ڀٽائي سنڌ جي دائمي دردن جو شاعر: انور پيرزادو
ڪاريون، ڪوجهيون، ڪوڙيون، مور نه موچاريون.
يا وري اهڙا ماڻهو جو،
پانڌ جنين جي پاند سين، لڳو ٿئي لڄ.
اهڙن ڪردارن کي اهميت ڏيندي ڀٽائي لکيو هو ته:
فقيراڻي ويس، اَمُل ڏين اتوريا.
سو مڇيءَ جي ڇٽ، بدبوءِ ۽ کِکَ، ڀٽائيءَ جي خوبصورت شاعريءَ جو موضوع بڻجي، امر مهڪ ماڻن لڳا. ڀٽائيءَ صاحب پنهنجي شاعريءَ ۾، سنڌ ڌرتي تي چُرندڙ پُرندڙ هر شيءِ ۽ هر زنده سوچ سان گڏ پنهنجي ماڻهن، عوام ۽ ڏکويل انسانن جي خاص ڪري اهڙي ڪنهن به ننڍي وڏي جذبي ۽ اُمنگ کي نظرانداز نه ڪيو آهي، جيڪو شاعريءَ جو موضوع بڻجي سگهي ٿو.
ڊاڪٽر سورلي جي چوڻ مطابق انهن ٻن ڳالهين جي ڪري ڀٽائي هڪ منفرد شاعر آهي ۽ اهڪ اهڙو راڳي ۽ ڪوي آهي، جنهن جهڙو سنڌ ۾ ٻيو اڃا پئدا نه ٿيو آهي ۽ اها ساڳي صورتحال صوفي ازم جي دنيا ۾ پڻ ڀٽائيءَ جي آهي. ڀٽائي صاحب جي مذهبي فلسفي تي وڌيڪ ڇنڊڇاڻ جي ضرورت آهي. جيڪڏهن ان موضوع تي گهري تحقيق ڪئي وڃي ته، اها ڳالهه واضع ٿي ويندي ته ڀٽائيءَ پنهنجي دؤر جي سڀني صوفين کان ۽ ان دؤر جي مِڙني رائج مذهبي عقيدن کان ڏور، هڪ اهڙي فڪر جو پوڄاري هو، جنهن هن کي سنڌ جي صوفين ۾ به هڪ منفرد مقام ڏنو.
منجهيل پڇن مذهب، تڙيل پڇن طريقا،
اهي ٻئي فريقا، قادر ڪنهن کي نه ڏئي.
يا وري هي بيت جنهن ۾ ’قادر‘ جي معنيٰ ڏنل آهي ۽ ڀٽائي جو ’الله‘ ڪهڙو آهي، ان ڏانهن به اشارو ڪيل آهي.
سوچڻ جي اها ڳالهه آهي ته، آخرڪار اهو ڪهڙو سبب آهي جو اڍائي سؤ سال گذرڻ کانپوءِ به هن شاعر جي شاعريءَ جو عوامي مقبوليت ۾ ڪو فرق نه آيو آهي ۽ لڳي ٿو ته ڏينهون ڏينهن ڀٽائي اسان جي زندگيءَ ۾ نئين سِر داخل ٿي رهيو آهي. ٻه اڍائي سؤ سالن گذرڻ کانپوءِ به هن جي شاعري سنڌ جي ڌرتي ۽ ماڻهن جي پيڙائن جو پڙلاءُ ٿي ٻُري رهي آهي. آخر ان جو ڪو ته سبب هوندو؟ ان کانسواءِ، وقت جي رفتار نه رڳو ڀٽائي جي شاعريءَ کي پراڻو نه ڪيو آهي، پر ايئن لڳي ٿو ته ڀٽائي سنڌ جي ماضي ۽ حال ٻنهي جو شاعر آهي.
سَرُ سُڪو، سال ٿيا، هنج هريو ئي پير،
ڪنگ ويچارو ڪير، جو رَسي ان رمز کي.
ڪالاباغ ڊيم تي سنڌ جي مستقبل واري سنڌي شاعريءَ جي چٽا ڀيٽي ۾ ڀٽائي صاحب جو هي بيت جيڪو پهريون نمبر حاصل ڪري سگهي ٿو.
اصل سندي آسري، آيون ڍور ڍري،
کنڀران ڀونءِ کري، پاڻان پير ڏکويا پکڙين.
شاعر جي اک جي ڪئميرا، سائيبيريا جي ڳڱ ٿيل پاڻي تان ڀَڙڪو ڏئي اُڏاڻل پکين جو پيڇو ڪري ٿي ۽ هميشه جي هير پٽاندر سنڌوءَ جي نيم گرم، سوسڙي ۽ اَڇي اُجري پاڻي ۾ Land ڪرڻ لاءِ جهازن وانگي پکي جڏهن پنهنجا پير کنڀن جي اوٽ مان ڪڍي اُڪير مان پاڻ هيٺ اڇلائن ٿا ته، سنڌ جي ٺوٺ ڌرتي نازڪ پکيئڙن جي پيرن جون ريشم جهڙيون ملائم تريون ڏکوئي وجهي ٿي. شاعر جي اڳ جي ڪئميرا پکيئڙن جي پيرن جون تريون ۽ انهن تي آيل سنها ٿُلها زخم سهيڙي، اهو فلم شاعر جي دماغ ڏانهن روانو ڪري ٿي ۽ شاعر جو من اٿل کائي ٿو. سنڌوءَ ۾ سوڪهڙي تي ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙو شعر چوي ٿو، جنهن کي سنڌ جي مسقتبل جي شاعري چئي سگجهي ٿو، ان ڪري ڀٽائي جي شاعري، سنڌ جي ماضي، حال ۽ مستقبل جي شاعري آهي.
سج سڀاڻي جا ڪري، سائي سامي روءِ.
سو ڀٽائيءَ جي شاعراڻي عظمت جي راز جي ڳولا جاري آهي. ان سلسلي ۾ ڪجهه محقق ڀٽائيءَ کي پولارن ۾ ڳولي رهيا آهن ۽ ان لاءِ ستارن جو علم پڙهي آسمان کي گهوري رهيا آهن يا ڪاڳرن تي ابجد جي ارٿميٽڪ جو مذهبي حساب لڳائي ڪو نتيجو ڪڍڻ لاءِ عينڪن جا نمبر مَٽائي رهيا آهن، انهن اسڪالرن لاءِ ڀٽائي صاحب چوي ٿو ته:
ڪوههُ ٿو ڪاڳر ڪورئين، ويٺو وڃائين مس،
ڏور تئائين ڏس، اکر جئائين جُڙيا.
اوڏانهن، ڏس، جتان اکر ٺهن ٿا جڙن ٿا، ڳالهائجن ٿا، ايجاد ٿين ٿا. يعني انسان کي پنهنجي ادب جو فوڪس بڻاءِ ۽ ماڻهوءَ تي لک، ادب زندگي لاءِ تخليق ڪر. اڄ سموري دنيا ۾ ادب جو اهو مڃيل نظريو آهي ته، ’انسان کي عظيم بڻايو وڃي‘، ۽ اهو ڪم ڀٽائيءَ شرڪ جي حد تائين ڪيو آهي، جنهن لاءِ هن کي پنهنجي فاني زندگيءَ ۾ ڀوڳڻو به پيو.
ڀٽائيءَ جي شاعراڻي عظمت جو هڪڙو راز اهو آهي ته، هن سنڌي ماڻهوءَ کي پنهنجي من جي طاقتور خوردبيني هيٺ رکي، ان جي مڪمل سماجي زندگي جي ماضِي، حال ۽ مستقبل جو جائزو ورتو آهي، ۽ اهو ساڳيو مشاهدو انسان سان گڏ ڌرتيءَ جو به ورتو اٿس.
هن سلسلي ۾ ڀٽائيءَ مسئلي جي جڙ کي پڪڙي سوگهو ڪيو آهي. هن سنڌ ڌرتي جي تاريخ ۽ جاگرافي کان وٺي سنڌي ماڻهو جي ذهني اوسر ۽ قومي مزاج توڙي طبقاتي تضاذن جو اونهيءَ اک سان مطالعو ڪيو آهي، جنهن ڪري هن جي شاعري هر دؤر ۾ نئين نڪور لڳي ٿي. ٻي اهم ڳالهه اها آهي ته، ڀٽائي صاحب ان سلسلي ۾ صرف گهرو مطالعو ئي نه ڪيو آهي، پر عوام سان مڪمل ڳانڍاپو پڻ قائم رکيو آهي، جنهن لاءِ هن تي سختيون به آيون. هن جي زندگي تي قاتلانا حملا به ڪيا ويا، جنهن ڪري هو انڊر گرائونڊ به رهيو ۽ جدوجهد ڪرڻ تي مجبور ٿيو ۽ پنهنجن ساٿين کاهوڙين، سامين ۽ صومين سان گڏجي، ’پنيو پنج ڪڻي، لڪا ڀڻن لوڪ ۾‘ واري زندگي گذاري.
ڀٽائيءَ سنڌ جي ڪجهه اهڙن تاحيات قدرن ۽ مسئلن کي پنهنجو موضوع بڻايو آهي، جيڪي هر دؤر ۾ سنڌ جا دائمي دک درد رهيا آهن. اهي مسئلا موجوده دؤر ۾ محسوس ٿين ٿا ۽ آئيندي به انهن جي توقع رکي سگهجي ٿي. هن مان منهنجي اها مراد ناهي ته، ڪو سنڌ جا مسئلا مستقبل ۾ به حل ناهن ٿيڻا، پر ڪي مسئلا برابر اهڙا آهن، جيڪي ويجهي مستقبل کان خاصو ڏور تائين هلڻا آهن. مثال وسڪارو نه ٿيڻ ڪري ٿر، ڪاڇي، منڇر ۽ ڪوهستان ۾ ڏڪار پوڻ، اهي سڀئي باراني علائقا گڏبا ته سنڌ جي جملي پکيڙ جو اٽڪل 70 سيڪڙو ٿيندو. ان سان گڏ سنڌو درياهه ۾ ٻوڏ پڻ سنڌ واديءَ جو هڪ ازلي مسئلو آهي، وري ٻوڏن ۽ برساتن ڪري سنڌ وادي ۾ سم جي وڌڻ جا امڪان هميشه موجود آهن، ڇاڪاڻ ته سنڌ جي جاگرافي ڪجهه اهڙي قسم جي آهي. سنڌ جي اولهه ۽ اوڀر ۾ جبل آهن، وچ ۾ درياءَ وهي ٿو ۽ ٻن جابلو قطارن جي وچ ۾ موجود ڏهر يا هيٺاهين زمين کي سنڌي جي وادي ڪوٺجي ٿو. سنڌ جي واديءَ مان پاڻي نيڪال لاءِ رڳو ڏکڻ طرف کليل آهي ۽ سو به تڏهن بند ٿيو وڃي، جڏهن سمنڊ ۾ موج ٿي اچي. سو جڏهن سنڌ ۾ سنڌو درياءَ ۽ بارش جو پاڻي جمع ٿئي ٿو ته سم جو آزار وڌي وڃي ٿو، جنهن ڪري انيڪ بيماريون وبائي صورت اختيار ڪري وڃن ٿيون. سنڌ جي هاڻوڪي تاريخ جي ڪجهه گذريل سال دوران ڳاٽي ٽوڙ بخار سنڌ ۾ سوين لاش دفن ڪري ڇڏيا ۽ ماضي ۾ واجهائبو ته، معلوم ٿيندو ته 1919ع واري ويا نظر ايندي، جنهن ۾ انگريز مصنفن مطابق سنڌ ۾ ايترا ماڻهو مري ويا هئا، جو باقي جيڪي جيئرا ماڻهو بچيا هئا، اهي مئلن کي دفن ڪرڻ لا ناڪافي هئا. مٿان وري دارا شڪوهه جا حملا هئا، جن سنڌو جي پاڻيءَ جو اڇو اجرو رنگ مٽائي ريٽو ڪري ڇڏيو هو. سو ٻوڏن، ڏڪار ۽ بيمارين کان پوءِ سنڌ جو چوٿون ازلي مسئلو سنڌ تي ڌارين جون يلغارون آهن، جيڪي اڳئين زماني ۾ جيستائين افغانستان هڪ منظم بادشاهت جو روپ اختيار نه ڪيو هو، تيستائين خيبر لڪ ۽ بولان لڪ توڙي سمنڊ ذريعي عام جام هيون، پر اهو ڏسي حيرت لڳي ٿي ته ويهين صدي جي هن آخري ڏهاڪي ۾ به سنڌ ۾ ڌارين جي آبادڪاري سنڌي ماڻهن لاءِ زندگي ۽ موت جو مسئلو پيدا ڪري ڇڏيو آهي ۽ سنڌي پنهنجي ڌرتيءَ تي اقليت ۾ تبديل ٿي رهيا آهن.
سو ڀٽائي صاحب سنڌ جي انهن دائمي مسئلن تي ٽي صديون اڳ جيڪا انتهائي فنائتي شاعري ڪئي آهي، ان جو سماجي ڪارج ڏور مستقبل ۾ به سنڌي ماڻهن کي لاڀ ڏيندو رهندو ۽ هنن جون دليون گرمائيندو رهندو. سوڪهڙي، ڏڪار ۽ برباديءَ تي ڏسو ته ڀٽائي صاحب ڪيئن لکيو آهي، چئي ٿو:
سج ڪِ سڪو ڍور، ڪنڌيءَ اڪ ڦلاريا،
جنگن ڇڏيو جور، سر سڪو، سونگي ڳيا.
اهو ’ڍورو‘ جنهن مان پاڻي سُڪڻ جو ڀٽائي صاحب ذڪر ڪيو آهي، ان جا ڦِٽل نشان اڄ به ٿر جي عمرڪوٽ تعلقي ۾ موجود آهن. ان برباديءَ تي اڃا به وڌيڪ ماتم ڪندي لکيو اٿائين:
جي تو هئڙو سور، ڪنڊا، ڍور ڌڻين جو،
لامن مٿان ٻور، هوند نه چاڙهيئي هيترو.
يا وري
ڪنڊا تون ڪيڏو، جڏ ڀريو ڍور وهي،
جسودن جيڏو، تو ڪو گڏيو پهيڙو؟
ان سلسلي ۾ ٻيا به ڪيترائي شاهڪار بيت رسالي ۾ موجود آهن. مثال:
نه سي ووڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتاريون،
پسي بازاريون، هينئڙو مون لوڻ ٿئي.
**
نه ڪا بوءِ بازار ۾، نه ڪا ڇلڙ ڇٽ،
جتي ڏنڀيرين جي، اڳي هئي اکٽ،
سي پڙ پسي پٽ، ماڻهو وڃن موٽيا.
**
نه ڪُتا، نه ڪوڪار، نه سي سڏ شڪارئين،
پٽيو ڪڍي پار، جهنگل آهيڙين کي.
ان تباهيءَ جي عالم ۾ ماڻهن جي ڪهڙي حالت هئي، ان جو نقشو ڀٽائي هن بيت ۾ چٽيو آهي:
اڏي اڏي اوڏ، ڇڏي ويا ڀيڻيون،
ٽڪاڻا ۽ ٽول، پيا آهن پٽ تي.
يا وري
ويا سي وينجهار، هيرا لال ونڌين جي،
تنين سندا پونئيان، سِيهي لهن نه سار،
ڪُٽن ڪَٽ لهار، هاڻي انهين ڀيڻئين.
**
جُه سي لوڙائو ٿيا، جنين سندي ڌير،
ماروئڙا فقير، ڪنهن در ڏيندا دانهڙي.
سو ڀٽائيءَ جي شاعري جا دائمي قدر، سنڌ جا اهي دائمي مسئلا آهن، جيڪي هن عوامي شاعر پنهنجي سموري تخليقي سگهه سان لفظن جي روپ ۾ پيش ڪيا آهن. هڪ يورپي محقق جو چوڻ آهي ته، عام ڪري مصنف روزاني زندگيءَ جي سياسي مسئلن ۾ گهري دلچسپي وٺندا آهن، پر ڊگهي تاريخي پسمنظر ۾ ملڪ ۽ ماڻهن جي سماجي زندگي تي ڌيان گهٽ ڏيندا آهن، ان جو نتيجو اهو نڪرندو آهي، جو اهي عارضي سياسي مسئلا جلد ماضيءِ جي ڪٻاڙ خاني ۾ گم ٿي ويندا آهن ۽ ماڻهن جي حافظي مان اهي ليکڪ به غائب ٿي ويندا آهن. سو ڀٽائي انهن پارکو ڏاهن مان هو، جن سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي سماجي تاريخ مرتب ڪئي ۽ سنڌي سماج جي تاڃي پيٽي کي پروڙي ان جو اهڙو تاريخي ڇيد ڪري ويو، جنهن تي وقت جي دز ڪيترين صدين تائين چڙهي نه سگهندي.
سارنگ کي سارين، ماڻهو، مرگهه، مينهون،
آرون ابر آسري، تاڙا تنوارين،
سپون جي سمونڊ جون، نئين سر نهارين،
پلر پيارين، ته سنگهارن سُک ٿئي.
هي بيت ڏڪاريل ڏيهه جي هڪ درديلي دانهن آهي. ماڻهو، مرگهه (جبلن ۾)، مينهون (ڪچي ۾)، آڙيون (درياءُ، ڊيلٽا، ڍنڍن ۾)، سپون (سمونڊ ۾) ۽ پلر (ٿر ۾) ڄڻ ته سڄي سنڌ هن بيت ۾ سمايل آهي. ڪوهستان، ڪچو، درياهه، سمنڊ ۽ ٿر. ڀٽائيءَ سنڌ گهمي ڦري، پنهنجي فوٽو گرافڪ ميمري يا تيز حافظي ۽ گهري مشاهدي جي مدد سان سنڌ جي ڏڪار واري دائمي دردن ڏانهن اشارو ڪندي، سنڌ جي هن ناسور جو علاج وَسڪاري ۾ ڏٺو.
قادر ڪرين ڪرم، ته ان جي وطن تي وس ٿئي.
اڄ به سنڌ ڏڪار آهي ۽ اڄ به ان جو حل اهو آهي، جيڪو مٿئين بيت ۾ ڄاڻايل آهي.