’سُر ڪوهياريءَ‘ ۾ ڏک جو فلسفو: ڊاڪٽر محمد ’مارو‘ خشڪ
ڏونگر جا ڏاکڙا ۽ تڪليفون سَهڻ، جهڙي تهڙي ماڻهو جي وس جي ڳالهه ڪانهي. اها سسئي، ڀٽائي جي اها سورمي هئي، جيڪا عورت ذات هوندي به ڏونگرن جي ڏاڍاين سان اڪيلي سِر مقابلو ڪندي رهي.
مُنڌ نه منجهان تن، پَسي لَڪ لُڏن جي،
جا پر کاهوڙين، سا پر سِکي سسئي.
(سسئي آبري)
**
سُکئين ٿئي نه سُنري، ڏکين تان نه ڏري.
(سسئي آبري)
**
سسئي لنگهيو سو، مرد جنهن مات ڪئا،
جبل وڏو جو، نُوڻ مڙيئي نينهن کي.
(ديسي)
هيڻي ۽ هيسيل عورت، مردن کان به اڳيان نڪري، موت جي مُنهن ۾ پاڻ کي ڇو اُڇليو؟ ڏاگهن، ڏيرن ۽ ڏونگرن جا ڏک سَٺا؟ اهو آهي، ’هوت پنهون‘ ۽ ان جي صحبت جو اثر، جنهن سسئيءَ کي اهي سڀ ڪشالا ڪرايا.
ڏاگهن، ڏيرن، ڏونگرن، ٽنهي ڏنم ڏک.
سي سڀ ڀانيم سُک، هيڪاند ڪارڻ هوت جي.
(ديسي)
هتي هوت پنهون، جيڪو اُهڃاڻ آهي، اصل ماڳ ۽ مقصد جو. اها منزل، ڏکن ۽ تڪليفن کان سواءِ ملي سگهي، اهو ممڪن نه آهي. جڏهن ڪو به اڻموٽ انسان، جدوجهد جي ميدان ۾ اڳيان نڪري ٿو ته، ڏک ۽ تڪليفون سندس راهه ۾ روڪاوٽ بڻجي پون ٿيون. لطيف سائين اسان کي سسئي جي روپ ۾ هڪ اهڙو ڪردار ڏنو آهي، جيڪو اهي سمورين تڪليفون برادشت ڪري. پنهون (اصل ۾ مقصد) جي حاصلات لاءِ ڪوششون ڪري ٿو.
ڏک ۽ درد جي موضوع تي، نه رڳو لطيف وٽ، پر عالمي ادب ۾ به وڏو مقدار موجود آهي. اهي جذبا شاعرن پنهنجي شاعريءَ ۾ مختلف انداز سان چِٽيا آهن. ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو، ان حوالي سان لکي ٿو ته، ”ڏک ۽ درد جي باري ۾ فڪري نڪتا سڄي انسان ذات جي شاعري مان پڌرا آهن. هي نڪتا، ’موت، جنگ، بيماري، بک ۽ استحصال يا پيڙا‘ جي باري ۾ اُڀاريا ويا آهن، ان ڪري سماجيات جي خيال کان، اهي شاعري جو وڏو حصو والارين ٿا“.
اسان جي سماج مان، جيڪو سهپ ۽ برادشت جو مادو ختم ٿي رهيو آهي، ڀٽائي پنهنجي شاعري ۾ ان کي جيئاري ڇڏيو آهي. درد ۽ ڏک جي هن صليبي جذبي جي اثر کان پاڻ شاهه به بچي ڪو نه سگهيو آهي. چوي ٿو ته، ’جيڪي ڏنائون، سو سر ڏيئي سهه جندڙا‘. توڙي جو درد جو عالمي ۽ بين الاقوامي تصور به پهريون ڀيرو اسان کي شاهه وٽان مليو آهي، اِجهو هن طرح:
ڏک لڳو ڏونگر ٻَريو، ڀينر! کاڻي ڀون،
منان لاٿو مون، سندو جيئڻ آسرو.
درد جو ۽ ڏک جو اهو تصور، جيڪو ساري انسان ذات کي هڪڙي ئي وقت ستائي رهيو آهي، اسان کي، ايترو پڌرو هنن سِٽن کان سواءِ شايد ئي ڪٿي مليو هجي. ان سان گڏوگڏ شاهه سائين جي، ’پريان سندي پار جي مِڙئي مِٺائي‘ واري احساس ۾، سهپ جو عالمي ۽ صليبي جذبو ملي ٿو، تنهن ڪري چئي سگهون ٿا ته ڀٽائي اسان کي ڏک برداشت ڪرڻ مان سهپ ۽ برداشت جو مادو سيکاري ٿو.
ڀٽائي جي ’سُر ڪوهياري‘ مان اسان کي ڪهڙو سبق ملي ٿو؟ ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو پنهنجي پي ايڇ ڊي ٿيسز ۾ لکي ٿو، ”عورت، جسماني طور هيڻي آهي ۽ ذهني طور اسان جي سماج ۾ پاڻ وهيڻي ڪانهي. ويتر سماج طرفان گهڙيل قاعدن ۽ اصولن کيس قيد سلاسل ۾ جڪڙي ۽ غلام کان وڌيڪ مفلوج ۽ ناڪاره بڻائي ڇڏيو آهي، جيڪو سراسر ناانصافيءَ وارو عمل آهي. لطيف انهيءَ ناانصافي خلاف، نه صرف آواز اُٿاريو، پر هن اهو ثابت ڪري ڏيکاريو ته، جنهن انسان کي ’سماج‘ اپاهج سمجهي ٿو، سو حقيقت ۾ ڏونگر جا ڏيل ڏڪائيندڙ، ڇپر کي ڇمر بڻائيندڙ، باعزم انسان آهي. هن سُر مان اهو سبق ملي ٿو ته، هيڻو انسان پنهنجي عزم ۽ حوصلي سان تونگر جي تونگري کي ختم ڪري، پنهنجو تابع ڪري سگهي ٿو.
ڀٽائي ڏکن جي لڙائي ۾ لفظن کي، خيالن جي ذريعي اهڙي هٿيار طور پيش ڪري ٿو، جيڪو جدوجهد وقت، حوصلو ڌارڻ ۽ بُري کان بچاءِ ڪرڻ سيکاري ٿو، ڇو ته کيس حالتن سيکاري ڇڏيو هو ته، ”تاريخ جي هن ڏاڪي تائين ماڻهن جي وڏي اڪثريت جي دنيا، ڏکن جي دنيا آهي، ان ڪري دنيا ۾ سڀ کان وڏو انساني، سماجي، زندگي بابت ڄاڻ ۽ سمجهه جو وسيلو درد آهي. جنهن ماڻهوءَ سڌي يا اڻ سڌي طرح ڏک نه ڏٺو آهي، تنهن کي ڏکويل ماڻهن جي هن دنيا جي ڪهڙي خبر پئجي سگهندي! بقول ڀٽائيءَ، ”تن سُڪن ڪهڙي سار ته وُٺا مينهن ملير تي.“
روشن خيالي، ترقي پسندي ۽ انقلابيت جي معنيٰ ماڻهن جي اڪثريت لاءِ ڏکن جي دنيا بدلائي، سُکن جي دنيا کي ممڪن ڪرڻ آهي. جنهن زندگيءَ ۾ ڏکن جي دنيا جو عذاب ئي برداشت نه ڪيو هوندو، سو ان کي بدلائڻ جي ڪهڙي ضرورت محسوس ڪندو ۽ ان تبديلي جو ڪهڙو قدر ڄاڻندو. ڏک ۽ سک زندگيءَ جو حصو آهن. اها ڳالهه سهڻو لطيف سمجهائڻ چاهي ٿو. سندس چوڻ موجب، جنهن زندگيءَ ۾ ڏکن جي ڏائڻ سان مقابلو نه ڪيو هوندو، اهو سکن جي سيج تي سُمهڻ جي دعويٰ ڪيئن ٿو ڪري سگهي!
اڃا تو منجهان، ڪک ڇُتي رت نڪري،
مُنهن ۾ محبوبن جا، ڪيئن جهليندين گهاءَ،
سو تون ڪُڄاڙياءَ، ٿو سِڪڻ جون سڌون ڪرين.
(يمن ڪلياڻ)
سنڌ جو لافاني شاعر، ڏکن کان سواءِ مليل سُکن جو سخت مخالف آهي، ۽ هو اهڙن سُکن کي عظيم مقصدن تان قربان ڪرڻ جو حامي آهي!
ڏک سکن جي سونهن، گهوريا سُک، ڏکن ري،
جنين جي ورونهن، سڄڻ آيو مان ڳري.
(حسيني)
اڄ ڪلهه هر انسان سُکن جي تلاش ۾ سرگردان آهي، پر ڀٽائي انهن سکن کي ڏکن تان گهوري ڇڏڻ جي ڳالهه ڇو ڪئي آهي، ان جو به هڪڙو سبب آهي، جنهن جي تشريح رسول بخش پليجو هن طرح ڪري ٿو، ”جنهن وٽ ڏک ٿورا ۽ سُک گهڻا هوندا. ان جي زندگيءَ بات، سُرت ۽ سمجهه ۽ ان ڏانهن رويو عام طرح صحيح ٿي نه سگهندو. ڀٽائي پڻ چيو آهي ته:
سگهن سُڌ نه سور جي، گهايل ڪيئن گهارين!
پليجو صاحب وڌيڪ لکي ٿو ته، ”انسانيت جي زبردست اڪثريت جو ساٿ ڏکن جو ساٿ آهي. جيڪو ماڻهو انسان دوست واٽ وٺندو، سو ڄڻ هٿ وٺي پنهنجي پتيءَ جي اڪثر عام سکن تان هٿ کڻي، پنهنجي پتيءَ جي عام ڏکن کان به وڌيڪ نوان ڏک سودي ٿو. اهو دنيا جو وڏي ۾ وڏو سودي جي ڪاروبار آهي. گوتم، عيسيٰ، انهيءَ کان به گهڻو اڳ کان وٺي، اڄ تائين ڪيترائي ماڻهو اهوئي ڪاروبار ڪندا، جَڳُ جرڪائيندا ۽ جُڳ جُڳ جيئندا رهيا آهن“.
سُکن عيوض سور دودڻ وارا اهي سوداگر ئي هن ڌرتيءُ جي سوين صدين جو بهترين فصل آهن. سسئي به هڪ اهڙو ڪردار هو، جيڪو ازلي سکن لاءِ ۽ ٻئي جي همدردي لاءِ پاڻ کي تڪليف ڏئي، مصيبتن جي مُنهن مان لنگهي، ته جيئن هڪ ڪردار مان ٻيا سوين هزارين ماڻهو سبق حاصل ڪري اڳيان وڌن ۽ همدردي جو هٿيار هٿ مان نه وڃائين. ماڻهوءَ جي ڏکن ۽ خوشين ۾، خاص ڪري ڏکن ۾ ڀاڱي ڀائيوار رهڻ کان سواءِ هن دؤر تائين جو انسان، انسان دوستيءَ جو گس لهي ئي نٿو سگهي. سوين سالن اڳ لطيف، انساني زندگي ۾ ڏک جي شعوري احساس جو ۽ ٻين جي سورن ۾ شريڪ ٿيڻ جي اهميت جو ذڪر هئين ڪيو آهي:
ڏيکاريس ڏکن، گوندر گس پرينءَ جو.
**
پسو پرائن، سورن آڏو سسئي.
**
سکن مون سين ڪين ڪيو، سورن لڌيم سارون.
**
سو سکن ڏيئي، ورهيه وهايم هيڪڙو،
ٻڌي گوڏ گرٿ، ساٽو ڪجي سور جو.
مٿيان شعر يٽس (Yeats) جي هيٺين ڳالهه جي عڪاسي ڪن ٿا. ”مون وٽ هڪ مثالي قسم جو اظهار اهو آهي، جنهن ۾ آئون، مٽيءَ جي ماڻهن ۽ سندن روحن کي ايئن ٿو ڏيکاريان، ڄڻ اهي هڪٻئي جي مدد ۽ واهر ڪندا هجن.“
ڀٽائي پڻ سسئي جي دردن کي اهڙي ته درديلي ۽ دکائڪ انداز ۾ پيش ڪيو آهي، جو هر ڏکويل ماڻهو پنهنجا درد، ان جي ڀيٽ ۾ معمولي ۽ خسيس سمجهڻ لڳي ٿو. ائين لطيف پڻ سسئي جا، جيءَ جهوريندڙ ڏک ٻڌائي، ٻين کي همٿ ڏياري، سندن مدد ڪري ٿو.
حقيقت هن حال جي، جي ظاهر ڪريان ذري،
لڳي ماٺ مروئن کي، ڏونگر پون ڏري.
وڃن وڻ ٻَري، اوڀر اڀري ڪين ڪي.
(ڪوهياري)
**
ڏُکئي سنديون ڏونگرين، آڌي آهون پون،
ڏاري جو ڏونگر کي، سو ڪين چيو چون،
آري جي افسوس ۾، ماڻهو، مرون رون،
ان پر سيئي هون، هينئڙا جن هڄي ويا.
(معذوري)
**
وڍي سي واڍوڙيا، رت نه ڏٺو جن،
موت قبوليو تن، ڏٺو جن ڏکيءَ کي.
(معذوري)
**
حقيقت هن حال جي، جي ظاهر ڪريان زبان،
لڳي ماٺ مروئن کي، رسي سورُ شَبان.
ٽاڪر ٽِڪي ڪان، جبل سڀ جلي وڃن.
(ڪوهياري)
**
ڏونگر! مون نه ڏکوءِ، آءٌ اڳ ڏکوئي آهيان.
ساريان ڪو نه سکوءِ، سور گهڻيئي سنڀران.
(ڪوهياري)
ڏک آهي ڇا؟ ان جي وضاحت ڪندي رسول بخش پليجو، ’وڳ ڪيئن وسرياءِ‘ ۾ لکي ٿو، ”ٻين هزارين لکين ڳالهين کانسواءِ، ڪنهن ناول ۾ ڏکويل، مظلوم ماڻهو جي ڳالهه پڙهڻ به ڏک آهي. هزارين سال اڳ جي ڏکويلن جي ڳالهه ٻُڌڻ به ڏک آهي ۽ انهن سڀني ڏکن جو ڪو نه ڪو تدارڪ نه ڪري سگهڻ، سڀني کان وڏو ڏک آهي“.
مٿين ڳالهه کي جيڪڏهن اڃا به وڌائجي ته، ايئن به چئي سگهجي ٿو ته، (1) ڪنهن دلبر دوست جي وڇڙي وڃڻ سان به ڏک ملي ٿو. (2) دشمن جي جاسوسن تي نظر نه رکڻ به، پريشاني پيدا ڪري ٿو. (3) جهالت جي اجتماعي سوچ جو پيدا نه ٿيڻ به مايوسي پکيڙي ٿو (4) رٿا بندي سان زندگي نه گذارڻ به دردن جون ديوارون پيدا ڪر ٿو. (5) پاڻ تي تنقيد ڪرڻ بجاءِ رڳو ٻين کي غلط سمجهڻ به سوين مونجهارا پيدا ڪري ٿو. (6) ساڳي وقت غفلت ۽ سستي به غمن جا ڪيئي بار ڪيرائي ٿي وجهي. لاکيڻ لطيف اهي سمورا مونجهارا ’سُرڪوهياري‘ ۾ بيان ڪيا آهن، اچو ته انهن مان هر هڪ تي روشني وجهون:
[b]1. ڪنهن دلبر دوست جي وڇڙي وڃڻ جو درد:
[/b]سسئي جا پنج ئي سُر، وڇوڙي جا سُر آهن ۽ انهن مان هر هڪ ۾ دردن ۽ سورن جا نرالا مذڪور ملن ٿا.
وڍيل ٿي وايون ڪري، ڪُٺل ڪوڪاري،
هن پڻ پنهنجا ساريا، هوءَ هنجون هڏن لئي هاري،
عشق جي آري، سِڪي سوز پرايو.
(معذوري)
ڪٿي سسئي ڏک جا ڳوڙها ڳاڙيندي نظر اچي ٿي، ته ڪٿي ليلا جي دل چنيسر لاءِ، درد مان دانهون ڪندي ملي ٿي. مومل پنهنجي راڻي جي جدائي ۾ جِهڄهندي ۽ جُهرندي رهي ٿي. سهڻي ميهار جي مُنهن ڏسڻ لاءِ، سخت سرديءَ ۾ موج ڀرئي مهراڻ جي ڪُنن ۾ ڪاهي پئي ٿي، ايئن مارئي کي پنهنجي ماروئڙن جي محبت ملول ڪري ڇڏيو آهي ۽ سسئي کي پنهنجي پنهون جي سڪ پينهين پاهه ڪري ڇڏيو آهي، جنهن جو ذڪر پنهنجن جيڏين ۽ سرتين سان هن طرح ڪري ٿي:
جيڪا ڪندي نيهن، مون جيئن ٻاروچن سين،
سڪڻ سارو ڏينهن. چڙهڻ چاڙ هيڪن تي.
(حسيني)
**
ريءَ قريبن قوت ڪيو، ويٺي وِرهه چران،
ان عذابان اڳهين، مادر! ڇو نه مران،
اديون! جو نه اوهان، سو مون سور سرتيون.
(ڪوهياري)
اهڙي صورتحال ۾ مايوسي من جي آتڻ ۾ پيرا پختا ڪري سگهي ٿي، ۽ اها ڳالهه لطيف ڀليءَ ڀت سمجهي ٿي، تنهن ڪري ئي هن سُر ۾، پاڻ اڄوڪي مايوس ۽ ڏکويل انسان کي هيٺين صلاح ڏئي ٿو:
هاري! هنيون نه لوڏ، سکن پوندء سسئي،
ڪوهيارو، تو ڪوڏ، اچي ڪرهه قطارئو.
(حسيني)
[b]2. دشمن ۽ سندس جاسوسن تي نظر نه رکڻ جو درد:
[/b] اسان سنڌي ماڻهن کي نه رڳو پنهنجون مدي خارج سوچون ۽ انا پرستي، اڳيان وڌڻ کان روڪي ٿي، پر پاسي کان خارجي ۽ ٻيون داخلي رڪاوٽون به موجود آهن. واٽ تان ٽنگون ڇڪيندڙ پنهنجا غدار به آهن ته، ’ڌُريان ئي ڌاريا، مِٽ مُئي جا نه ٿيا‘ به آهن، جيڪي ڇپر (ڏکن واري دنيا) کان اسان کي ٻاهر ڪڍڻ ئي نٿا چاهين.
ڪنهن پر روئان پرينءَ کي، اندر ناهي اساٽ،
لوهوڪا لڪن ۾، ويري مٿي واٽ،
ڇپر ۾ ڇنڇاٽ، ڏٺم ڏکوين جا.
(ڪوهياري)
هر باشعور، انقلابي سوچ رکندڙ انسان کي، اڳيان وڌڻ کان روڪڻ لاءِ، نه رڳو واٽن تي ويري رڪاوٽون وجهندا رهندا آهن، پر پنهنجا جاسوس (چاري) به تيار ڪري رکندا آهن، جيڪي مخالفن جي کوٽن ۽ خامين جي پوري ڄاڻ حاصل ڪري، انهن جي ڪمزورين جي جانچ رکي، کين اڳتي وڌڻ کان روڪيندا آهن.
ستئين سويري، مُنهن ويڙهي، مُئن جيئن!؟
ڏٺئه نه ڏيرن جا، چوڌاري چاري!
تيلاهه ويچاري، ساٿ سُتي ئي ڇڏيو.
(ڪوهياري)
تنهن ڪري سسئي لاءِ ضروري هو ته، هوءَ نه رڳو دشمن جا مقرر ڪيل جيڪي چاري يعني جاسوس هئا، انهن تي نظر رکي ها، پر دوست جي در وٽ لِڪي بيهي، پنهنجن ڏيرن جي چُرپُر ۽ سُرپُر تي به نظر رکي ها. ائين نه ڪرڻ ڪري هوءَ پنهون جا پيرا وڃائي، ڏکن ۽ تڪليفن ۾ پئجي وئي.
سُتئين پير ڊگها ڪري، وڏي جاڙ ڪياءِ،
در ڀر، اُڀين دوست جي، سر پر هوند سياءِ.
(ڪوهياري)
تنهن ڪري او سسئي! او مورک! جيڪڏهن دوست جي در وٽ لِڪي بيهي، ڪي ڳالهيون ٻُڌين ها، ته به پنهون کي کڻي وڃڻ واري سازش کي ضرور سمجهي سگهين ها، پر افسوس جو ائين نه ڪري پنهونءَ کي وڃائي ويهي رهئين!
[b]3. جهالت ڪري اجتماعي سوچ جي پيدا نه ٿيڻ جو درد:
[/b] شاهه سائين جي شاعريءَ جو تت، جز کي ڪل ۾ سمائڻ آهي. هو انفرادي سوچ بجاءِ، اجتماعي سوچ جو رکوالو آهي، پر جيڪو ماڻهو، انا پرستي ۽ موقعي پرستي جي ڪري، پنهنجي ساٿ کان اڪيلو ٿي وڃي ٿو ۽ جاهل هجڻ جو ثبوت ڏئي ٿو، اهڙو ماڻهو سماج لاءِ ڪار آمد نٿو ٿي سگهي.
ليل نه جاڳئين لِک سين، ڪُلي نوم ڪياءِ،
قم تي پهچ قريب کي، اِجلس تو نه جُڳاءِ،
مُٺي مزمانن سين، ويهي رات وهاءِ،
جيلاهه ننڊ ڪياءِ، تي زور رهين ٿي راهه ۾.
(ڪوهياري)
هتي ’مُٺي! مزمانن سين، ويهي رات وهاءِ‘ ۾ اڪيلي سِر سنگت ساٿ کان ڪٽجي ويهڻ جي مخالفت، مزمانن يعني جهجهائي سان گڏجي، زندگيءَ گذارڻ جي حمايت ٿيل آهي، جيڪو ايئن نٿو ڪري، اهو پڻ سسئي وانگي ڇپرن ۾ دربدر ڀٽڪندو ئي رهندو.
[b]4. رٿا بندي سان زندگيءَ نه گذارڻ جو درد:
[/b] زندگيءَ ۾ جيڪو ڪم، تڪي توري منصوبابندي سان ڪبو آهي، ان کي ’رٿا بندي‘ چئبو آهي هر ڪم رٿا بندي کان سواءِ اڻ پورو رهندو آهي. ڪو به ڪم منصوبا بندي کان سواءِ ڪبو ته، اهو پورو ته ٿي ويندو، پر ان مان ڪو مڪمل لاڀ حاصل ڪري نه سگهبو. شاهه عبداللطيف غلط واٽ تي، بنا مقصد ۽ رٿا بندي سان هلندڙ عورتن ۽ مردن کي خبردار ڪندي چوي ٿو ته، ’او مورک! صحيح واٽ وٺ، ٻي صورت ۾ ڏک ۽ تڪليفون، تنهنجو مقدر بڻجي وينديون‘.
اڃا تون اَواٽ، واٽان پاسي ويسري،
سونهين ٿي سُواٽ، ته منجهان دل دڳ لهين.
(ڪوهياري)
[b]5. پاڻ تي تنقيد ڪرڻ بجاءِ رڳو ٻين کي غلط سمجهڻ جو درد:
[/b]تنقيد، کري ۽ کوٽي کي سمجهڻ جو نالو آهي. حقيقت ۾ اسان اڃان، تنقيد جو حق ادا ئي نه ڪري سگهيا آهيون. اسان تنقيد جي ڇُري سان ڪنهن کي ڪُهڻ ۾، ته دير ئي نه ڪندا آهيون، پر پاڻ سُٺن تنقيدي لفظن سان مرهم رکڻ سِکيا ئي ناهيون. شايد اهو ئي سبب آهي جو، اسان جي تقريبن سمورن ادارن مان سهپ موڪلائي وئي آهي. ايتري قدر جو ادبي گڏجاڻين ۾ به هڪٻئي جي ڏاڙهي پٽ کان نه رهندا آهيون. پرائي ماڪوڙيءَ جيتري غلطي تي به نظر پئجو وڃي، پر پنهنجن اٺن جيڏين خامين تي به نظر نٿي پوي! شايد اهوئي سبب آهي، جو پنهنجن کوٽن ۽ خامين جي بدبودار لائين کي، ذهن مان ڪڍڻ بجاءِ اتي ئي لاشعور جي قبر ۾ دفن ڪريو ڇڏيون ٿا، جيڪا سوچ انتهائي نقصان ڪار آهي. اها ڳالهه ڀٽائي، سسئي تي تنقيد ڪندي، هن طرح چئي آهي:
سُتيئن سنجهئي، مُنهن ويڙهي، مُئن جيئن،
اوجاڳو اکين کي، ڄاتوءِ نه ڏيئي،
هٿان تو پيئي، ٿي ڪچو ڪيچين کي ڪرين.
(ڪوهياري)
يعني ’اي سسئي! ننڊ جي ڪري غلطي توکان ٿي آهي ۽ ڏوهه وري ڪيچين تي ٿي ڏين!؟ تنهن ڪري پنهنجي غلطي به تسليم ڪر، جيڪا هڪ مثبت سوچ آهي‘.
[b]6. غفلت ۽ سستي جي پيدا ٿيڻ جو درد:
[/b] قومن جي تباهي جو اهم ڪارڻ غفلت ۽ سستي هوندو آهي. سسئي جڏهن پنهنجي ور کي ڏيرن وٽ ڇڏي، بنا ڪنهن کُٽڪي جي غفلت جي ور چڙهي، مُنهن ويڙهي، مُئن جيئن سُمهي پيئي، تنهن ڪري ڏير کيس ڏهاڳ جو ڏنء ڏيئي، جدائي جي جهوري ۾ اُڇلي، ڏاڍو ڏور هليا ويا. ڀٽائي اها ڳالهه هيٺين طرح ڪئي آهي:
ليل نه جاڳئين لک سين، شام سُتيئن سڀ رات،
اوڳي! اوٺڙن جا، ٿي پهه پڇين پرڀات!؟
ٿي سڳر، تن جي ساٿ، ته ڀوري! ڪنهن ڀال مِڙين.
(ڪوهياري)
جيڪي ماڻهو سنجهي سان سُمهي رهن ۽ حالتن کي سمجهڻ جي ڪا به ڪوشش نه ڪن، اهي پنهنجي محبوب يعني، مقصد تائين ڪڏهن به پڄي نٿا سگهن، پر جيڪڏهن پڄي به ويا ته کين وڏيون تڪليفون ڏسڻيون پونديون.
سنجهي رهن سُمهي، غافل منجهه گهرن،
ليڙن جو لطيف چئي، ڪرڳل سوءِ نه ڪن،
سي ڪيئن محب مِڙن، جي سنجهي رهن سُمهي.
(ڪوهياري)
**
ايءُ ڪم ڪميڻين، جيئن سُمهن پير ڊگها ڪري،
لوچين ڇو نه لطيف چئي، هاري! لاءِ هوتن،
ننڊان نڀاڳن کي اوڀالا اچن،
سي ڪوهه پنهون پُڇن، جي سنجهي رهن سمهين.
(ڪوهياري)
ڀٽائي غفلت ۽ لاپرواهيءَ واري ننڊ جي نندا ۽ سجاڳ رهڻ جي تلقين ڪري ٿو. لطيف اسان کي آگاهه ڪندي، چوي ٿو، ’جيڪڏهن هن تيز رفتار دؤر ۾ به غفلت جا کوپا اکين تي چاڙهي سمهي پوندين ته، سڄي ۽ سچي ساٿ کان محروم ٿي، ڏکن جي رڻ ۾ هميشه رُلي ويندين ۽ بي راهن جيئن ڀٽڪندو رهندين. لطيف رهنمائي ڪندي صلاح ڏئي ٿو ته:
غافل غفلت ڇوڙ، تون ڪيئن اَڻاسي اوجهرين،
چپاتا چڙهي ويا، وڃي پهتا توڙ،
نيڻن ننڊ اُکوڙ، جم ورهن ۾ واڪا ڪرين.
(ڪوهياري)
**
ڏُکي ڏک وِسار، سيج ڦِٽي ڪر سسئي!
پَٽين پير نهار، ته آرياڻي اُتان لهين. ــ(سر معذوري)
[b]مددي ڪتاب
[/b]
1. شاهه جو رسالو ــ هوتچند مولچند گربخشاڻي.
2. شاهه جو رسالو ــ ڪلياڻ آڏواڻي.
3. تنقيدون ـــ ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو.
4. شاهه جي شاعري ۾ علامت نگاري ـــ ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو.
5. شاهه عبداللطيف ـــ ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، 1992ع.
6. وڳ ڪيئن وسرياءِ ـــ رسول بخش پليجو.