڳس هڏ، سي پڻ سيڪي سور سين.
ڏک ۽ سور جي لطيف وٽ ڪا حد مقرر ٿيل ناهي، جيترو وجود پنهنجي خيال کي محسوس ڪندو، اوترو ئي عشق جي گهرائي ۾ لهندو ۽ پنهنجي جيئڻ جو جواز ڳوليندو.
نه ڪو سَنڌو سور جو، نه ڪو سنڌو سڪ،
عدد ناهي عشق، پڄاڻي پاڻ لهي.
عشق جو تصور وڇوڙي سان آهي. وصال جي خواهش عشق کي وڌائي ٿي، پر عشق جيئڻ جو جواز آهي. محبوب سان ميلاپ جي جدوجهد زندگيءَ جو جواز آهي، پر جيستائين وصال ٿئي تيستائين ڏک آهي.
ڪنڊي ڪلين وچ ۾ جڏهن هنيائون،
موت نه ماريائون، ڏور وجهي ويا ڏک جي.
**
ڪنڊي ڪلين وچ ۾، جڏهن هئين جن،
موٽي محبوبن ڪڍڻ جي ڪا نه ڪئي.
ڏک جي گهرائي ڇا آهي؟ لطيف ان کي ڪيئن ٿو محسوس ڪري، هن شعر کي ڏسو:
اڏ تراڇا آهڙا، ڏونگر کي ڏارون،
هينئڙو هيرڻ پن جيئن ڦٽي ٿيو ڦارون،
ڪنهن کي ڏيکاريون، ڪونهي سوداگر سور جو.
ڀٽائي سورن کي رومانوي ۽ جمالي انداز ۾ ڏسي ٿو ۽ سورن سان پيار ڪري ٿو. اها به ڳالهه ظاهر ٿئي ٿي ته، لطيف شايد اذيت پسند هو، جو سورن ۽ دردن مان مزو وٺي ٿو. انهيءَ لاءِ فرائيڊ جواب ڏنو هو ته، ”اذيت پسندي زندگي جو جبلي ۽ لازمي حصو آهي، جيڪو جنسي عمل ۾ به ظاهر ٿيندو آهي“. محبوب ۾ ضم ٿي وڃڻ، پنهنجي ذات کي ارپي ڇڏڻ يا ’سرينڊر‘ ڪرڻ، پنهنجو پاڻ کي ڪين چوڻ ۽ خوديءَ کي، وجود کي مِٽائڻ، اذيت پسندي جو هڪ حصو آهي، پر اها اذيت پسندي ارسطو وٽ هڪ ’ڪيٿارسزم‘ جو عمل آهي، جنهن ۾ ڏک، ڏکن کي ختم ڪن ٿا ۽ ماڻهو هلڪو ۽ آرام ده (Relax) ٿي وڃي ٿو، پر لطيف وٽ اذيت پسندي ڪا الڳ ٿلڳ ۽ وجودِ ڪائنات کان ڪَٽيل ناهي، نه وري اها سماجي آهي، بلڪه اهي سڀ شيون هڪڙي وحدت جو حصو آهن ۽ وحدت ماڻڻ لاءِ ڏک ته ڇا، پر جان به ڪا معنيٰ نٿي رکي.
ٽيئي پرچيا پاڻ ۾، تند، ڪٽارو، ڪنڌ،
تنهن جهو ناهه ڪي، تو جو چارڻ پنڌ،
ايءُ شڪر الحمد، جو مٿو گهُريئي مڱڻان.
هڪ ٻيو شعر ڏسو:
اک پرين جي اک ۾، آهي ڪُٺل جو ڪم،
لاهي ڏيندس لطيف چئي، سِسيءَ سوڌو چم،
توڻي وڃي دم، ته به اک پرين جي اک ۾.
هاڻي ڳالهه جتي ٿي وڃي ته ڏک، سور، اذيت محبوب جي عشق اڳيان ڪا معنيٰ نٿا رکن، بلڪه ڏک هڪ راهه آهي، جيڪا آگهي کانپوءِ ملي ٿي، جنهن تي هلي محبوب جو وصال ٿئي ٿو. مسئلو اهو آهي ته، آخر ساڃاهه، آگهي ۽ علم، ڏک جو سبب ڇو ٿو بڻجي، انهيءَ جي باري ۾ مختلف عالمن جا مختلف رايا آهن.
سائنسي طور تي جيڪڏهن اسان ڏسنداسين ته، مادو ۽ شعور ٻه الڳ شيون آهن. ٻئي تبديل ٿيندڙ شيون آهن، پر ٻنهي جي رفتار ساڳي ناهي. مادو هڪ خاص حد ۾ سفر ڪري سگهي ٿو، انهيءَ کانپوءِ ’انرجي‘ يا سگهه ۾ تبديل ٿي ويندي، پر ’انرجي‘ لامحدود يعني گهٽ ۾ گهٽ 186000 هزار ميل في سيڪنڊ سفر ڪري سگهي ٿي ۽ انسان جو شعور به ائين لامحدود وسعتن ۾ جسم جو پابند آهي، تنهن ڪري جيئن جيئن شعور جي رفتار وڌندي آهي، تيئن جسم ۽ شعور جو مسئلو به وڌندو آهي، ڇو ته جسم زمان و مڪان، حواسن جو پابند آهي، پر شعور انهن پابندين کان آزاد آهي. شعور جي ڪا به حد ناهي، ڪيترن ئي زمانن کان اڳتي نڪري سگهي ٿو، يعني جيترو شعور متحرڪ هوندو، اوترو ’ٽرئجڊي‘ وڌيڪ ٿيندي. ايتري قدر جو هڪ ڏينهن جسم ساٿ نه ڏيندو معذور ٿيندو ويندو، پر شعور وڌيڪ جوان ۽ متحرڪ ٿيندو ويندو. نتيجو اهو نڪرندو، جو ماڻهو بي وسي ۽ اذيت محسوس ڪندو، انهيءَ ڪري صوفي چون ٿا ته، روح کي مادي سهولتن سان نه، پر روح سان ئي سڃاڻو، ٻيو ته مايا سان دل نه لڳايو، مايا اچڻي وڃڻي شي آهي، پر درد کان پوءِ به بچي نه ٿو سگهجي. ساڃهه وند، شعور ۽ آگهي وارو ماڻهو، هن مابعد الطبعياتي پراسرار ڪائنات ۾ هڪ راز ۽ ڳجهه بڻجي رهجي وڃي ٿو. سندس علم انهيءَ حيراني واري سطح تي پهچي وڃي ٿو، جتان اڳتي ڪجهه به سمجهه ۾ نه ٿو اچي.
واٽون ويهه ٿيون، ڪوهه ڄاڻان ڪيئي ويا
انهيءَ مان ظاهر ٿئي ٿو ته، انسان آزاد ناهي، بلڪه جبريت جو شڪار آهي. سندس آزادي هڪ خاص حد تائين آهي، انهيءَ کانپوءِ پابندي ۽ آزادي جي ڪشمڪش هڪ درد کي جنم ڏئي ٿي.
قلم وهي ويو ڪانهن، سرتيون ڪنهن سڀاڳ لئه،
جت انگ لکيو اتي نه پهچي ٻانهن،
ڪنهن کي ڏيان دانهن، ته جيڏيون مون سان هيئن ٿيو.
لطيف انهيءَ سور، درد ۽ ڏک کي جتي ضروري سمجهي ٿو، اتي انهيءَ کان ڇوٽڪاري جو علاج به ڳولي ٿو، ڇو ته لطيف وٽ جيئڻ يا زندگي هر معنيٰ ۾ مثبت آهي، پر اها مثبت ڳالهه به پرين وٽ آهي. يعني پرين جو وڇوڙو، ڏک جو باعث آهي، اتي پرين جي مرڪ پرينءَ جي ڳالهه ۽ پرينءَ جي خوشي، پرينءَ جو وصال، خوشيءَ جو باعث آهي.
ڪَڪَر منجهه ڪپار، جُهڙ نيڻئون نه لهي،
جهڙا منهنجا سپرين، تهڙا ميگهه ملهار،
کڻ اکيون کِل يار، ته وڃن سور سنڌا ڪيو.
۽ پرينءَ کان بغير زندگي هڪ گهاءُ آهي. انب گوپانگ جو هي شعر ڏسو:
هينئڙو هندرون ۾ تو ريءَ، ڀانئيان باهه،
توسان سڌيون تنهنجون گهڙي گهڙي مون گهاءُ،
مون کي اکين ۾ پاءِ، ته جيئڻ جائز ڀانيان.
پرين جڏهن پنهنجو ڪري ٿو ته، جيئڻ جا رنگ چِٽا ٿين ٿا. زندگي کي معنيٰ ملي ٿي ۽ ڏک ختم ٿين ٿا ۽ اتي روح ٿانيڪو ٿئي ٿو، وقت بيهي وڃي ٿو.
ڍول مَ کڻي ٻانهڙي، پرهه مَ کڻي پاند
آئون پنهنجو ڪانڌ، لوڪان لڪي رانئيان.
لطيف زندگيءَ جي هر روپ ۾، هر رنگ کي ضروري ٿو سمجهي، يعني مسلسل تبديلي ۽ وهندڙ ڌارا ۽ هر رنگ جهٽڻ ۽ هر روپ کي سمجهڻ لطيف ڪارگر سمجهي ٿو. اهڙي طرح درد جو مزو به پنهنجو، پر مسلسل درد، زندگيءَ کي اُڏوهي وانگر کائي ٿو.
اڏوهيءَ جيئن ڏکڙا، چڙهيا چوٽيءَ سين،
گوندر منهنجي جندڙي، وريا ولين جيئن.
**
اڏوهي جيئن ڪاٺ کي کائي ڪري کوکو،
پرين ريءَ لوڪو، تيئن مون گهاري جندڙي.
لطيف جي شاعريءَ ۾ ڏک جون ٽي منزلون آهن. هڪ ته ڏک کان بغير زندگي بي معنيٰ آهي، يعني ڏک زندگي لاءِ ضروري آهي، ڇو ته ڏک راهه ڏيکاري ٿو، جاڳائي ٿو، جستجو ڪرڻ لاءِ اُڀاري ٿو. ڏک جي ٻي منزل انهيءَ ڪثرتي جز جي ساڃاهه آهي، جيڪو وحدت ۾ ضم ٿيڻ لاءِ تڙپي ٿو. انهيءَ ڏک سان ڪائنات جي پُراسرار رازن جو وجدان ٿئي ٿو ۽ ٽين منزل آهي، ڏکن مان بيزاري، ڇو ته ڏک، اڏوهي وانگر جندڙي کائي ٿا وڃن. ڏکن مان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ وري هن مادي دنيا ۾ موٽ کائڻي پوي ٿي، پر اها ڪيستائين ممڪن آهي، انهيءَ لاءِ ڪجهه چئي نٿو سگهجي، ڇو ته ڏک ٻُڌڻ يا محسوس ڪرڻ سان سمجهه ۾ نه ٿو اچي، ڏک ڀوڳڻ جو آهي، جن ڀوڳيو آهي، انهن کي خبر هوندي.
[b]مددي ڪتاب
[/b]1. Britannica : 21, Encyclopedia, Fifteenth Edition, 1988
2. سنڌ جو شاهه، بدر ابڙو، شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، ڇاپو پهريون، سال 2000ع.
3. فلسفے کے بنيادي مسائل، قاضي قيصر اسلام، نيشنل بک فائونڈيشن، اسلام آباد
4. تين بڑے نفسياتدان، سليم اختر، سنگ ميل پبليکيشنز, لاهور
5. تابع فلسفه، )مترجم( ڊڈاکٹر خليفه عبدالحکيم، نفيس اکيڈمي، اردو بازار، کراچي، اپريل 1978ع
6. شاهه جو رسالو، غلام محمد شاهواڻي، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 1993