شاهه جي شاعريءَ ۾ پيڙا: تاج بلوچ
دنيا جي سمورن وڏن نقادن، تخيل جي اهميت تي زور پئي ڏنو آهي. هنن جو خيال آهي ته، تخيل جي معنيٰ گذريل تجربي جي نئين سر جوڙجڪ ڪرڻ آهي، جيڪو خيالن ۽ تمثيلن جي، کوجنائي صلاحيت جو نالو آهي. هنن ائين به چيو آهي ته، تخيل جو بنياد معاشري ۾ متحرڪ رهڻ واري عمل ۾ لڪل آهي. صلاحيت، احساس، جذبو ۽ فڪر ان جا انسٽرومينٽ آهن. تخيل جي صلاحيت، هڪ قسم جي فوقيت يا ادراڪ آهي، جيڪو فنڪار جي ضمير ۾ موجود هوندو آهي، جنهن کان سواءِ روزاني جون سرگرميون، توڻي تخليقي عمل مشڪل ٿي پوندو آهي.
تخيل کي عمل کان مٿاهون چيو ويو آهي، ڇاڪاڻ ته علم محدود آهي، جڏهن ته تخيل، دنيا جي سمورين شين کي ڀاڪر ۾ ڀريو اؤسر جو محرڪ ۽ ان جي تڪميل جو سرچشمو بڻجيو پوي ٿو. تخيل جي صلاحيت کي غير معمولي طور تي مٿانهون ڪوٺيو ويو آهي.
اسين جيڪڏهن، سرسري طور تي ئي، لطيف بادشاهه جي تخليقي عمل جو اڀياس ڪنداسين، ته اها ڳالهه نمايان ٿي آڏو اچي بيهندي، ته وٽس جيڪو علم هو، ان جي ڀيٽ ۾، ڀٽائيءَ جو جذبو، جذبي کي مليل عظيم خيال، عظّيم خيال کي مليل عظيم ٻولي ۽ سندس تخليقي تجربو بي مثال ۽ لاقاني آهي، جنهن گذريل ڪيترين ئي دؤرن کي، ايندڙ ڪيترين ئي صدين سان هم آهنگ ڪري ڇڏيو آهي. اهوئي ڪارڻ آهي جو ڀٽائي نه فقط گذريل دؤرن جو، بلڪه ايندڙ ڪيترين ئي صدين جي شاعر ۽ Sublime Genious آهي.
ڀٽائي جي شاعري سمورين فڪري سطحن تي، انساني معاشري جي هر پهلوءَ کي پنهنجي تخليق جو حصو بڻايو آهي، ايتري قدر جو ارڙهين ۽ اڻوهين صدي ۾ عالمگير سطح تي جيڪي فڪري نظريا يا لاڙا اُڀري آيا، اهي سڀ ڀٽائي جي شاعري ۾ رس ۽ چس سان رچيل ۽ رسيل آهن، جو پراڻي خيال جو نقاد يا شارح انهن جو تصور به نٿو ڪري سگهي.
سررئيلزم هجي يا ماڊرن ازم، جديد حسيت وارو لاڙو هجي، يا ٻيو ڪو نظريو، اهي سڀ ڀٽائي جي شاعري ۾ دل نشين پيرائي ۾ حيران ڪندڙ حد تائين موجود آهن. ايتري قدر جو يورپ ۾ اهي سڀ لاڙا متروڪ ٿي چڪا آهن، پر ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ انهن سڀني لاڙن ۽ نظرين جو سنگم اڄ به شاندار ۽ جانبار نظر اچي ٿو. ڇاڪاڻ ته انهن سمورن نطرين ۽ لاڙن جو عميق تجربو ڀٽائي جي جذبي، خيال ۽ ٻوليءَ تي آهي، جيڪي شيون وٽس ڀرپور تخليقي صلاحيت سان موجود آهن.
اسان وٽ ڪلاسڪس کي پراڻي وکر جي معنيٰ ۾ ورتو وڃي ٿو، جڏهن ته ڪلاسڪس جي معنيٰ آهي، اهو تخليقي عمل جيڪو ماڻهن جي ميراث بنجي، انهن جي زندگي جو اهم حصو ٿي وڃي. اهو عمل ئي ڪلاسيڪي تخليقي عمل آهي. ڀٽائي دنيا جو اڪيلو شاعر آهي، جنهن وٽ جدت ۽ نئين حسيت گهڻن جي ڀيٽ ۾ نمايان نظر اچي ٿي.
دنيا جي سمورن وڏن شاعرن، انساني جبلت ۽ جذبي، خاص طرح سان درد جي ڪيفيت کي فنائتي نوع ۾ پيش ڪيو آهي، پر ڀٽائي جو تخليقي تجربو، نه رڳو ٻين کان ڌار ۽ مٿانهون آهي، پر اهو معاشري جي وجداني سطحن تي، انساني درد جو ڪٿارسس آهي.
”شاهه جو رسالو، هڪ سمنڊ آهي، جنهن ۾ جذبن، فڪري جهتن ۽ موضوعن جي گوناگوني آهي، جنهن مان اُٿيل هر لهر، وير ۽ ڇوليءَ جو پنهنجو ڌار وجود ۽ واٽ آهي. انهن ۾ هڪ زورائتي، وڏي ۽ اُچي لهر ”پيڙا“ جي نانءُ آهي، جيڪا هر سُر ۾ چوٽون چڙهيو ٿي اُڀري.
ڏک لڳو ڏونگر ٻريو، ڀينر کاڻي ڀونءِ،
منان لاٿو مون، سندو جيئڻ آسرو.
پيڙا جو اهڙو ڀرپور اظهار لاثاني آهي. اهڙي پيڙا، جا پٿر کي به ڳاري ڇڏي ۽ زمين به سڙي وڃي، پوءِ به هڪ نازڪ انسان اها به عورت (سسئي) ڪهڙيءَ ريت جِي سگهندي؟
”منان لاٿو مون، سندو جيئڻ آسرو.“ ظاهر آهي ته، جتي جبل ۽ زمين کامي رک ٿي وڃن، اتي هڪ ماڻهوءَ جي جيئڻ جو ڪهڙو آسرو ٿو رهي. سسئيءَ جي پيڙا جو احساس، شاهه پنهنجي ذاتي پيڙا جيان بيان ڪري ٿو.
ڀيڙي ڀيڙي ٻَڌ، سورائتي سندرو،
ڪيچ اَڳاهون پنڌ، متان لڪن سين لڳي مرين.
ڀٽائي کي ”لڪن سين لڳي مرڻ“ وارو، سسئي جو درد اتاولو ڪريو ٿو ڇڏي. کيس ڄاڻ آهي ته، ’ڪيچ‘ جو پنڌ ڏکيو ۽ پري آهي. پر هو سسئي کي بي همت نٿو ڪري بلڪه کيس هلڻ لاءِ تيار ٿو ڪري ته، ”اي سورن واري پنهنجي چيلهه تي سندرو مضبوط ٻَڌ، ڇو جو ’ڪيچ‘ جو پنڌ گهڻو ڊگهو آهي. متان جبلن منجهه ئي وچري مري نه پوين. رجائيت (Optimisim) جو اهڙو مثال، هنڊائڻ جوڳو آهي.
سورن لڌو سجهه، پاڻهين پيهي آيا،
ڪنهن کي ڏيان منجهه، مَر پيا چڻڪن چت ۾.
ڪنهن درماندي جيءَ ۾ ته پيڙا جي ڪا به ڪمي نه هوندي آهي، پر شاهه چوي ٿو ته، ماڻهو سورن کي پاڻ ئي وجهه ٿو ڏي. جنهن ڪري اهي بنا ڪنهن رنڊڪ جي اندر ۾ گهڙي ٿا اچن، تنهن هوندي به ماڻهو کي سورن جي تشهير نه ڪرڻ گهرجي. فرمائي ٿو ”جي درد آيا آهن، ته ڀلي پيا اندر منجهه ئي رهن ۽ ٻولين، ڇو ٻي ڪنهن کي رازدار ڪجي؟
رئان تان راند، کِلان تان کامي هينئون،
اکڙيون ويساند، پرينءَ گڏجي ڪنديون.
پيڙا جي هيءَ شدت حيرت جهڙي آهي، جو روئڻ ته راند ٿي لڳي، پر کِلڻ سان اندر ٿو سڙي، ڇو جو پرين موجود ڪونهي. اکيون تڏهن ساهي پٽينديون، جڏهن پرينءَ سان گڏجنديون.
وڳر اُڪيري، سَر ساريو سور چري،
جهري جهڄندي ڏي، سنيها کي سڄڻين
ڪونج جي اندر جي پيڙا اها آهي، ته هوءَ پنهنجي وڳر کان ڌار پنهنجن جي سِڪ ۽ اُڪير ۾ ڪيئن ٿي گذاري؟ پنهنجن کي ساريو، انهن ڏانهن پيغام موڪليو، ڍنڍن ۽ تلائن کي ياد ڪريو، جُهري ۽ جهڄي ٿي.
نه خبر، نه خواب، نه ڪي اوٺي آيو،
هتي هت ڪنهين، ڏنو ڪو نه جواب،
حميرن حساب، ڪوه ڄاڻان ڪهڙو ٿيو.
مارئيءَ جو درد اهو آهي، ته هوءَ مائٽن کان پنهنجن کان ڌار آهي. کيس کنڀي ڌار ڪيو ويو آهي. هن کي جي خبر کپي ٿي، ته پنهنجن جي ۽ هوءَ پنهنجن سان واڳيل آهي. هن کي جي خبر کپي ٿي، ته پنهنجن جي ۽ هو جي خواب ڏسڻ چاهي ٿي، ته به پنهنجن جا، کيس هر وقت اهو ئي اونو ۽ فڪر ٿو رهي، ته سندس مائٽ (مارو) ڪهڙي حال ۾ هوندا. اتي الائي سندن ڪهڙو حال هوندو؟ هن کي سدائين قاصد جو اوسيئڙو ٿو رهي، جيڪو اچي کيس مائٽن جي خير خبر ڏي.
آيل آن نه وسهان، هنجون جي هارين،
آڻيو آب اکين ۾، ڏيهه کي ڏيکارين،
سڄڻ جي سارين، سي نه ڪي، رون نه، چون ڪي.
شاهه وٽ ڏيکاءُ ڪرڻ واري ڳالهه مانائتي ڪانهي. هو روئڻ کي رياءُ ٿو سمجهي. شاهه پيڙا کي ’پوسٽر‘ ڪري ٽنگڻ پسند نٿو ڪري. فرمائي ٿو، جيڪو محبوب ياد ڪندو آهي، ان کي پوڄيندو آهي ۽ اندر ئي اندر ۾ کيس ساريندو آهي، اهو ٻاهر / ظاهريءَ ۾ ماڻهن جي اڳيان نه ڪو روئندو آهي، نه ئي ڪنهن سان اهو سور اوريندو آهي.
سانوڻ گِهڙي سڀ ڪا، هيءَ سرهي سياري،
تن وڌائين تار ۾، ارواح جي آري،
محبتي ماري، ڪونهي داد درياهه ۾.
سهڻيءَ جون تڪليفون، ڌڪا، الڪا، اڊڪا، ڊپ، ڇڪ، تانگهه ۽ هر هڪ جذبي جي ڌار ڌار پيڙا شاهه وٽ ساريل آهي. هو ڄاڻي ٿو ته، سياري ۾ درياءَ جا انداز اور هوندا آهن. ان ڪري ئي هو سهڻيءَ جي پيڙا کي وڌيڪ اهميت ٿو ڏي ۽ قدر ٿو ڪري ته، ’سانوڻ جي مُند ۾ ته سڀ ڪوئي درياءَ ۾ گهڙندو آهي، پر سهڻي ته سياري ۾ وڌيڪ سرهي ٿيو، ان ۾ گهڙڻ جا سانڀاها ڪري ٿي. هوءَ درياءَ جي مرضيءَ تي ۽ پنهنجي روح جي چوڻ تي پاڻ کي درياهه حوالي ڪري ٿي ڇڏي، جيڪو ڏاڍو بيرحم آهي. پيار ڪندڙن تي ڪو قياس ئي نٿو ڪري، کين ماري ٿو ڇڏي، وٽس ڪو به انصاف ڪونهي.
موٽي مران مَ ماءِ، موٽڻ کان اڳ مران،
لڇي لالڻ لاٰءِ، شال پونديس پيرَ تي.
پرينءَ کي موٽائيءَ آڻڻ کان سواءِ سکڻي موٽي اچڻ کان بهتر آهي، ته اتي ئي مري وڃجي. پرينءَ جي واٽ ۾، پرينءَ جي پيرن جي نشانن پٺيان ڦٽڪي تڙپي دم ڏجي. درد جو ايڏو دل ڏاريندڙ منظر لطيف کانسواءِ مشڪل سان ڪٿي ملندو.
مون کي جنين ماريو، آن ڪي گڏيا سي؟
تن ۾ طاقت ناهه ڪا، ادا انهينءَ ري،
سور سَليم تي، جيلان ڳالهه ڳري ٿي.
پرينءَ پويان هلندي هلندي اعصابي لحاظ کان مڪمل طور تي ٿڪجڻ کان پوءِ جي اظهار جو هي نادر نمونو آهي. يعني، جسم ۾ ايتري به طاقت ناهي، جو وڌيڪ وک به کڻي سگهجي، پنڌ ڪجي، وري ذهني طور به ايڏو ٿڪ آهي، جو اندر جي ڳالهه اندر ۾ رکي نه سگهجي. روح جي پيڙا کي لڪائڻ چاهيندي به لڪائي نه سگهجي، جنهن جو اظهار نه ڪرڻ جي باوجود ان جو پاڻ مرادو ئي ادارڪ ٿيو وڃي، جنهن جو احساس به آهي، پر جنهن تي ضابطو به ڪري نه سگهجي.
بيت جو مفهوم آهي، ’مون کي جيڪي ماريو پيا وڃن اوهان ڪو انهن کي ڏٺو؟ (يا) اوهان کي ڪو اهي ڪٿي گڏيا؟ اي ادا، اي پانڌي، انهن کانسواءِ منهنجي بدن ۾ ڪا طاقت ناهي رهي. توسان انهيءَ ڪري پئي سور سليان جو اها ڳالهه هاڻي منهنجي براداشت کان ٻاهر ٿي ويئي آهي.‘
سامين سمر سور، گوندر گبرين ۾،
جڙي ٻڌائون جان ۾، پيغامن جا پور،
آديسي اَسور، وڄائي واٽ ٿيا.
”جوڳي“ هونئن به ڀٽائي جو محبوب ڪردار آهي، جيڪو پيڙا جي حساب کان لطيف جي هر ڪردار کان سرس ٿو نظر اچي. لطيف فرمائي ٿو ته، جوڳين وٽ سفر جو سامان رڳو درد ۽ پيڙا آهي. اهي پنهنجن گودڙين ۾ غم ۽ فڪر ٿا وجهن. انهن پنهنجي ساهه ۾ (پرينءَ جي سنيهن جا پور جڙي ٻڌا آهن. اهي ته پرهه ڦٽيءَ جو ئي واڄٽ وڄائيندا هليا ويا.
جُه سي سنڀرجن، ڳالهيون پرين تنهنجون،
لنئن لنئن هيٺ وڄن، رڳون ربابن جيئن.
پرينءَ جون يادگيريون ۽ پرينءَ جي سار روح جي تارن کي به ڇيڙيون ٿي ڇڏي. لطيف فرمائي ٿو، ’اي منهنجا محبوب، تنهنجون ڳالهيون ۽ تنهنجا پيار، جنهن به گهڙيءَ ۾ ياد ٿا اچن، ان گهڙيءَ منهنجي سڄي جسم جون رڳون ساز جيان وڄيو ٿيون وڃن‘.
پيڙا جو اهو تصور انوکو پر ڏاڍو نفيس آهي، سور ۽ درد جي جماليات، ڀٽائي بادشاهه وٽ دنگ ڪريو ڇڏي، جنهن ۾ تن جو هر حصو اندر ئي اندر ۾ ساز بنجي وڄي ٿو وڃي.
ڪنهن پر رئان پرينءَ کي، روئي نه ڄاڻان،
مٿي ڪيو ڀڻا، هنجن هاڻا هٿڙا.
اندر ۾ جڏهن درد دنگ ڪندو آهي، ته پوءِ ذهن ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏيندو آهي، ۽ هر ڳالهه وسري ويندي آهي، ايتري قدر جو سُڌ ئي نه پوندي آهي، ته پنهنجي ايڏي وڏي پيڙا جو اظهار ڪيئن ڪجي. لطيف فرمائي ٿو.’آئون پنهنجي محبوب لاءِ ڪيئن رئان؟ آئون ته روئي به نٿي ڄاڻان. ڏک ڪرڻ جو به ڪو ڍنگ، ڪو طريقو ٿيندو آهي، جيڪو مون کي نٿو اچي، بس، لڙڪن مان آلا هٿ مٿي کڻيو پيئي هلان ۽ ڦران‘.
سمنڊ کان ويڪرو ۽ اونهو. ”شاهه جو رسالو“ ڄڻ ته پيڙا جو باب آهي. هڪڙو بيت کڻجي ته ڏهه ٻيا ٿا نظر اچن. هونئن به ڀٽائي ڄاڻي ٿو ته هر حساس جيءَ جي حصي ۾ پيڙا جو ڀاري پلڙو هوندو آهي، تنهن ڪري ئي فرمائي ٿو:
ڏک سُکن جي سونهن، گهوريا سُک ڏکن ريءَ.