شاهه لطيف ۽ سُور جي سمجهاڻي: ڊاڪٽر نبي بخش قاضي
سڀئي سهاڳڻيون، سڀني ڳچيءَ هس،
پسڻ ڪارڻ پرين جي وڏا ڪيائون وس،
ڍول تنين جي گس، هيٺاهيون هلن جي.
ڇا ته سندس لفظن جي بندش، اصطلاحن جو انتخاب ۽ واقعن جو بيان آهي:
گجر کي گجميل جون، تارن ۾ تبرون،
هڻي حاڪمن کي زور ڀريون زبرون،
ڪاڪ ڪنڌي قبرون، پسو پرڏيهن جون.
**
کوءِ سميون، ٻن سومريون، جي اچن اوچي ڳاٽ،
ور سي ڪينجهر ڄائيون، جن تماچي جي تات،
راڻي مِلا رات، ماڻڪ ميءَ پرائيو.
ڇا ٻولي، ڇا تخيل، ڇا بيان، ۽ ڇا واقع نگاري جي تصوير آهي! پر مون سُر جي ڳالهه پئي ڪئي، جيڪا به ڪمال جي آهي.
سُور جو بنياد احساس، جنهن کي انگريزيءَ ۾Feeling چئبو، تي آهي. احساس ساڳيو لفظ آهي، جنهن کي يوناني ٻوليءَ ۾ ايسٿيسس يعنيFeeling يا احساس چيو وڃي ٿو، جنهن (Sensation, Perception) مان لفظ Aesthetic يعني جمالياتي احساس نڪتو آهي. علم نفسيات جو فاضل استاد پروفيسر ڪارل ينگ Carl Jung پنهنجي ڪتاب The Practice of Psychotherapy ۾ احساسات ۽ جذبات جي اقدار Feeling Values متلعق لکي ٿو ته:
“Now a days we would speak of feeling – values and of realization through feeling. One is often reminded of Fausts shartering experience when he was shaken of the deadly dull out of his laboratory and philosophical work by the revelation that “Feeling is all”. )P.278.(
اهو ’سُور‘ آهي، جنهن کي فيلسوف آئوس پينسڪيOuspensky پنهنجي ڪتاب Fourth Way (ص 384) ۾Useful Suffering ڪوٺي ٿو، جيڪو انسان کي احساس جي آتش ذريعي پاڪ ۽ بي باڪ ڪري ٿو. لطيف ۾ نظيف ڪري ٿو:
”سُور م مٽج ساءَ، آءٌ نه وڪني آهيان،
ويل ڪهين، ورهه! مون وٽاءُ،
تو پڻ تڏهن جاءُ،جڏهن ٿيان هيڪاندي هوت سين.
(سُر حسيني)
سُور جا به درجا ۽ منزلون آهن:
کامان، پچان، پڄران، لڇان ۽ لوچان،
تن ۾ تؤنس پرينءَ جي، پيان نه ڍاپان،
جي سمنڊ مُنهن ڪيان، ته سُرڪيا ئي نه ٿئي.
(سهڻي)
اڃا انهيءَ کان اڳتي چوي ٿو:
پتنگ چائين پاڻ کي، ته اچي آڳ اُجهاءِ،
پچڻ گهڻا پچائيا، تون پچڻ کي پچاءِ،
واقف ٿي وساءِ، آڳ نه ڏجي عام کي.
(يمن ڪلياڻ)
**
سُکن واري سَڌ، متان ڪا مون سين ڪري،
اندر جنين اَڌ، ڏونگر سي ڏورينديون.
(سسئي آبري)
**
لڇي، ڪين ڪُڇي، اٽي منڌ اندوه ۾،
پَرِ ۾ پير پُڇي، لالڻ جو لطيف چئي.
(سسئي آبري)
سُور جي بيان ۽ اظهار سان دل جو بار هلڪو ٿئي ٿو، ان ڪري ئي لطيف پنهنجن سورمين جي سور کي مختلف نمونن ۽ لفظن ۾ بيان ڪري، سنڌ جي ڏکن ۽ دردن جي ڪئٿارسِس Catharsis ڪئي آهي. دل جو بار هلڪو ڪيو آهي.
سنڌ، تاريخ ۾ ڏاڍا سُور سَٺا آهن.
عُمر جا تو مل عيد، سا سوءِ اسان لئه سومرا!
اها ته هئي مارئي، پر ميهار ٿو چوي:
ڪنڌي جهليو ڪانهن، عاشق اُڀو آنهون ڪري،
تو ڪيئن ٻوڙي سوهڻي، ٻيلي منهنجي ٻانهن،
درياه توتي دانهن، ڏيندس ڏينهن قيام جي،
جنهن سان پرينءَ جا سور ساٿ ۾ هوندا آهن، اهو ’اَڄاڻ‘ هوندي به ’سُڄاڻ ۽ سُچيت‘ هوندو آهي، ڇو ته ماڻهوءَ ۾ ’سور‘ ئي ’ساڃاهه ۽ سُرت‘ پيدا ڪندا آهن.
آهيان گهڻي اَڄاڻ، پر سُور پريان جا ساڻ مون.
(سسئي آبري)